Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов
жүктеу/скачать 2.91 Mb. Pdf көрінісі
|
| энтимема дегеніміз қарсылас мойындамаған пайымдауларға
құрылған силлогизм». Одан әрі айқындай түседі «әшкерелеуші энтимема тыңдаушы қасыңда түсінікті болатын қарама-қарсы пікірді қысқаша жинақтау». Мұндай энтимемаға мысал Аристотельдің «Риторикасының» үшінші кітабында Сократ қорғауынан берілген. Нағыз силлогизм құру мүмкіндігі болмаған жағдайда шешен топқа – әр сұраққа қатысты ерекше пайымдауларға, сопылықта логикалақ дәлел орнына қолданылатын тәжірибедегі жалпы нәрселерге жүгіне алады. Мұндай сөздік эквилибристика мысалдары екінші кітаптың 23, 24-ші бөлімдерінде келтірілген және сөздік құрылымның логикаға сүйенбейтін сыртқы дәлелділігі таңқалдырады. Дәлелдігі жағынан энтимемалардан кем түспейтін мысалдарға келсек, олар екі түрлі болады: мысалдың бір түрінде болған оқиғадан бұрынғы фактілер, ал екіншісінде шешен оны ойдан шығарады; соңғы жағдайда, біріншіден, тәмсіл, екіншіден, Эзоп және ливия мысалдары сияқты мысал пайдаланылады, сондай-ақ атақты ақындардың нақыл сөздері мен мақал болуы мүмкін. Аристотель шешендік тәжірибе мен полемикада нақылдарды пайдаланудың тәсілдерін түсіндіре келе, қабылдау психологиясы саласы жайлы да ой қозғайды, шешендіктің тыңдаушылар неғұрлым жақсы қабылдайтын аспектілерін көрсетеді: «Нақыл деген жалпы мәнге ие дәлел, шешен олар бұрын жекелеген жағдайлар бойынша өз пікірі деп мойындаған нәрсені жалпыға маңызды деп көрсеткенде тыңдармандар қуанады...». Өткен заманның әдебиеті Аристотель үшін сан алуан жалпылаулардың қайнар көзі болды, соның ішінде сөз композициясын қарастыруда, яғни оны құраушыларды талдау барысында. Мысалы, ол алғы сөзді кез келген сөздің қажетті бөлігі дейді: «Алғы сөз, сөздің бастамасы, ол поэтикалық шығарманың прологы, флейтада ойнаудың «прелюдиясы» сияқты. Бұл бөліктің бәрі де – бастамасы, олар келесі кезеңге жол ашады... Оған мысал Исократтың «Еленасының» алғы сөзі бола алады, өйткені Елена мен эристикалық ой арасында ешқандай байланыс жоқ. Сонымен қатар, егер алғы сөз сөздің жалпы мазмұнынан өзгеше болуы барлық сөздің бірдей болмауы жағынан тиімді. Эпидейктикалық сөздің алғы сөзі мадақтау мен әшкерелеуге құрылады, мысалы Горгийдің Олимпиадалық сөзі: О, әр тараптың құрметіне лайық эллиннің ерлері!» деп басталады, өйткені ол қоғамдық жиналысты бекіткендерді дәріптейді. Исократ олардың физикалық ізгілікті құрметтей отырып, ізгі адамдар үшін ешқандай марапат бекітпегендіктерін беттеріне басады. Демек, эпидейктикалық 18 сөздердің алғы сөздері мыналардан құралуы мүмкін: мадақтау, әшкерелеу, сендіру, айныту, тыңдармандарға қаратпа сөз. Бұл «прелюдия» сөз мазмұнымен байланысты немесе оған байланыссыз болуы керек. Соттағы сөздің алғы сөзіне қатысты олардың драмалық шығарманың прологы және эпикалық шығармалардың алғы сөзі қандай маңызды болса, дәл солай екендігін атап өткен жөн». «Барлығы (сөйлеу өнері), қажет болса, ойды игеруге бейімділікке және өзіңді сенімге тұрарлық етіп ұсынуға байланысты, өйткені ондайларды жақсы тыңдайды. Адамдар ұлы немесе оларға қатысы бар немесе қызықты, жағымды заттарға мұқият болады, сондықтан сөз осы жөнінде болып жатқандығына сендіру керек». Платонның шәкірті Аристотель сөздің тұтастығы мен негізділігі туралы сократтық ойды қолдана отырып, композицияның логикасына негізделген бөлімдерінің мөлшерлестік қағидаларына