Сурет 3 – Еңбек сұранысының өсуі

Сұраныс және ұсыныс еңбек нарығында өзара тәуелді шама болып саналады.

е/а

W2
W

W1

Жұмысшылардың

• 
  жұмысшылардың көбі нарыққа шығады (ұсыныс қисығы бойының қозғалысы)
  
• 
  өскен еңбек ақы төлемі, жұмыс берушілердің жұмысшылар аз санын іздейтініне алып келеді (сұраныс қисығы бойының қозғалысы).
  

Осылайша, еңбек ақы төлеу W тең болса, нарық тепе-тендік орнында болады.

Сұраныс және ұсыныс бәсеке күресінде іске асырылады, бір жағынан жұмысшылар арасындағы осы және басқа жұмыс орны немесе жұмысты орындау, ал басқа жағынан өзінің сандық ретіндегідей сапалы құрамы бойынша қажетті жұмыс күшін көңіл аударуға жұмыс берушілер арасындағы бәсекелестік күреспен іске асырылады. Мына бәсекелестік әділ шешімі шарттардың бүтін қатар сақтауын болжайды. Ең алдымен жұмыс күшінің мобильділігі, өндірістік күштің орынды орналасуы. Халықтың үлкен отырықшылдылығының күшіне ұлтты ерекшеліктерімен, шақырылған аймақтың еңбек нарығы сапалы дамыған. Жеке аймақтық елдерде сұраныс және ұсыныс арасындағы ара қатынасқа негативті айтылуы мүмкін. Осыдан басқа мемлекет қаржылы несиелі шараларды, инвестициялық және салықтық саясатты, шағын кәсіпорынды құру және еңбек ережелерінің иілімділігін қолдану және басқа шараларды қолдану, жұмыс орны жүйелерінің дамуына және сақтауына жағдай жасаушылар.
2.4 Сұранысты анықтау кезінде пайданы максималдау

шарты
Пайданың максимизациялауына жету үшін фирма жұмыс бастылардың санын осы жұмыскердің еңбек ақы төлеуіне (MC_L) шекті шығындарына тең болмағанына дейін (MRP_L) ұлғайту керек. Осылайша пайда шығынға тең, егер шекті табыс шекті шығыннан көп болса, жалпы пайда жұмыс бастылығы өсуімен өсуі мүмкін. Осыған ұқсас, егер шекті табыс шекті шығыннан аз болса, онда жұмысқа соңғы қабылданған әр қабылданғандар мен пайда төмендей бастайды. Сондықтан, жұмыс бастылықтың санын азайта, пайданы ұлғайтуға болады. Қорытындысында шекті табыс шекті шығынға тең болса, максималды пайда болуы мүмкін. Осылайша шекті шығындар бұл ақшалай еңбек ақы төлеу. Шекті табыс қосымша өндірілген өнімге тең яғни қосымша табысқа көбейтілген өнім бірлігіне (MR) шекті өнімге тең (MP_L). Фирма нақты нарықта өнім шығарады деп алайық, онда өнім бірлігіне қосымша табыс – бұл өндірілген өнімге баға. Осылайша, шекті табыс еңбектің қосымша бірлігіне жолдамасынан шекті өнімге көбейтілген өнім бағасына тең.

Еңбектің шекті өнімі шығындарға тең, ал максималды пайда мұндағы ақшалай еңбек ақы төлеуге тең шекті ақшалы өнім нүктеде алынуы мүмкін.

