Я лишь солома теперь, по соломе, однако, и прежний

20
қарастырады (мысалы, жалғаулықсыз, көптеген қайталаулар, 
интонация).
Ғалым шешендік прозаның ырғағына ерекше көңіл бөледі, оның 
пікірінше, ол ырғақтан айрылған метрикалық болмауға тиіс. 
Біріншіден, сенімсіздік тудырады, өйткені жасанды түрде ұсынылады, 
сонымен қатар, алаңдатады. Екінші жағынан ырғақтан айрылған нәрсе 
шектен де айрылады, метр арқылы болмаса да шек енгізу керек, 
өйткені шектен айырылған нәрсенің барлығы жағымсыз және 
түсініксіз болмақ. Бұдан әрі ол өзінің атақты кезең туралы ілімін 
баяндайды, біз оның анықтамасын Горгий жайлы тарауда дәйексөз 
ретінде келтіргенбіз.
Аристотель үшін кезең – сөйлейтін сөзді анық етуші құралдың 
бірі. «Риториканың» авторы синтаксистік кезеңді бақана ларға бөледі 
және оған қоса Софокл мен Меланиппидтің сәтсіз кезеңдеріне сілтеме 
жасайды. «Кезең» деген ұғымды Аристотель өлшемі кезең болып 
табылатын буынның түрін көрсету арқылы енгізген, содан соң оның 
қасиеттерін сипаттаған: «...буын жалғаулықтардың арқасында 
дифирамбтардың бастамасы сияқты не тізімші және үзіліссіз, не 
өрімді және ежелгі ақындардың (строфа) антистрофалары тәрізді болу 
керек. Тізімші буын – ескірген. Мен оны баяндалатын нәрсе 
аяқталғанша соңы болмайтындықтан «тізімші» деп атаймын. Ол 
шексіз болғандықтан жағымсыз, себебі әркім соңын көргісі келеді. 
Тізімші буын осындай, ал өрімді буын кезеңдерден тұрады. Кезең деп 
мен өзінің бастамасы мен соңы бар, көз жетерлік ұзақтықтың үзіндісін 
атаймын. Ой да бөлшектенбей, кезеңмен қатар аяқталуға тиіс». 
Үшінші кітапта Аристотельдің сөз экспрессиясын арттырушы 
әдіс туралы көптеген ойлары жинақталған. Мұнда «Поэтикадағыдай» 
интеллектуалды эстетика жайлы сөз ете отырып, Аристотель сөйлеген 
сөздің артықшылығы деп оның анықтығы мен орындылығын атаған, 
ал бұл қасиеттерге қол жеткізудің нақты жолы шешендік прозаны 
ауызекі сөйлеуге жақындату деп санаған. Бұл кеңестерді Аристотель 
шешеннің стильмен жұмыс жасауында тарихи экскурс ретінде 
баяндалған: «Ақындар үйреншікті нәрселер жайлы түсінік бергенде өз 
стилінің 
арқасында 
даңққа 
бөленетіндіктен, 
ең 
алдымен 
Горгийдікіндей поэтикалық стиль тудырған. Ал қазір көптеген 
сауатсыз адамдар дәл осындай адамдар бәрінен де көркем сөйлейді 
деп санайды. Шын мәнісінде олай емес, шешендік өнердегі стиль 
поэзиядағы стильден мүлдем басқа, фактілер дәлелдегендей тіпті 
трагедияның авторлары тура сол оралымдарды пайдаланбайды, бірақ 
олардың ямба басқа метрлерге қарағанда ауызекі сөйлеуге 
ұқсастығына негізделе отырып, тетраметрден ямбаға көшкені сияқты 
олар да ауызекі сөйлеуге жарамайтын, бірақ алғашқыда олар 
шығармаларын көріктеуде пайдаланған және гекзаметрмен өлең 
жазатын ақындар қазір де пайдаланатын сөйлемшелерден бас тартты. 