ерекше назар аударады. Аристотельдің Платонмен пікірі сәйкес келмеген негізгі мәселесі сөйлеу өнерінің білімге қатысына байланысты болған. Платон өнердің бастауы иррационалды деп тұжырымдаған және өнерді әлемді тәжірибелік тұрғыдан танудан ажыратқан. Аристотель оған қарамастан сөйлеу өнері табиғаты жағынан таныммен байланысты екендігін дәледеуге тырысқан. Осылайша, Аристотель бойынша шешендік өнер арқылы ұсынылатын дәлелдеу құралы үш түрге бөлінеді: а) логикалық, яғни дәлелдің көмегімен; б) адамгершіліктік, сөйлеуші тыңдарманды сенімге тұрарлық екендігіне сендіреді; в) эмоционалды, тыңдармандардың эмоцияларына ықпал етеді. Соңғысын ол «Риториканың» екінші кітабында қарастырады, онда сендірудің бұл құралдарын табу әдісіне қатысты нұсқаулар беріледі. Платонның шәкірті ұстазы талап еткендей құмарлық, әдет- ғұрып және дәлелдеудің жалпы тәсілдері туралы талқылайды. Осылайша платондық Сократ үйреткен: «Сөз құдыреті адам жанына әсер етуінде, шешен болам деген адам жанның қанша түрі бар екенін білуге тиіс... Кейбір тыңдармандарды белгілі себептермен сендіру оңай, ал кейбір тыңдармандарды сендіру өте қиын... ол сөйлеуге тиімді уақытты ескеруі керек, ал кейде бас тарта білу керек: ол өзі үйренген сөйлеудің барлық түрін қысқа, мұңды немесе жалынды – дер кезінде және орынды қолдануға тиіс». Аристотель адам болмысының жауапты шешімдер қабылдайтын азаматтар жиналысында көрініс табатын ең жалпылама аффектісіне назар аударады. Ол ашу мен мейірімділік, өшпенділік пен қорқыныш, ұят және рақымдылық, наразылық пен қызғаныштың туындауын түсіндіреді, содан соң шешен қандай жағдайда өз тыңдадармандарында аталған сезімдерді туындата алатындығын көрсетеді. Мысалы, өзіміздің басымыздан өтпесін деп қорқатын жағдайларға басқалар тап болғанда біз аяушылық танытамыз немесе 19 адам қорқынышты сезінуі үшін оның өзін мазалаған нәрседен құтыламын деген сенімі болу керек; оған дәлел қорқыныш адамдардың ойландырады, сол шақта ешкім бұл үмітсіздік деп ойламайды. Сондықтан шешен өз тыңдаушыларының қорқынышты бастан кешіргені тиімді болған кезде, оларды дәл осындай жағдайға түсіруі керек. Одан соң шешеннің белгілі бір аффект туындата отырып ықпал етуге тырысатын тыңдармандарының жасын, қасиеттерін, мінездерін жіктейді. Аристотельде сөздің көркемдік кемелділігі және оның мазмұнының толықтығы ажырамас біртұтастықта қарастырылады: «Білімді тез жеткізетін стиль және энтимемалар бізге көркем болып көрінеді». Мұндай энтимемаларға мысал қысқа мерзімде және тыңдарман (оқырмандар) тарапынан аз күш салуымен бізге көптеген жаңаша ойлар мен түсінік беретін метафоралар болады. «... Жеңіл оқу – табиғатта барлығына да ұнайды, ал сөздің мәні болады, сондықтан сөздердің ішінде бізді бір нәрсеге үйрететіндері неғұрлым жағымды болмақ. Бірақ сирек қолданылатын сөздер түсініксіз, ал жалпыхалықтық сөздерді біз білеміз, сондықтан да метафора көп жағдайда қалағанымызға қол жеткізуге ықпал етеді». Шешендік өнерде қабылданған поэтикалық тәсілдердің ішінен Аристотель шешен мен тыңдарман ақылының оралымдылығын талап ететін метафораны жоғары бағалайды, өйткені метафора жұмбақ түрінде келеді. Ол айқындаған метафораның төрт түрінің ішіндегі сәйкестікке негізделген метафора ерекше құрметке ие. Аристотель мұндай метафораға мысал ретінде Гомердің әйгілі тармағын келтіреді: жүктеу/скачать 2.91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|