Ресурс бірліктері	Барлық өнім	Шекті өнім MPL	Өнімнің бағасы P	Жалпы табыс (2), (4)	Еңбек өнімінің шекті табысы MRPL	Өнім бірлігіне шекті табыс (MR)
0	0		2.80	0
		9			23,4	2,6
1	9		2,60	23,4
		8			17,4	2,18
2	17		2,40	40,8
		7			12	1,7
3	24		2,20	52,8
		6			7,2	1,2
4	30		1,85	60
		5			4,75	0,95
5	35		1,75	64,75
		4			3,5	0,88
6	39		1,65	68,25
		3			1,05	0,35
7	42			69,3		0,35

Кесте 1 – шекті өнімді табу

Оқылған материалға сұрақтар және тапсырмалар:

1. 
   Кәсіби категориялары бойынша жұмыс бастылығы және еңбек ақы төлеміне келесі өзгерістердің әрекеттерін қайта талдау:
   

б) өндірістік өнімге сұраныстың өсуі;

2. 
   Зерттеу және әзірлеу бағдарламасына мемлекет шығындарының қысқарылуы жағдайында инженерлердің жұмыс бастылығы және еңбек ақы төлеу деңгейімен не болады. График түрінде әрекетті бейнелеңіз.
   
3. 
   Қандайда бір еңбек нарығы тепе-теңдікте тұрғанын ұсынамыз. Еңбек ақы төлеудің тепе-теңдігі төмендеуі үшін не болады? Егер еңбек ақы төлемі ақшалай жыл сайын ақпаратқа сәйкес өседі, еңбек нарығы қандай бейнеде осыған лайықтанады?
   
4. 
   Контракт бойынша жаңа шақырылғандарды жинау үшін ұсынысқа жұмыссыздық деңгейдің қысқартылуы азаматтық секторда қалай аталады? Әскерилердің еңбек ақы төлеміне осы факт қандай әсер көрсетеді?
   
5. 
   Үкімет штаты барлығынан біліктілікке автомеханика емтиханын тапсыруларын талап етті. Осы талап еңбек ақы төлеу және штаттағы автомеханика жұмыс бастылығы деңгейіне қандай бейнеде айтылады?
   
6. 
   Нәтижесінде қандай да бір аймақта жұмыс бастылығы деңгейінің кенет төменделуінің бақылауын болжаймыз: а) аймақтағы еңбекке сұраныстың төменделуі және б) еңбек ақы төлемінің төменделуі. Егер жаңа қисық еңбекке сұранысты өзгермейтін жайда қалса, ал еңбектің ұсыныс қисығы аймақта қозғалмайды, онда жұмыс бастылығы деңгейі аймақта қалпына келуі мүмкін бе? Түсіндіріңіз.
   
7. 
   Жұмыскердің жұмыс уақыты санын анықтаңыз, егер оның күнделікті бос уақыты 17 сағатты құраса.
   
8. 
   Қандай бейнемен жұмыссыздықтың деңгейін есептеуге болады?
   
9. 
   Зейнеткерлердің жұмыс істеуіне және толық зейнетін сақтауға рұқсат ету қандай нәтижеге келтіруі мүмкін?
   
10. 
    Жеке қисық еңбектің ұсынысы жұмыс сағатының нөлдік деңгейіне жете ала ма? Егер жетсе, онда қисық қандай бөлімде және еңбек ақы төлеуі қандай деңгейде?
    
11. 
    Соңғы 100 жылда шынайы еңбек ақы төлемі өсті, ал жұмыс аптасының жалғасуы қысқартылды. Жеке алынған жұмыскерлердің жұмыс күштерінің көз қарастарымен қалай түсінік беруге болады? Жұмыс күшінің ұсыныс қисығы нысанына және ұсынысына әсер ететін екі тиімділік әсерін түсіндіріңіз.
    
12. 
    Газетте осы мақала жазылған болатын: бір су құбыршысы су құбыр торларын жөндеу кезінде лотереядан 8 миллион долларын ұтып алғанын естіді. Ол өз жұмысын орта жолынан тастаған болатын, ол оны осылай түсіндірді: клиентте суы өшірілген болатын мен оған осылайша жауап бердім: “Танысым саған мен көмектесе алмаймын”-және басқа су құбыршыны тауып алуды ұсынды. Еңбек нарығында жеке дара ұсыныстың қандай қағидасы осы мысалды көркемдейді?
    
