«Оқыту», «тәрбиелеу», «дамыту» ұғымдары және олардың бірлігі

146 
Тәрбиелеу дегеніміз-алға белгілі мақсат қоя отырып тәрбиеленушілердің 
психикасына жүйелі турде әсер ету, бойына моральдық қасиеттерді, 
саналылықты, 
тәртіптілікті, 
қоғамдық 
ӛмірге, 
еңбекке 
кӛзқарасты 
қалыптастыру. Тәрбие жұмысы мектепке дейінгі шақтан бастап балалардың 
жас ерекшелігіне, түсінігіне лайықты жүргізілсе, балалар тәрбие процесінің 
әсеріне кӛнгіш, еліктегіш, белсенді келеді, олар ӛзін қоршаған адамдардың іс-
әрекетіне баға беруді үйренеді; алғашқы моральдық қасиеттер жайында 
түсінік алады, жақсы іс-әрекет істесем деген талпынысы пайда болады, бұл 
талпыныс күнделікті жаттығудың нәтижесінде бірте-бірте баланың тұрақты 
тәртібіне айналады. Баланың адам бойындағы моральдық жақсы қасиеттерді 
білуі, ұнамды іс-әрекеттерге белсенді жаттығуы, ӛзінің тәртібіне қойған 
талабы, саналы түсінігі, сол талапқа сай ӛзін-ӛзі ұстауы-оқу-тәрбие әсерінің 
нәтижесі, сонымен қатар моральдық тәжірибені қалыптастырудың негізі 
болып табылады. 
Тәрбие балаға екі жақты әсер ету процесі: 1) моральдық нормаларды 
меңгертуі 2) тәртіп пен мінез-құлықтың моральдык тәжірибесін жинақтау. 
Тәрбиенің міндеті - қоғамның талабына сай жас ұрпақты дайындау, оның 
қоғамдық және әлеуметтік рӛлін кӛтеру. Әлемдік тәжірибеде «спартандық», 
«рыцарлық», қазақта мергендік, жыраулық тәрбие болған. Тәрбие мен оқыту 
ӛзара тығыз байланысты, ӛйткені олар түгелдей адамға бағытталған. Платон: 
«оқытудағы нағыз маңызды нәрсе шын мәніндегі тәрбие деп түсінеміз» - 
деген. Дегенмен, ғылыми түсінікте және ұйымдастыруда оқыту мен тәрбие 
процестерінің ӛзіндік ерекшелігі болады.
Оқыту дегеніміз белгілі жоспармен бағдарлама бойынша жүйелі түрде 
балаларға білім беру, іскерлік, жағымды әдеттер мен дағдыларды 
қалыптастыру, баланың танымдық қабілетін, қызығушылығын дамыту. Оқыту 
- баланың білімін молайтып, ой-санасын дамытудың, іскерлігі мен дағдысын 
қалыптастырудың маңызды құралы. Оқыту - балаға білім беру, іскерлікті, 
дағдыны, таным әрекеті тәсілдерін игерту процесі. Оқыту процесі оқытушы 
мен оқушының іс-әрекетін қамтиды. Оқытудың ең негізгі формасы - сабақ 
(ұйымдастырылған оқу іс-әрекет). Қазіргі кездегі сабақтың түрлі типі бар: 
аралас сабақ, жаңа білімді алғаш меңгерту, бекіту-жаттығу, есеп-бақылау, 
қайталау жалпылау, т.б. Сабақты ұйымдастырудың қызықтау, серуен, ойын, 
еңбек, дӛңгелек үстел, жарыс, топтық, т.б. формалары мектепке дейінгі 
мекемелерде кеңінен тарауда. Мектепке дейінгі жастағы баланы оқыту оларды 
бастапқы қарапайым біліммен қаруландыру, ұнамды әдет-дағдылардың 
алғашқы нышандарына баулу, ақыл-ой қабілетілігін, білуге құштарлығын 
дамыту. Балалардың зейін, ес, ойлау, сӛйлеу сияқты дүниетанымдық 
қабілеттерін, мақсаттылық, белсенділік, қиыншылықты жеңе білу сияқты 
қасиеттерін тәрбиелейді. Оқу-тәрбие процестері тығыз байланысты. 
Әрқайсысының ӛзіндік ерекшелігі болғанымен, олар ӛзара тығыз байланысты, 
бір заттың екі жағы сияқты, біртұтас оқу-тәрбие процесін құрайды. 
Сондықтан оқыта отырып, тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып, білімді, 
іскерлікті, дағдыны меңгертеміз. Мектепке дейінгі кезеңдегі оқу-тәрбиенің 
басты мақсаты - жас ұрпақты құзыретті тұлға етіп қалыптастырудың негізін 

147 
қалау. Педагогиканың басты категориясы - білім беру. Білім - жинақталған 
мәдени құндылықтар мен білімдерді ұрпақтардың бір-біріне беру процесі. 
Білім арқылы адамдар мәдени құндылықтарды игереді. Әлем бүгін білім 
саласында күш біріктіреді, сӛйтіп әлемдегі және бүкіл ғаламдағы азаматтарды 
тәрбиелеуге ұмтылады. Әлемдік білім кеңістігі интенсивті түрде дамып отыр. 
Сондықтан да әлемдік қоғамдастық адамның білім стратегиясын ғаламдастық 
түрде қалыптастыру жайында міндеттерді негіздеуді талап етіп отыр. 
Адамның тұрағына немесе оның туған еліне, алған білімінің деңгейіне 
қарамай-ақ ғаламдастыруды ұсынады. Білім – адамды әлеуметтендірудің және 
ұрпақтар сабақтастығының практикасы. Білімнің басты міндеттерінің бірі – 
жас ұрпақты келешек дербес ӛмірге дайындау және келешектің бейнесін 
қалыптастыру. Адам ӛмірі – ұрпақтар жалғасы. Білімнің әлеуметтендіру 
қызметі, бір жағынан, ұрпақты келешек ӛмірге дайындау болса, екінші 
жағынан, қоғамның болашақ негізін қалайды және адамның келешек бейнесін 
қалыптастырады. Білім адамның қоғамдық және рухани ӛмірін қалыптастыру 
және ӛндіріс саласын дамыту механизмі болып табылады. Білімнің әлеуметтік 
құндылығы қоғамдағы адамның білімділігімен айқындалады. Білімнің 
гуманитарлық (ізгілік) құндылығы адамның танымдық және рухани 
қажеттілігін дамыту мүмкіндігінен кӛрінеді. Білімнің тұтас жүйесі арқылы 
елдің интеллект және адами-рухани потенциалының барлық түрі, дәрежесі, 
деңгейі кӛтеріледі. Білім – адамның іс-әрекетінің мәдени қалыптасқан 
үлгілерін тасымалдау процесі. Оқыту және тәрбиелеу процесінде адам 
мәдени-тарихи мәні бар әлеуметтік мәдени нормаларды меңгереді. Білім 
аймақтық жүйені және ұлттық дәстүрлерді дамыту қызметі, сондай-ақ 
әлеуметтік институт болып табылады. Ол арқылы қоғамның мәдени 
құндылықтарының және қоғамның даму мақсаттарының базалары 
жинақталады және беріледі. Білім жүйесі елдің қажетіне қарай ӛзінің мақсаты 
мен міндеттерін ӛзгертіп отырады. Білім беру мекемелері әлеуметтік салаға 
жатқызылады. Олар елдің халқына білім беру қызметін атқарады. Білім – 
қоғамдық ӛмірдегі не жеке адамдағы мәдени ӛзгерістер мен ӛркендеуді 
тездетудің белсенді құралы. Білім адамның тұлға, субъект және жеке адам 
ретінде қасиеттері мен ерекшеліктерін дамытуды тездетеді. Білім беру 
дегеніміз жас ұрпаққа жүйелі ғылыми білім негіздерін меңгертіп, табиғат пен 
қоғамның даму зандылықтарын игерту, іскерлік, әдет, дағдыларын, дүниеге 
материалистік кӛзқарасын қалыптастыру. Білім беру оқыту арқылы іске 
асады. Білім – оқытудың нәтижесі. Мектепке дейінгі педагогикада білім беру 
деген түсінік қолданылмайды, ӛйткені балабақшада балалар аяқталған білім 
жүйесін меңгермейді.
Оқыту, тәрбиелеу, білім беру мекемелері: мектепке дейінгі мекемелер 
(ұйымдар), мектеп, мектеп-гимназия, мектеп-интернат, лицей, колледж, 
институт, университет, академия, жастар үйлері, шығармашылық үйі, дамыту 
орталығы, оқушы бӛлмелері болып табылады. Олар ұзақ уақыт бойы 
қалыптасып бірыңғай оқу-тәрбие жүйесі болып ӛмірге келді. Оқыту, тәрбилеу, 
білім беру - ұйымдасқан іс-әрекеттің ерекше түрі, оның нәтижесі – адамның 
дамуы.

148 

жүктеу/скачать 2.95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: