Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов
жүктеу/скачать 2.91 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Цицерон, Марк Фабия Квинтилиан) соттың дискутивті-полемикалық сөздің аясында
- Кошанскийдің риторикасы және т.б.).
| 40
§ 5. Жалпы және жеке риторика. Сотта дискутивті-полемикалық сөздің аясында қатысудың оңтайлануы Бесбөліктік түрде бөлу (грек-римдік дәстүрлі- классикалық үлгілер Аристотель, Тулий Марк Цицерон, Марк Фабия Квинтилиан) соттың дискутивті-полемикалық сөздің аясында қатысуды оңтайландырады: негізгі сөздің әдістері және тұрпаттары, Ресей ғылыми ғұламалар тәжірибесі (М.В.Ломоносовтың өсиеті, Н.Ф Кошанскийдің риторикасы және т.б.). XIX ғасырдың басында жалпы риторика және жеке риторика деген ұғымдар пайда болды. Бұның себебі немен байланысты? XIX ғасырдағы Ресейдегі шешендік сөз теориясы өнер ретінде қарастыратын шешен сөздің заңдылықтармен айналысатын ғылым болып табылатын. Бірақ бұл заңдар не барлық ауызша және жазбаша шығармаларға жалпы немесе әрбір жеке түріне және жекеше қарайтын. Сондықтан риторика жалпы барлық шығармаларға тән ортақ заңдарды және жеке, әрбір шығарманың жеке ерекшеліктерін зерттейтін, соның ішінде ауызша сөйлеп шығушының ерекшеліктерін түсіндіретіндерге бөлінді. Мәселен, жалпы риторикаға түсіндірудің затына сай келетін стильді қарастыру жататын: жоғарғы туралы жоғары стильде айтылатын, төменгі туралы – төмендетілген; жеке риторикаға – ресми қағаздарды құрастыру жатады. Ежелгі Грекиядағы сот шешендік өнері. Аристотельден бастау алған жалпы риторика келесі бөліктерден тұрады: сөз шешенінің (оратордың) бейнесі; өнертабыс - сөздің мазмұны; композиция - орналасқандығы; сөздің эмоциялары; сөздің стилі (сөз түсіндірушілік және сөз айтылуы) Шешендіктің - өзіндік риторикалық, тәжірибенің және ғылымның отаны деп - ертедегі Грекияны есептеуге болады, бірақ шешендік өнерді Мысырда, Ассириде, Бабылда, Үндістанда да білді. Дегенмен де ежелгі Грекияда ол жылдам дамыды, арнайы ғылымның нақ риторика теориясы секілді жұмыстар алғашқы рет осында жарыққа шығып көрінді. (Аристотель, Платон, Горгий, Пратагор, Исократ, Фрасимаха еңбектері және т.б.). Осы дәуірде (V ғ. б.э. дейін IV ғ. б.э.) осы елде неге риторика биіктерге жетеді, өйткені демократиялық мемлекеттік құрылғы ерекшеліктері қажетті шарттарды және оның 41 гүлдеуіне қолайлы атмосфераны жасайтынын атап өту қажет. Ауызша сөз қоғамдық өмірдің маңызды және жарық кезеңі болып табылады және саяси күрестің құралы ретінде алдыға шығады. Мемлекетте жоғарғы органмен халық жиналысы болды, сонда саяси қайраткерлер тікелей қатысты. Демос (халықтың) назарын тарту үшін, ең шешен адамдар өз ойларын тартымды айтып беруге тиісті болды, сөйте тұра өз дұшпанының дәлелдерін жоққа шығару да керек болған. Осыған ұқсас жағдайда сөйлеудің өзіндік мазмұны қана емес, формасы (нысаны) және сөйлеу өнері аз роль ойнаған жоқ. Деметрий Фалерский өз сөзін былай бекітті: «соғыста темір қандай құдіретке ие болса, саяси өмірде сөз сондайға ие болады». Горгий – теоретик және сот шешендігінің практигі – ол мынаны көрсетті : «сөз ұлы төрелікке ие, өзі өте аз болса да, өте керемет істерді іске асырады. Ол өйткені үрей қуа алады және қайғыны жояды, қуаныш әкеледі, қайғыға ортақтасуды оятады. Ежелгі Гректің саяси және сот шешендерінің өте жоғарғы сөз мәдениеті шешен (оратор) өнерінің саласында көбіне теориялық жұмыстар жасаумен анықталады, бұл әлі күндерге дейін өз мәнін жоғалта қойған жоқ, тіпті мұндай сөзді шешеннің сөйлеу техникасымен сұрақтардан байқауға болады. Шешендік өнердің көптеген сұрақтары алғашқы рет Ежелгі Грекия риториктердің теориялық жұмыстарынан қарастырған: сөзбен сендіргіштігі, шешен мақсаттары, сөздерді топтастыра алу және басқа сөздер. Дәл осылай, Аристотель риториканы сенім өнері ретінде анықтады, өйткені шындық, ақиқат жеткіліксіз болған жағдайда ықтимал жасай алатын осы тәсілді қолдануға болатындығын көрсетті. Сөз құдіретіне ие болу құштарлығы әрқашанда болады, бірақ оның мәні өте-мөте өтпелі кезеңдерде, демократияның саналы дәуірлеу тұсында артады. Мұның тарих тағылымындағы айғағын шешендік өнердің гүлдену дәуірлерінің көне грек және рим елдерінің шарықтау дәуірімен, қайта өрлеу кезеңімен (эпоха ренессанс), Франциядағы XVIII ғасыр, Ресейдегі XX ғасыр революцияларымен, қазақ топырағындағы XV ғасырдан бастап бүгінгі күнге дейінгі егеменді мемлекет, ел болу кезеңдерімен сайма-сай келуінен көреміз. Антикалық шешендік өнер қақындағы алғашқы толыққанды мәлімет- ті бізге Перикл дәуірі (б.з.д. V ғ.) береді. Перикл даңқты мемлекет және саясат қайраткері бола жүріп адамдарды сұлу сөзбен ораған шешен ретінде бөленді. Бұл кезеңдерде шешендік сөздердің теориясы мен шешендік өнер ілімі пайда болды. Оның негізін Коракс, Лисий және Горгий салды. Коракс шешендік өнерге «Шешендік дегеніміз – сендірудің қызметшісі – деп анықтама берді. Көне Грекиядағы софистер (б.з.д.Vғ.) шешендік өнердің нағыз шеберлері болды. Олар әртүрлі көзқарасты тұтынушылардың арасында сөз сайыстарын өткізіп, сөз кұдіретін танытатын тапқырлық сайыстарында сынасты. Софистер өздерінің теориялық және практикалық сабақтарының 42 мақсаты жастарды қоғамдық шынайы өмірге дайындау деп түйді. Сондай-ақ олар шешендерді (кәсіби шешендерді) дайындады. Софист Горгий алғашқы шешендік өнер туралы оқулықты да жазды. Софистік ағымның көрнекті өкілдерінің бірі – Сократ. Сократ ғылыми трактат жазып қалдырмаған. Оның философиялық ой-тұжырымдары Аристотель мен Платон еңбектерінде көрініс тапты. Сократ даналық сөздерін көшеде, алаңда жиын-топқа сөйлеп, айтып отырған. Сократтың тәсілі - асқан шеберлікпен табылған сұрақ-жауап арқылы қисынды әңгіме-дүкен құру, сөйтіп күрделі, ғибратты ойлар өрбіту болды. Осыған мысалдардың бірі ежелгі грек философы, шешені болған ғанибет тұлға Сократтың осы ғылымды алға жылжытудағы еңбектері, өмірі және керек десеңіз өлім алдындағы сөздері жарқын үлгі есебінде бүгінгі ұрпақтарға қалып отыр. жүктеу/скачать 2.91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|