13. 
    Жұмыскерлердің өздерінің жұмыс күні қысқартылуына және бір уақытта экономикадағы тұтасқан еңбектің жалпы көлемінің ұлғаюына келтіретін жұмыскерлерді қандай бейнемен шынайы еңбек ақы төлеуді ынталандыруы мүмкін, түсіндіріңіз.
    
14. 
    Бәсекелестік нарықта жеке фирма үшін еңбектің графикалық ұзақмерзімді ұсыныс қисығы ұсыныңыздар.
    
15. 
    Бәсекелестік еңбек нарығында еңбек ақы төлеудің жоғары тепе-теңдігінің минималды еңбек ақы төлеу неге келтіруі мүмкін?
    
16. 
    Бәсекелестік нарықтағы өзінің өнімін әзірлейтін және бәсеке шартындағы еңбекті жалдайтын фирмаға арналған еңбекке сұраныстың кестесін толтырыңыз?
    

Кесте 2

Еңбек бірліктері	Тұтас өнім	Шекті өнім	Шекті өнім бағасы	Тұтасқан шығын	MRP ақшалай шекті µнім
1	17		2
2	31		2
3	43		2
4	53		2
5	60		2
6	65		2

Кесте 2 – Еңбек сұранысының кестесі

а) Егер еңбек ақы 27,95$? ... 19,95$? тең болса, фирма неше жұмыскерлерді жалдайды.

б) Осы фирманың еңбегіне графикалық сұраныс қисығын ұсыныңыз және сандық белгілермен айтыңыз.

Жұмыс бастылығының негізгі қағидалары:

1 еңбектегі еркіндікті қамтамасыз ету, мәжбүрлі және міндетті еңбекті болдырмау;

2 мемлекетпен еңбекке, жұмыссыздыққа, жұмыс бастылығы мен материалдық көмек көрсетуге деген құқықтық шарттарды қамтамасыз ету.

Жұмы бастылығының 5 мәртебесін бөліп көрсетеді:

1. 
   жалдамалы жұмыскерлер;
   
2. 
   жұмыс берушілер,
   
3. 
   жеке келісім-шартта жұмыс істейтіндер,
   
4. 
   жанұялық кәсіпорындардағы жалақы төлемейтін жұмыскерлер;
   
5. 
   еңбекпен шұғылданбаған жұмыссыздар.
   

1 Толық жұмыс бастылығы – кәсіби еңбекпен қамсыздандырылған адамдар, бұл өз кезегінде адамға табыс әкеледі және өмір сүрудің қажетті құралы болып саналады.

2 Өнімді жұмысбастылық – бұл жұмысбастылық әрбір жағдайда табыс әкелу керек дегенді қалайды, ал еңбек өз кезегінде экономикалық жағынан мағыналы және максималды түрде өнімді болуы қажет; яғни жұмыссыздықты болдырмау үшін, қосымша қажетті емес немесе формальды жұмыс орындарын қалыптастыру мүмкін емес.

3 Ерікті түрде таңдалған жұмысбастылық - бұл еңбекке деген бейімділікті орналастыру құқығы тек қана еңбекті жұмсайтын адамға ғана тән, яғни, жұмыскердің өзіне.

Сандық жағдайда жұмысбастылық жұмыспен қамтылу деңгейімен есептелінеді. Жұмыспен қамтылу деңгейін екі әдіспен есептейді:

1. 
   жалпы халық санындағы жұмыспен қамтылғандардың бөлігі;
   
2. 
   экономикалық белсенді халықтың ішіндегі жұмыспен қамтылғандардың бөлігі.
   

1) азаматтарға өзінің еңбегін жүзеге асыру үшін тең құқылы мүмкіндік беру және жұмыспен қамтылудың түрін өз еркімен таңдау;

2) азаматтардың кәсіпкерлік және еңбектік бастамаларын қолдау;

3) еңбектің еркіндік принципін жүзеге асыру және жаңа бос жұмыс орындарын қалыптастыратын жұмыс берушілерді марапаттау жолдарын табу;

4) халықтың әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз ету, мемлекеттік ұйымдардың, кәсіби одақтардың, кәсіпкерлердің әрекеттерін үйлестіру болып табылады.


3.2 Жұмыссыздық: пайда болу себептері, жұмыссыздық мәртебесі және түрлері
Жұмыссыздық – бұл жұмыс күшінің нақты бір бөлігінің еңбек нарығында талап етілмеуімен шартталған әлеуметтік-экономикалық құбылыс.

Жұмыссыздықтың негізгі себептері:

1) жаңа технологиялардың енгізілуі, жұмыс күшіне деген сұраныстың төмендеуін тудыратын экономикадағы құрылымдық ығысулар;

2) жұмыс берушілерді барлық жұмыс ресурстрарындағы қажеттелікті төмендетуге апаратын экономикалық дағдарыс немесе тоқырау;

3) еңбек ақы төлеу саласындағы үкімет пен кәсіби одақтардың саясаттары,

4) экономиканың нақты бір салаларындағы өндіріс деңгейіндегі маусымдық өзгерімдер;

5) халықтың демографиялық құрылымындағы өзгерістер және т.б.

Жұмыссыздықтың келесі түрлерін бөліп көрсеткен:

1) фрикциондық жұмыссыздық - жұмысшылардың аймақтық, кәсіби және жастық ауыстыруларымен байланысты жұмыссыздық түрі. Бұл халықтың бір аймақтан екніші бір аймаққа, бір жұмыстан екінші жұмысқа орын ауыстыру кезінде және адам өмірінің қадамдарын өзгерту кезінде пайда болады;

2) құрылымдық жұмыссыздық – нақты бір аймақ немесе салалардың дамуымен тығыз байланысты. Осның өзінде, экономика саласындағы еңбектік артықшылығы, экономиканың басқа бір саласындағы еңбекке деген қажеттелікті тудырады. Құрылымдық жұмыссыздық жұмысшылардың біліктілігі нарық талаптарына жауап бермейтін адамдарды қамтиды және жұмыс орындардың құрылымы жұмыс күшінің құрылымына сәйкес келмейтін жағдайда пайда болады;

3) циклдік жұмыссыздық - экономикалық конъюнктураның өзгеруімен анықталады. Циклдік өсу кезінде төмендейді және дағдарыс кезінде өседі. Бұл жұмыссыздықтың түрі экономикалық өсу темптерінің төмендеуі кезінде және өндіріс көлемін қысқарту, өндіріс құлдырауы кезінде пайда болады;

4) мерзімдік жұмыссыздық - өндірістің және қызмет көрсетудің (ауыл шаруашылығы, құрылыс, туризм) мерзімділігімен шартталған;

5) технологиялық жұмыссыздық – ҒТП байланысты, яғни өндірістің жаңғыртылуы немесе оңтайландыруы кезінде жұмыс орындар жойылған кезде пайда болады;

6) бүркемелі жұмыссыздық – кәсіпорындардың залалдылығы кезінде пайда болады. Бұл жұмыссыздықтың орны Кеңес үкіметі кезінде орын алған.

Қазақстан Республикасының «Халықтың жұмыспен қамтылу» заңына сәйкес, жұмыс әдісті- болып еңбекке қабілетті, еңбекке қабілетті жастағы адамдар және белгісіз жағдайларға байланысты жұмыс істемейтін, пайда таппайтын адамдар, жұмыспен қамтылу орталығында жұмыс іздеп жатқан адамдар ретінде бекітілген адамдар табылады. 1982 жылдың қарашасындағы еңбек статистиктардың халықаралық конференциясында айтылғандай, жұмыссыздар есепті кезеңдегі белгіленген жастан жоғары “жұмыссыздықты” барлық тұлғаларды қосады:

1) «жұмыссыз» жүрген адамдар, яғни жалдамалы еңбек етпеген немесе өз кәсіпорында жұмыс етпеген адамдар;

2) «дәл осы кезде жұмысқа дайын болған адамдар», яғни есепті кезеңде жалдамалы еңбекке дайын немесе өзінің жеке меншікті кәсіпорнында жұмыс істеуге дайын адамдар;

3) «жұмыс іздегендер», яғни жұмыс іздеуге өткен кезеңде нақты бір жолдар іздеген адамдар.

Сонымен, жұмыссыз адам мәртебесі – келесі жағдайлар шарттарында беріледі:

1. 
   жұмыстың жоқтығы;
   
2. 
   жұмысты белсенді түрде іздеу;
   
3. 
   ұсынылған жұмысқа дәл қазір кірісу жағдайындағы адамдар.
   

Б - жұмыспен қамтылу орталығында тіркелген жұмыссыздар саны;

ЭБ - экономикалық белсенді халық, адам.

Экономикалық белсенді халық – экономикалық игіліктерді және қызмет көрсетулерді өндіру үшін нақты бір есептік кезеңде жұмыс күшін ұсынған адамдар. Экономикалық белсенді халық нақты бір кезеңде жұмыспен қамтылғандар немесе жұмыссыз адамдар саны.
ЭБ = Ж + Б
мұндағы: ЭБ - экономикалық белсенді халық, адам;

Ж - жұмыспен қамтылған адамдар саны.;

Б - жұмыспен қамтылу орталығында тіркелген жұмыссыздар саны.

3.3 Еңбек биржасы
Еңбек биржасы – бұл жұмыс күші нарығының өмір сүруінің дамыған ұйымдық құрылымы және жұмыс күшін жалдау кезінде делдал рөлін атақаратын ұйым. Еңбек биржасы жұмыс берушілерде үшін, жұмыскерлер де үшін қызмет атқарады. Жұмыс беруші еңбек биржасынан бос жұмыс күші, оның саны, спасы және біліктілік құрамы туралы мәсілмет алады. Ал жұмысшылар жұмыс орындары, олардың орналасуы, еңбек ақы көлемі және еңбек шарттары туралы мәлімет алады.

Еңбек биржасының мақсаты - жұмыс күшіне деген сұранысты ұсыныспен ұштастыру болып табылады.

Еңбек биржасының негізгі функциялары:

1) еңбек нарығы туралы, оның жағдай және даму беталыстары туралы мәлімет алу;

2) кәсіби бағдар, халықты қайта дайындау мен жұмыспен қамту;

3) аймақтық және кәсіби мобильділілікке жағдай жасау;

4) жұмыспен қамту бағдарламаларын дайындауға қатысу мен іске асыру, халықаралық ынтамақтастық мәселелерін шешу;

5) еңбек шарттарының ережеге сай орындалуын бақылау;

жұмыссыз адамдарды есепке алу және оларға жұмысты іздеуде көмек көрсету, халықты әлеуметтік қорғау және аймақтық билік ұйымдарына қоғамдық жұмыстарды іске асыруда көмек көрсету.


3.4 Халықтың көш-қонуы
Халықтарды көш-қонуы бұл өндірістің дамуы мен орын ауыстыруымен пайда болған халықтың орын ауыстыруы.

Көш-қону:

• 
  сыртқы
  
• 
  ішкі
  

1. 
   эмиграция – бұл халықтың нақты бір мемлекет шекарасынан тыс орын ауыстыруы;
   
2. 
   иммиграция – нақты бір мемлекетке халықтың келуі, түсімі
   

1. 
   оралмайтын
   
2. 
   уақытша нақты (1 жылдан 6 жылға дейін),
   
3. 
   мерзімдік (1 жылға дейін)
   
4. 
   маятниктік (бір мемлекеттен екінші мемлекетке күн сайынғы орын ауыстырулар);
   
5. 
   заңсыз (мемлекетке заңсыз түрде кіру);
   
6. 
   «ақыл кетуі».
   

1. 
   аймақаралық және аймақішілік;
   
2. 
   облысішілік және облысаралық;
   

3. 
   қайтарымды және қайтарымсыз;
   
4. 
   ерікті және мәжбүрлі;
   
5. 
   заңды және заңсыз,
   
6. 
   ұйымдастырылған және дербес;
   
7. 
   еңбектік.
   

1. 
   келген адамдар саны;
   
2. 
   кеткен адамдар саны;
   
3. 
   көш-қону сальдосы – келген және кеткен адамдар арасындағы айырма табылады;
   

Келу коэффициенті – жыл ішінде келген адамдар санының орташа жылдық халықтың санына қатынасы:

Пм – бір жылда түскен пайда

Sт – жыл ішінде келген адамдар саны

Кету коэффициенті - жыл ішінде кеткен адамдар санының орташа жылдық халықтың санына қатынасы:.

Кв = Вм/Sт

Вм – кету коэффициенті

Көші қон сальдосы = Пк – Кв

Кмп = Пм – Вм

Көш-қону сальдосы оң немесе теріс болуы мүмкін.

Оң сальдо - бұл халықтың нақты бір аймаққа ағымы немесе келуі.

Теріс сальдо – бұл халықтың азаюы немесе кетуі.

Ең маңыздысы болып – халықтың көш-қону себебені анықтау болып табылады, яғни осы процеске қандай факторлар әсер ететінін анықтау қажет. Негізгі себептер:

1. 
   табиғи ахуалдар, экономикалық және экологиялық дағдарыстар;
   
2. 
   әлеуметтік-экономикалық: аймақта өндірістің орналастырылуы, экономикалық даму деңгейі, инфрақұрылым дамуының деңгейі, жұмысқа орналасу мүмкіндігі, білім алу және баспана табу мүмкіндігі;
   
3. 
   этникалық;
   
4. 
   демографиялық.
   

Аймақтық деңгейде кәсіпорындардың ішкі еңбек нарықтарын реттеу мен талдау жүйелерінің мақсаты – жұмысшылардың жұмыспен қамтылуын жақсарту және еңбек потенциалын тиімді қолдану үшін және әрбір аймақта жұмыссыздыпен күресу үшін кәсіпорындардағы бүркемелі жұмыссыздықты жою.

Талдаудың нәтижелері негізінде шаралар бағдарламасы жасалынады, бұл шаралардың 2 тобын қарастырады:

1) жұмыс күшіне деген төлем қабілеттілігін жоғарлатуға бағытталған шаралар, жұмыс орындарын сақтау мен қалыптастыру, ақша төленетін қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру, жеңілдікті салықтар мен несиелерді қолдану;

2) жұмыс күшінің ұсынысын шектеуге бағытталған шаралар және оның өзгермелі жағдайларға тез бейімделуі, жұмысшыларды оқыту мен қайта оқыту, жұмыс уақытының ұзақтылығын реттеу.

Аймақтағы жұмыссыздық деңгейі келесі факторларға байланысты болады:

• 
  еңбекке қабілетті жастағы халықтың үлестік көлемі (жоғарлаған сайын, жұмыс тауып алу қиын болады) – Нm
  
• 
  еңбекке қабілетті халықтың жұмыс бастылығы с/х – Нс
  
• 
  еңбекке қабілетті адамдардың үй шаруашылығындағы үлесі – Нg
  
• 
  еңбек өнімділігінің деңгейі – Ө
  
• 
  бір адамға деген пайда деңгейі – П
  

Нg
Оқылған материалға тапсырмалар мен сұрақтар:

1. 
   “Жұмыс бастылығы”, “жұмыссыздық” “көші қон” түсініктеріне анықтама беріңдер.
   
2. 
   Қазіргі уақытта Павлодар облысы үшін жұмыссыздықтың қандай түрі қауіптілік болып саналады. Осыдан шыға, Павлодар облысының еңбек нарығына кезеңдік талдау жүргізіңіз.
   
3. 
   Статисикалық жинақтарда жарияланған деректерді пайдалана отырып, 2002-2003 жылдардағы Қазақстан үшін халықтың еңбек белсенділігі деңгейін есептеңіз. Халықтың еңбек белсенділігінің деңгейі (в%), Ут/а =А/В х 100% формуласы бойынша есептелінеді, мұндағы
   

В – Еңбекке жарамды жастағы тұлға.