21
Сондықтан қазір ол оралымдарды өздері де пайдаланбайтын 
адамдарға еліктеу күлкілі».
Аристотель Исократтың соңынан публицистика мен көркем 
прозадағы ауызша сөйлемше әдісінің аражігін ажыратуды талап етті, 
ол шешендерге халыққа танымал сөздерді олардың метафора мен 
салыстыруға дейінгі түпкі мағынасын сақтай отырып пайдалануға 
кеңес 
берді, 
оларды 
шешендер 
тәжірибесінде 
талғаммен 
қолданылатын поэтикалық оралымдар деп санады. Осылайша, 
грамматикалық формаларды пайдаланудың дұрыстығын және 
анықтықтың пайдалы-логикалық талабын ажырататын аристотельдік 
жақсы стиль формуласы туындады. «Риториканың» авторы үшін б.э.д. 
V ғасырдағы сопылардың көптеген стильдік тәжірибелері қолайсыз 
болды, шығармалардан мысалдар жинақтап, олардың стилінің жалпы 
мәнін прозаны сенімді ететін «анықтыққа» қарама-қарсы қоя отырып 
«салқындық», яғни жалғандық, жасандылық деп сипаттаған.
«Стильдің салқын болуының төрт себебі бар, - деп көрсеткен 
Аристотель. – Біріншіден, күрделі сөздерді пайдаланудан мысалы, 
Ликофрон «асқар шыңды жердің алуан жүзді аспаны» және «тар боп 
туған жағалау» туралы айтады. Немесе Горгий «қайырымдылық 
сұрауда шебер жағымпаз» деп айтқан немесе Алкидамант айтқандай 
«жалын түстес болатын жүз» туралы... Бұл сөйлемшелердің барлығы 
да поэтикалық, өйткені бірнеше сөзден құралған. Салқындықтың бір 
себебі осы, ал екіншісі глосса пайдалануда. Мәселен, Ликрофон 
Ксеркс жайлы «құбыжық-ер» дейді... Алкидамант – «поэзияның 
ойыншықтары» туралы... Үшінші себеп ұзақ, орынсыз және жиі 
пайдаланылған эпитеттерде: поэзияда, мысалы, сүтті ақ деу қисынды, 
прозада ол қисынсыз болуы мүмкін, ал кейде олар көп болса, олар 
жасандылық тудырады. Өйткені олар әдеттегі сөзді әсірелейді және 
оны ерекшелейді... Міне, сондықтан Алкидамант шығармалары 
көңілсіз, ол эпитеттерді тұздық емес, астың өзіндей пайдаланады, 
жиілігі, әсіреленгені сонша, бірден көзге түседі, жай тер емес «ылғал 
тер»... бұтақтың астында емес «ормандағы бұтақ астында»... Кім 
сөйлейтін сөзге поэтикалық оралымдарды орынсыз енгізсе, сол 
стильді күлкілі, көңілсіз және көп сөзділіктің себебінен түсініксіз 
етеді... Стиль салқындығының төртінші себебі метафораларға қатысты 
болады. Метафоралар да орынсыз болуы мүмкін: бірі олардың 
күлкілігіненен, өйткені комедия жазушылар да метафораны 
пайдаланды, екіншісі – өзінің салтанаттылығы мен қайғылылығынан: 
егер ұқсастығы жоқ заттар алынса, олар түсініксіз болады. Мысалы, 
Алкидамант философияны «заңның қорғаны», ал «Одиссеяны» - адам 
өмірінің тамаша айнасы» дейді... Осыған ұқсас сөйлемшелердің 
барлығы да дәлелсіз. 
Аристотель сөздің бейнелілік күші төңірегінде талдау жасай келе, 
шешендерге қандай сөз тіркестерінің сөзді анық немесе салқын, қысқа 
немесе ұзақ ететінін және орындылықтың неден тұратындығын 

22
түсіндіреді. Аристотель ережеге, интеллектуалды рақаттануға 
бейімделіп және сөздің бейнелі реңкінің байлығын шебер сезіне 
отырып, шешеннің нені қолданып, неге жоламауы керектігін көрсету 
үшін поэзия мен прозадан мысал келтіреді. Сөздің эстетикалық әсерін, 
оның жағымдылығын Аристотель αυτειος («астаналыққа» қарама-
қарсы «ауылдық») және ευδοκιμουν («атақты») сөздерімен атаған. 
Цитаталарды таңдауда Аристотель пайымдауының негізгі үрдісі 
анықталды: б.э.д. V ғасырдағы сопылық дүниетаным негіздеріне сын,
б.э.д. ІV ғасырдағы шешендер тәжірибесіне құрмет және поэзияға 
стильдің жақсы және нашар тұстарының мысалы ретіндегі көзқарасы. 
Бір қызығы, Александр Македонскийдің тәрбиешісі гректердің 
шешендік прозасынан көптеген мысал келтіргенде бірде-бір рет 
македондықтардың атақты қарсыласы Демосфеннен дәйексөз алмаған. 
Егер «қарама-қарсылық өз еркімен таңдалмаса», ойдың екіұшты 
болмауын талап ете отырып Аристотель қайшы мысал ретінде 
Гераклиттен дәйексөз келтірген: «Жалпы жазылған дүние оқуға және 
айтуға жеңіл болуға тиіс. Бұлардың ешқайсысы да Гераклиттегідей, 
қыстырма сөйлемдер көптігінде де, тыныс белгілерін қою оңай емес 
жерлерде де жоқ. Гераклитте тыныс белгісін қою – үлкен жұмыс,
өйткені ойдың кейінгіге немесе алдыңғыға қатысты екені түсініксіз, 
мысалы, өз шығармасының басында ол «адамдар нағыз логосты мәңгі 
ұқпайды» дейді, осы сөйлемге тыныс белгісін қоюда «мәңгі» деген 
сөзді неге жатқызу керектігі түсініксіз». 
Аристотельдің сөз өнері теориясы публицистикалық мәтіндер 
құру ережесін бір ғасыр бұрын анықтаған. Татьяна Миллер атап 
өткендей, «Аристотель өзіне дейінгі шешендерге қарағанда өз 
нұсқауында мәнерлі әдістерді қарапайым түрде атап өтумен қана
шектелмеген, көркем шығарманы құрудың жалпы қағидаларын 
ұсынған. Өзіне дейінгі шешендер бастаған поэзия мен шешендік 
өнердің байланысын жақындатуды жалғастыра келе, Аристотель 
поэтикалық өнерді оған дейін шешендік сөздерде қолданылған 
параметрлердің («ақиқатқа жақындық», «тиісті») көмегімен талдады. 
Бірақ оның еңбегі қарапайым түрде шешендік өнер әрекетінің 
көкжиегін кеңейтумен қана тұжырымдалған жоқ. Ол шешендік 
өнерге құндылықтың жаңа критерийін, жағымдылықты жаңаша 
түсінуді енгізу арқылы экспрессивті құралдардың эмпирикалық 
зерттеуінде өте маңызды жаңалық ашты. Аристотель үшін өнердегі 
«жағымдылық» не сиқырлы таңғажайып, не пайдакүнемдік пайда, не 
абсолютті игілік емес, ол – білімнен алатын рақат. Осының 
нәтижесінде ол үшін танымға ықпал ететін эмоциялар мен әсерлер: 
таңқалу, түсініктілік, анықтық құндылыққа ие болды. Мұнымен 
тікелей байланыста көрнекі құралдардың өздері де жаңаша 
талқыланды: Аристотель олардың басты міндеті тыңдармандарға әр 
жанрдың өзіне тән интеллектуалды ләззатын сыйлау деп білді және 

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: