Зерттеу нәтижелерінің талқылануы және жүзеге асырылуы

Тәуелсіз Қазақстан жағдайындағы этномәдени білім беру әдіснамасы мен теориясының дамуын ашып көрсетуде этнопедагогика ілімінің әдіснамалық негізін салушылар С.Қ.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, Ж.Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева, Ә.Табылдиев және т.б. іргелі зерттеулері талданып, этномәдени білім беру теориясының даму үрдістері ашылған.

Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім берудің қалыптасуы мен дамуын сөз етпес бұрын, «этнос», «мәдениет», «этномәдениет», «білім беру мазмұны», «ұлт», «ұлттық құндылықтар», «салт-дәстүрлер», «этникалық сәйкестілік» және т.б. терминдердің ұғымдық деңгейлерін, қолданылу аясын анықтап алу қажет.

«Этнос» сөзінің қазіргі ғылыми айналымдағы мән-мағынасын былайша тұжырымдауға болады: бір мекенде тарихи өсіп-өнген, ортақ және орныққан тілі, мәдениеті, психикасы бар, сондай-ақ өздерінің әрі біртұтастығын, әрі өзгелерден ерекшелігін сезінетін, сана-сезімі қалыптасқан, өзіндік атауға (этноним) ие адамдар қауымын «этнос» дейді.

Мәдениет ұғымына берілген анықтамалар мен пікірлердің көптігіне қарамастан, барлығына тән ұқсастықтары оның мазмұнының сабақтастығынан, оның құндылықтары ұрпақтан ұрпаққа ауысып, жалғасып жатқандығынан, тұрақтылығынан көрінеді.

Сөйтіп, мәдениетке адамдардың бірлесе ғылыми, моральдық-әлеуметтік, көркем және техникалық құндылықтар жасаудағы қарым-қатынастар жиынтығы деген тұжырымды құптауға болады. Мәдениеттің мәні адамның дербес еңбегіне байланысты туындайтын дүние деп санаймыз.

Этникалық мәдениет – мәдениеттің базасы және құрамдас бөлігі, ол белгілі бір қызмет атқарады және өзіне тән мазмұндық компоненттері бар.

Этникалық мәдениет тарихи қалыптасқан іс-әрекет тәсілі, соның нәтижесінде түрлі халықтардың өздерін қоршаған табиғат пен әлеуметтік орта жағдайына бейімделуін қамтамасыз етеді.

Этникалық мәдениет бір этносты екіншісінен ажыратып тұратын, әлеуметтік өмірдің күрделі де көп аспектілі құбылысы, оны тек жалғыз элемент арқылы ғана сипаттау мүмкін емес. Сол себепті, қарапайым этникалық белгі жоқ немесе болуы да мүмкін емес. Этностың ерекшелігі оның мәдениетінің барлық деңгейлерімен анықталады. Этникалық мәдениет көне заманнан бүгінгі уақытқа дейінгі түрлі дәуірлердегі мәдениетті қамтиды.

Білім беру – қазіргі кезде тек дидактикалық категория ғана емес, ол ғылымаралық мәнге де ие болды. Табиғаты жағынан өте күрделі және көп қырлы. Сондықтан, білім беру түсінігіне оқытудың нәтижесі ретінде білім, іскерлік, дағдыларды ғана емес, оқушының іс-әрекет пен қарым-қатынасының үздіксіз жүруі барысында мінез-құлықтық ұстамдарында сындарлы ойлау, әрекет жасау, бағалау біліктерін де қалыптастыруға назар аудару керек.

Білім беру дегеніміз қоғамның мәдени мұрасын адамға жеткізу тәсілі мен танып-білу (интериоризация) арқылы адамды мәдениетке жақындастыру процесі, әлеуметтендіру, сонымен бірге адамның дене және рухани жағынан қалыптасу құралы.

Жүргізілген ғылыми-ұғымдық талдау зерттеуге алған тақырыбымыздың басты категориясы – «этномәдени білім беру» түсінігінің анықтамасына тоқталуға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңдағы ғылыми әдебиеттерде қазіргі этномәдени білім беруді сипаттайтын анықтамалар туралы қалыптасқан түрлі көзқарастарды саралап, ұғымдық-терминологиялық аппарат жүйесін жасадық.

Біз этномәдени білім берудің құрылымдық бөліктеріне мыналарды жатқызамыз:

• 
  өзінің төл мәдениетін саналы, сыни тұрғыдан игеру нәтижесінде оқушыларды мәдениетаралық толеранттылыққа тәрбиелеу;
  
• 
  этномәдени дәстүрлерді танып-білуде бейнеленген жеке тұлғалық мәнге ие болуын қамтамасыз ететін оқушылардың әлеуметтік ортада өзін-өзі танып-білуі мен өзін-өзі жүзеге асыруы;
  
• 
  тұлғаның этномәдени сабақтастығының траекториясы мен оны мәдениетаралық диалогқа дайындау жағдайында педагогтар мен балалардың педагогикалық, әлеуметтік өзара әрекеті.
  

Сонымен, оқушыларға этномәдени білім беру балаларға ана тілін, төл мәдениеті мен ұлттық құндылықтарын, жалпыадамзаттық мәдени қазынаны игерте отырып, олардың мәдениетаралық ұлттық сана-сезімі мен этномәдени сәйкестілігін қалыптастырып, төзімділігін тәрбиелеуге бағытталған білім беру жүйесі болып табылады.

Кез келген этнопедагогикалық құбылыстар мен фактілерді оқып-зерттеу мен оларға сипаттама беру үшін теориялық-әдіснамалық аппаратты қолданбай іске асыру мүмкін емес.

Әрбір ғылымның негізгі тұғыры – әдіснама екенін ескере отырып, мектеп оқушыларына этномәдени білім берудің әдіснамалық негізін айқындау барысында философтардың, психологтардың, педагогтардың, әлеуметтанушылардың, мәдениеттанушылардың т.б. берген ғылыми ой- тұжырымдары біздің зерттеу жұмысымыздың әдіснамасын ашуға негіз болды. Этномәдени білім беруді әртүрлі әдіснамалық тұрғыдан қарастыруға болады.

Біздің зерттеу мәселеміз – этномәдени білімнің қалыптасуы мен дамуының теориялық-әдіснамалық тұжырымдамалары тұлғалық, іс-әрекеттік, әлеуметтік, аксиологиялық, мәдениеттану, өркениеттік, жүйелілік тұрғыларда сараланып, теориялық тұрғыда негізделгендігіне көз жеткіздік.

Диссертациялық зерттеуіміз үшін біз әдіснамалық-теориялық негіз ретінде қарастыратын, шетелдерде кеңінен тараған заманауи философиялық, мәдениеттанушылық және педагогикалық тұжырымдамалардың маңызы зор.

Көп мәдениетті ортада тәрбиелеу тұжырымдамаларын дамытуда ғалымдар Дж.Бэнкс, Э.Сепир, Б.Уорф, Уиллард Куайн, А.Тойнби, К.Г. Юнг, Э.Б.Тэйлор және т.б. қомақты үлес қосты.

Бұл ғалымдардың ғылыми тұжырымдары зерттеліп отырған мәселенің әр түрлі қырларын ашып көрсетуге көмектеседі. Оларда негізгі ұғымдар, мақсат пен принциптер нақтыланған, көп және мультимәдени білім беру мазмұнының моделі тұжырымдалған, осындай білім беруді тәжірибеде іске асыру жолдары, көпмәдени ортада оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен тәсілдері, мұндай білім берудің тиімділік өлшемдері белгіленген.

Шетелдерде, оның ішінде Ресей Федерациясы мен АҚШ-та кейінгі жылдары кеңінен тараған ғылыми-теориялық тұжырымдамалардың әдіснамалық әлеуетін өз жұмысымызда ескере отырып, біз бірінші кезекте осы бағыттағы отандық зерттеулерге ден қойдық.

Осындай маңызды құжаттың бірі – 1996 жылы Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңес талқылап, бекіткен, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Өкімімен мақұлданған «Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім» тұжырымдамасы (авторы Ж.Ж.Наурызбай).

Біздің зерттеу жұмысымыз үшін әдіснамалық тұғыр ретінде ғалым С.Қ.Қалиевтің халық тәлімінің тарихи кезеңдері туралы тұжырымы аса маңызды. Автор қазақ халық педагогикасының тарихын адамзат дамуының қоғамдық құрылыс кезеңдеріне сай сегіз кезеңге бөліп қарастыру қажет деп санайды.

С.Қалиевтің тағы бір әдіснамалық ұстанымын өз зерттеуімізде этномәдени білім берудің қалыптасуы мен дамуының негізгі кезеңдерін анықтауымызға теориялық тұғыр ретінде басшылыққа аламыз. Белгілі ғалым: «Тарихи-педагогикалық зерттеулерге (оның ішінде этнопедагогикалық зерттеулерге де) қойылатын маңызды методологиялық талаптардың бірі – деректердің бәрін кешенді түрде пайдалану, солар арқылы бір-бірін тексеру, толықтыру, барлық деректерді салыстыра отырып жинақтау, оларды зерттеуде шектес ғылымдардың (антропология, тарих, этнология, фольклористика, логика, психология, социология, археология) зерттеу әдістері жиынтығын кешенді пайдалану, сөйтіп, деректерді талдап, педагогикалық тұрғыда түсіндіру қажет»,- дейді.

Этномәдени білім беру эволюциясын зерттеудің тұжырымдамалық тұғырларын анықтауда біз П.В.Плеханов ұсынған әдіснамалық қағидаларды ұстанамыз:

1. 
   Идеялардың (ой-пікірдің) қоғамның әлеуметтік даму үрдісіне тәуелді екендігін анықтау.
   
2. 
   Ғылымның, әлеуметтік психологияның, әдебиеттің, өнердің даму тарихын қоғамның даму үрдісімен ұштастыра қарастыру.
   
3. 
   Тарихтың әр кезінде ғылымның даму барысы біркелкі болмайтынын және әр елдің саяси, экономикалық, кәсіби, мәдени, психологиялық өзіндік ерекшелігі бар екенін ескеру.
   

Әр халықтың мәдениеті, сан ғасырлық тәрбие-тәжірибесі, педагогикалық ойлары дамып, қалыптасуын оның өмірінің әлеуметтік-тарихи және мәдениеттанушылық контексінде қарастырмайынша, ол мәселелер мүлдем түсініксіз болар еді. Бұл тұжырымның біздің қазақ халқының этномәдениетінің зерттелуіне де қатысы бар.

Қазақстан өзге халықтармен шектескен аумақ болып табылады, онда ежелгі дәуірден бастап шоғырлану мен агрессия, этностардың ішке енуі мен сыртқа қоныс аударуы, нәсілдік және лингвистикалық үдерістер байқалды. Қазақ халқының этнопедагогикасын, онда этномәдени білім берудің дамуы мен қалыптасу тарихын оқып-үйренуге бұл жағдайдың тікелей қатысы бар. Қазақ халқының этногенезінің қайнар көздері, оның мәдениетінің дамуы, қалыптасу ерекшеліктері мен даму бағыттары өте күрделі және көпфакторлы, сондай-ақ ол Азия, Еуропа, Африка және т.б. елдердің тарихымен де байланысты.

Түркі тектес халықтардың барлығына ортақ алғашқы педагогикалық ойлардың дамуы VІ-ІХ ғасырлардан бастау алады, бұл қоғамдық сананың алғаш дүниеге келу кезеңі (Орхон-Енисей жазу ескерткіштері, Қорқыт ата тағылымдары т.б.) болып табылады. Орхон ескерткіштері – түркі халықтарына ортақ этномәдени білім берерлік асыл мұра. Жырлардың негізгі тәрбиелік мәні мынада: түркі руларын біріктіру, сыртқы жаулардан қорғау, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін қастерлеу, ананы құрметтеу.

Түркі тектес халықтардың ежелгі тарихын, байырғы тұрмысын, әдет-ғұрпын, салт-санасын, дәстүрін танытатын этномәдени құндылығы жоғары мұра – «Қорқыт ата кітабы». Қорқыт ата тағылымдары деп Сырдария бойын жағалаған Оғыз-Қыпшақ тайпаларының мемлекетінде өмір сүрген, оғыздар арасынан шыққан әйгілі күйші, музыкант, жыр алыбы, аңыз кейіпкері Қорқыттың тәлім-тәрбие туралы ойларын айтамыз. Қорқыт ата кітабы – Орта Азия, Қазақстан және Әзірбайжан халықтарының аса көрнекті ортақ жазба ескерткіші.

Арнайы тоқталуды қажет ететін мәселе – халықтың сол замандағы тәлім-тәрбиелік тәжірибесі. Қазақ халқы ата-тегінен қалған мұраны сақтап қана қалған жоқ, олардың болашақ жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеуге, этностың рухани-адамгершілік бейнесіне, мәдениетке, тұрмысқа, әлеуметтік қатынастарға тигізетін әсерін терең ұғынып, оны әрі қарай дамытуға тырысты. Халықтың тәрбиелеу, білім берудің өмірлік тәжірибесінде қолданған педагогикалық формалары мен құралдары алуан түрлі әрі мол. Осының нәтижесінде ұлтымыздың жас ұрпағы сол замандағы қоғамның даму деңгейіне сәйкес, жеткілікті деңгейде ақыл-ой, дене, еңбек, эстетикалық, адамгершілік тәрбиесін алды. Көшпенді қазақ халқының тіршілігі мен еңбек әрекеті табиғатпен, жануарлармен тығыз байланысты. Балалар тәрбиесі табиғатпен ұштастырыла жүргізілді.

Тарихи жағдайлар мен рухани мұралардың барлығы халқымыздың этномәдени білімдері өте ерте заманнан басталғанын, тарихы терең екендігін дәлелдейді. Бұл рухани, этномәдени асыл мұраны ортағасырлық ойшылдардың тәрбие, білім беру туралы идеялары және халық тәлімі мен ауызекі шығармашылығы одан әрі байытты.

Қазақ халқының этномәдени білім беру негізін ортағасырлық Қазақстандағы философиялық және этикалық-педагогикалық идеялар құрайды. Қазақ халқының этнопедагогикалық ойлары қалыптасуына халық тәрбиесі, діни сенімдер, т.б ықпал етті. Сонымен қатар, Орта Азия мен Таяу Шығыс, Қытай, кейінірек Ресей халықтарының тәжірибесі мен білімдік-тәрбиелік идеялары да өз әсерін тигізді.

Қазіргі Орта Азия мен Қазақстанды мекен еткен түркі халықтарының тарихында Х-ХІІ ғасырлар қоғамдық дамудың жаңа кезеңі болды. Бұл кезде өз қауымын айдай әлемге танытқан ғұламаларымыз тарих сахнасына шықты. Атақты ғалым Ф. Копрулузаде тілімен айтқанда: «Түркі халықтарының қоғамдық-мәдени даму тарихында Қайта өрлеу - Ренессанс дәуірі болды». Өйткені, мемлекетті басқарудың исламға негізделген әлеуметтік-этикалық нормаларын белгілеу қажет болды. Осы қажеттілікті өтеу үшін әл-Фарабидің «Әлеуметтік-этикалық трактаттары», ибн Синаның «Даныш-намесі», «Білім кітабы», әл-Бирунидің «Хикметтері» («Даналық сөздері»), Ахмет Иүгінекидің «Хибатул хакаийк (Ақиқат сыйы») дастандары, Ахмет Иасауидің «Диуани хикметі» («Даналық кітабы»), Сүлеймен Бақырғанидың «Ақырзаман кітабы», Құрбанғали Халидтың «Тауарих хамса» («Бес тармақты тарих») т.б. шығармалар өмірге келді.

Қазақ халқының құрылуы этникалық территорияның қалыптасуымен қатар жүрді. Көптеген этникалық-саяси және шаруашылық факторлардың әрекеті нәтижесінде Қазақстан аумағында негізгі этникалық – территориялық бірлестіктер – Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз құрылды. Қазақ хандығының пайда болуы – Қазақстан территориясында ХIV-XV ғасырларда болып өткен әлеуметтік-экономикалық және этникалық-саяси процестердің заңды қорытындысы. Тарихи әдебиетте Шығыс Дешті Қыпшақтың көшпелі тайпаларының бір бөлігі Жошы ұрпағы Керей мен Жәнібектің басшылығымен Шу мен Талас өзендерінің жазығына көшуі Қазақ хандығының құрылуының бастауы деген пікір бар.

Қазақ халқы өз алдына тәуелсіз мемлекет болғанға дейін талай күресті бастан кешіргені хақ. Атап айтқанда, араб, моңғол, жоңғар басқыншыларынан өз атамекенін қорғап қалғандығы тарихтан белгілі.

Бұл кезең ХV-ХVІІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Осы аралық қазақ елі үшін ауыртпалығы мол болғанымен, халықтың тәлім-тәрбиелік дәстүрі қалыптасып, дамуы осы кезден басталады.

Қазақтың ХV-ХVІІІ ғасырлар аралығындағы тәлім-тәрбиелік ойларының бастауы болған Орхон-Енисей ежелгі жазбалары, оны жалғастырған, қазақ жерінде дүниеге келген әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни, Махмұд Қашқари сияқты аса ірі ғұлама-ғалымдар мұрасындағы тәлімдік ойлар Өтебойдақ Тілеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жалайри сияқты ойшылдардың туындыларынан көрініс тапты. Өз еңбектерінде олар адам, ел басқару мұраттарын, этикасын, тәрбие мәселесін, жалпы адамгершілік пен ізгіліктің бастау бұлағын ата-баба салт-дәстүрлерінен, діни наным-сенімдерден, ғылымның халықтық бай тәжірибеге негізделуінен іздестірген еді.

Қазақ хандығы тұсындағы этномәдени білім көрінісін халықтың ауыз әдебиетінен табамыз. Осы кезеңде халық арасынан шыққан талантты адамдар –ақындар, салдар, серілер, жыраулар болды. Жастарды отансүйгіштікке, патриоттыққа, қайырымдылыққа, ұжымшылдыққа, еңбекті қадірлей білуге тәрбиелеуде, үлкенді сыйлап, әдепті, кішіпейіл, елгезек, мейірімді болу сияқты жақсы қасиеттерді олардың санасына сіңіріп, бойына ұялатуда Асан қайғы, Шалкиіз, Доспамбет, Ақтамберді, Бұқар т.б. ақын-жырау шығармаларының үлкен маңызы бар.

Қазақстанның Ресейге қосылғанға дейiнгi этномәдени білім беру практикасын сөз етсек, бұл дәуiрде көбiнесе конфессионалдық дiни мектептер мен медреселер, кейiн орыс-қазақ мектептерi қатар қызмет жасап, этномәдени білім беруде олардың өзіндік маңызы болды.

Біз этномәдени білім беру идеяларының алғышарттарын ғылыми тұрғыдан негіздеуге талпыныс жасадық (Кесте 1).

Тарихи педагогикалық процестерді дәуірге бөлу оны санадан өткізуге, ұғынуға көмектеседі, оның ішкі заңдылықтарын анықтауды жеңілдетеді, ғылыми қорытынды жасап, оны заманауи құбылыстармен байланыстыруға мүмкіндік береді. Мектеп және педагогика тарихын дәуірлерге бөлмей, зерттеу қиын. Дәуірлерге бөлу - жалпы адамзаттың немесе аймақтың, елдің, белгілі халыққа тән тарихи педагогикалық үдерістердің қалыптасу және даму кезеңдерінің негізгі мазмұнын мәндік анықтау болып табылады.

Дәуірлерге бөлудің күрделілігі жалпыәлемдік тарихи - педагогикалық үдерістің, сондай-ақ, оның аймақтық немесе аумақтық тарихына негізделген бөліктерге бөлудегі қажеттіліктерді қанағаттандыруға қабілетті бірыңғай өлшемдерді тұрақтандырудың қиындығына байланысты.

Кезең – кез келген тарихи педагогикалық құбылыстың, үдерістің дамуындағы уақыттың белгілі аралығы.

Біздің зерттеу проблемамыз Қазақстанда этномәдени білім берудің қалыптасуы мен даму тарихына байланысты болғандықтан, біз қазақ тарихы, педагогика тарихы, қазақ халық педагогикасы тарихына байланысты кезеңдерге бөлу проблемасын зерделеп, оның басты қағидаларын басшылыққа алдық.

Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім берудің эволюциясын кезеңдерге бөлуде төмендегідей тұжырымдамалық тұғырлар басшылыққа алынды:

1. 
   Қазақстанда этномәдени білім берудің қалыптасуының тарихи-педагогикалық алғышарттары анықталынды.
   
2. 
   Этномәдени білім берудің әртүрлі кезеңдерінде қоғамның тарихи-әлеуметтік даму процесіне талдау жасалды.
   
3. 
   Этномәдени ой-пікірлердің, халықтық педагогиканың тәлімдік құндылықтарының қалыптасуы мен дамуы ұлттық ғылым мен мәдениеттің тиісті кезеңдердегі жай-күйімен ұштастыра зерттелді.
   
4. 
   Зерттеу материалдарын ғылыми-педагогикалық талдауда этномәдени білімнің маңызды компоненттері этнологиялық, этнопсихологиялық, этнофилософиялық және этномәдениеттану ғылымдарының әдіснама-әдістерін ескере отырып, дерек көздерін кешенді пайдалануға үлкен мән берілді.
   

1 кезең: Қазақстанда этномәдени білім берудің пайда болуы (ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы);

2 кезең: Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім берудің қалыптасуы (ХХ ғасырдың 20-90 жылдары);

3 кезең: Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім берудің дамуы (1991 жылдан бергі кезең).

Біз шартты түрде ұсынып отырған, Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім берудің қалыптасуы мен дамуының ғылыми маңызы аса зор үрдістері мен кезеңдері өз бастауын ХІХ ғасырдан алғанымен, қазақ халқы тарихының ежелгі дәуірдегі жалпы этникалық мәдениетінің алатын орнын жоққа шығармаймыз.

Түрлі әдебиет көздері мен мұрағат материалдарын талдау негізінде Қазақстанда этномәдени білім берудің қалыптасуы мен даму кезеңдерінің салыстырмалы-мазмұндық сипаттамасын төмендегі кестеде береміз (Кесте 2).

Кесте 2 - Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім берудің қалыптасу мен даму кезеңдеріне салыстырмалы-мазмұндық сипаттама

Ш.Уәлихановтың ағартушылық-халықшылдық көзқарасы, Ы.Алтынсариннің тәлімгерлік мұралары, Абайдың философиялық-педагогикалық көзқарастары Қазақстанда этномәдени білім берудің негізін қалауға прогрессивтік ықпал етті.

Кеңес дәуіріне дейінгі кезеңде қоғамдық философиялық және этномәдени білім беру идеясының, педагогикалық ойдың дамуына Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мухаммед Салим Кашимов т.б. қазақ оқымыстылары үлкен үлес қосты. Бұл кезеңде ұлы ағартушылар ісін Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев т.б. жалғастырды.

Қазақстанда этномәдени білімнің тууы мен қалыптасуына Орта Азия ойшылдары идеяларының да ықпалы болды. Солардың ішінде Махмудходжа Бехбуди, Убайдулла Завки (Өзбекстан), Тоглок Молдо (Қырғызстан), Ахмад Дониш (Тәжікстан), Мола Кылыч (Түркменстан) және т.б.

Сонымен қатар осы кезеңде қазақ ағартушылары мен қайраткерлерінің демократтық-гуманистік көзқарастарына Ресейдің озық ой-пікірдегі оқымыстыларының (Ф.М.Достоевский, В.Затаевич, П.Э.Михаэлис, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Т.Шевченко, А.Янушкевич т.б.) әсері болғандығын да айта кету керек.

Ресей империясы құрамындағы Қазақстанда этномәдени білім беру теориясына жасаған тарихи талдау мынадай тұжырымға келуімізге мүмкіндік берді:

- Қазақстанды Ресейдің отарлау саясаты Қазақстанның экономикасына ғана емес, әлеуметтік-мәдени өміріне де өз ықпалын тигізді;

- орыстандыру саясаты арқылы халықты өз дінінен, тілінен, мәдениеті мен тарихынан алшақтатпақшы болды;

- осы кезеңде Қазақстанда этномәдени білім беру идеясының негізін қалаушылар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев т.б. болды. Олардың еңбектері мен атқарған педагогикалық қызметтері, ғылыми зерттеулері, әдеби шығармалары этномәдени білім беру негізін қалады.

Қазақ топырағында этномәдени білім идеясының туын алғаш көтерген Ш.Уәлиханов. Ағартушы этномәдени білім беру мазмұнында қазақ халық ауыз әдебиетін жинақтау арқылы балалар мен жастар тәрбиесінің әлеуметтік – тарихи тәжірибесін әсерлі көрсете білді. Ол: «Халықтың тұрмысы мен әдет-ғұрпы,- деп жазды, - бәрінен де артық тілден көрініс табады. Өткенді қастерлеу және аңыздардың молдығы - терістік және Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл».

Ы.Алтынсариннің пікірінше, оқу-тәрбие процесінде халық шығармашылығын пайдалану балаларды ата-баба салт-дәстүрлерін сыйлауға, адамдардың ойлары мен әрекеттерін дұрыс түсінуге үйретеді, адамгершілік сапаларының, эстетикалық талғамдарының және т.б. қалыптасуына септігін тигізеді. «Қазақ баласы ортаны ғылыми танып-білмеді; алайда ол өзін қоршаған табиғат құбылыстары туралы көп білді, Сарыарқа даласында жақсы бағыт ала білді; ол атқа жақсы шапты, садақтан дәл атты, аңшылыққа, ақындар айтысына қатысты; ертегішілерді тыңдады. Қазақ баласы ұтқыр мақалдарды, ертегілерді, жұмбақтарды, ойындарды, адамгершілік үйретулерді қабылдап, естерінде сақтады».

Абайдың этномәдени білім беру идеяларындағы басты нысана - «Атаның баласы болма, адамның баласы бол... жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін», – деген гуманистік ой-пікірді қуаттау болды. Абай адамды тұтас жеке тұлға ретінде қабылдады, «толық адам» идеясын ұсынды.

Біз зерттеуімізде аталған бірінші кезеңде этномәдени білімнің пайда болуына септігін тигізген тұңғыш газет-журналдарға талдау жасадық және мынадай қорытындыға келдік:

1. 
   Қазақ тіліндегі педагогикалық баспасөз қазақ халқының жалпы мәдениетін көтеруге бағытталған құнды дүние. Сол кездегі ұлтшылдық деген сынға қарамастан газет, журнал беттерінен этномәдени білім беруге байланысты, яғни тіл, мәдениет, салт дәстүр, әдебиет, ұлттық тәрбие мәселелері бой көрсетіп отырды.
   
2. 
   Баспасөз материалдары қазақ мектептері үшін үлкен педагогикалық және әдістемелік көмек көрсету қызметін де абыроймен атқарды.
   
3. 
   Алғашқы қазақ газет - журналдардың қай-қайсы болмасын, Қазақстандағы педагогикалық баспасөздің және педагогикалық ой - пікірлердің қалыптасуына, еліміздегі этномәдени білім беру мен оқу-ағарту ісінің тарихына елеулі үлес қосты.
   

Сонымен, зерттеуіміз көрсетіп отырғандай, Қазақстанда этномәдени білім берудің екінші, қалыптасу кезеңі еліміздің Кеңес Одағының құрамында болған дәуірге сәйкес келеді. Осы бір қарама-қайшылыққа толы, қасіреті мен зұлматы жетіп-артылатын 70 жылда қазақтың халық педагогикасы, ұлттық тәлім-тәрбиесі ұмытылудың шақ алдында қалды.

Бұл кезеңді шартты түрде екіге бөліп қарауға болады:

1. Этномәдени білімнің қалыптаса бастауы – 20-30-жылдар. Ұлттық мәдениет, ғылым, білім беру ісінің қарқынды дамуы (сауатсыздықты жою, оқулықтар мен оқу құралдарын әзірлеу, кадрлар даярлау, ғылыми зерттеулер жүргізу, т.с.с.). Бұл кезде халықтың білім беру саласындағы этностық-мәдени, тілдік қажеттіліктерін қанағаттандыруда алаш ардақтыларының еңбегі шексіз. Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев, М.Шоқай, т.б. дүниетаным, сана-сезім, салт-дәстүр, тәлім-тәрбие туралы ой-пікірлері қазақ мәдениеті мен педагогикасының алтын қорына айналды. Идеологиясы кеңестік сипатта болғанымен халқымыздың біртуар зиялылары О.Жандосов, С.Меңдешев, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов, Т.Рысқұлов және т.б. тәлімдік-өнегелік мұраларының да маңызы аса зор.

2. Бір ғана мәдениет пен тілге бағыт ұстаған білім жүйесі (30-жылдардың ортасы – 90-жылдарға дейін). Білім мазмұнынан ұлттық ерекшеліктің, халықтың қасиет рухының бірте-бірте аласталуы (бірыңғай оқу жоспары, бағдарламалар мен оқулықтардың орыс мәдениеті мен Ресей тарихына негізделуі, ұлттық мектептердің жабылуы, жазу-сызудың кириллицаға көшуі т.с.с.). Этномәдени білім мазмұнына байланысты бұл кезеңді де екі сатыға бөлуге болады:

- Ұлттық педагогика ғылымының тоқырау жылдары (30-жылдардың ортасы – 60-жылдар). Қанды қырғын репрессия, екінші дүниежүзілік соғыс және олардың ауыр зардабының әсері. Ғылыми зерттеу мәселелерінде көрнекті ғалымдар Ш.Әлжанов, Т.Тәжібаев, Ә.Сыдықовтың еңбектері этномәдени білім мазмұнын байытуда үлкен рөл атқарды;

- Кеңестік мазмұн мен коммунистік идеология бағыттарының үстемдік етуіне қарамастан қазақ ғылыми педагогикасының даму уақыты (70-90 жыл­дар). Этностық-мәдени білім мазмұнын қарастырушылар қатарында бірінші кезекте Қ.Бержанов, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Қ.Құнантаева, Ә.Сембаев, Г.М.Храпченков т.б. ғылыми-зерттеу еңбектерін атап өту керек.

Бұрынғы Кеңес Одағының құрамына енген Қазақ Советтік Социалистік Республикасы 1991 жылдың 16 желтоқсанында өз тәуелсіздігін ресми түрде жариялап, дербес мемлекет болып танылды. Бұл Қазақ елінің тарихындағы теңдесі жоқ аса зор тарихи оқиға болды.

Біздің пікірімізше, Қазақстанда этномәдени білім берудің үшінші – дамуы кезеңі осы кезден басталды. Қазақстандық педагогика ғылымы тәуелсіздігімізді нығайту, ана тіліміз бен төл мәдениетіміздің өркендеуі, ұмыт бола жаздаған тәлімдік-өнегелік құндылықтарымызды оқыту мен тәрбие жүйесіне қайта оралту, ғаламдану үдерісінде ұлттық діліміз бен сана-сезімімізді сақтап қалуымызға қызмет етіп отыр. Бұл істің қазіргі кезеңде берік әрі жан-жақты құқықтық-нормативтік және ғылыми-теориялық және қолданбалы базасы жасалғанын айту керек.

Құқықтық-нормативтік негіз. Қазақстан Республикасының 1995 жылы бүкілхалықтық референдумда қабылдаған Ата заңы қазақ халқының, елімізде тұратын басқа да этностар мен этностық топтардың білім беру саласындағы ұлттық-мәдени және тілдік мүдделерін іске асыруға барлық құқықтық жағдайды жасайды.

Мемлекеттің ұлттық тілдерге деген қамқорлығына байланысты нормалар ҚР «Тіл туралы» заңында жалғасын тапқан. Мәдениет саласындағы мемлекеттік саясат принциптері ҚР «Мәдениет туралы» заңының баптарында белгіленген. Этномәдени білім берудің мазмұнын анықтауда ҚР «Білім туралы» заңының, оның ішінде «Білім беру жүйесі» және «Білім беру мазмұны» тарауларының маңызы зор.

Тәуелсіз елімізде оқушыларға этностық-мәдени білім берудің әдіснамалық, теориялық және практикалық мәселелерін шешуде «Қазақстан Республикасындағы этникалық - мәдени білім» тұжырымдамасының маңызы зор болды.

С.Қалиевтың «Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы» еңбегін қазақ этнопедагогикасы тарихын бір жүйеге келтірген тұңғыш құнды зерттеу деуге болады.

Қазақ этнопедагогикасының әдіснамалық-теориялық мәселелерін терең қарастырған ғалым К.Ж.Қожахметова этнопедагогиканың бағыттау негізі педагогиканың әдіснамасы екенін ашып көрсетсе, қазақ этнопедагогикасының ғылыми-теориялық, әдіснамалық негіздерін қалаушылардың бірі ғалым С.А.Ұзақбаева халықтық педагогиканы халық бұқарасы білімінің, іскерліктері мен дағдыларының жиынтығы ретінде мектептегі оқу-тәрбие процесінің әдіснамалық негізі тұрғысынан қарастырған.

Н.Елікбаев қазақ халқының ұлттық психологиясының қалыптасуы мен заңдылықтарын, оның өзіндік табиғатын, құрылымын, тарихы мен әлеуметтік-мәдени негіздерін анықтай келе, тарихи сана мен ұлттық мәдениет – ұлт рухының өзегі, қазақстандық патриотизм мен ұлттық тәрбие – рухани топтасудың тірегі екенін, елімізде этникалық қарым-қатынас мәдениеті мен келісімін жетілдіру арналарын анықтаған.

Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім беру теориясының негізін қалаған Ж.Ж.Наурызбай Қазақстан Республикасында оқушыларға этномәдени білім беру тұжырымдамасы мен моделін, тіл саясаты тұжырымдамасын ұсынып, оқушыларға этномәдени білім берудің ғылыми-теориялық негіздерін, мақсаты мен міндеттері, құрылымы мен жүзеге асыру принциптерін айқындап берген.

Талданып отырған кезеңде тағы бірқатар кең ауқымды тұжырымдамалар өмірге келді.

Этнопедагогика жеке оқу пәні ретінде. Қазіргі таңда этнопедагогика, жеке оқу пәні ретінде әдіснамалық, теориялық және практикалық жағынан негізделіп, білім стандарттары жасалып, бағдарламалары әзірленіп, оқулықтары жазылып, оқу орындарына ендірілді.

Бұл мәселені жан-жақты зерттеген ғалым Ш.И.Джанзакованың «Этнопедагогиканы жеке пән ретінде құрудың ғылыми негіздері» атты еңбегінде философия мен ғылым әдіснамасындағы ғылыми және оқу пәндері арақатынасының әдіснамалық негіздері анықталған, этнопедагогиканың ғылыми пәндік моделі компоненттерінің мазмұны нақтыланған, жеке оқу пәні мәртебесіндегі этнопедагогиканың болжамдық моделі қарастырылған, этнопедагогиканың құрылымдық-мазмұндық-қызметтік компоненттерінің сипаттамасы берілген.

Ш.М.Мұхтарова «Жоғары педагогикалық білім мазмұнының этностық компонентін қалыптастырудың теориялық негіздері» атты докторлық диссертациясында «жоғары педагогикалық білім мазмұнындағы этностық компонент» түсінігінің мәні ашылған, сонымен қатар зерттеліп отырған феноменнің жаһандану жағдайындағы рөлі мен орны педагогикалық идеяларды және қоғам дамуы тарихындағы позитивті тәжірибені ғылыми рефлексиялау негізінде анықтаған. Ғалым болашақ педагогтың полимәдени тұлғасын қалыптастырудың заманауи тәжірибесін талдаған және ұрпақтарды этностық және этносаралық әлеуметтендіру процесіндегі мұғалімнің рөлін терең зерттеген.

Р.Қ. Дүйсембінованың «Қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу-тәрбие процесіне ендірудің ғылыми-педагогикалық негіздері» атты ғылыми еңбегінде қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу-тәрбие процесіне ендірудің әдіснамалық-теориялық негіздерінің мазмұны жасалған, қазақ этнопедагогикасының функциональдық мүмкіндіктері айқындалған, қазақ этнопедагогикасын мектептің оқу-тәрбие процесіне ендірудің тұжырымдамасы жасалған, шарттары мен өлшемдері анықталған.

Этномәдени білім беру эволюциясының осы кезеңінде елімізде ғылыми зерттеулерден басқа этномәдени тәрбиенің авторлық бағдарламалары өмірге келді («Атамекен», «Сенім», «Кәусар бұлақ», «Қыздар әліппесі», «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» және т.б.).

Этномәдени білім берудің әдіснамалық-теориялық негіздерін жан-жақты зерттеу монографиялар, оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда да оң көрініс табуда.

Сонымен, Қазақстанда этномәдени білім берудің даму кезеңі еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізіп, халықтың ана тілі, ұлттық мәдениеті, төл тарихымен толыққанды қауышуға мүмкіндік алған тарихи кезеңнен, яғни өткен ғасырдың 90-жылдарынан басталып, бүгінгі күнге дейінгі, әзірге қысқа да болса ғасырларға бергісіз аралықты қамтиды. Отбасына, мектепке ұлттық тәрбие қайта оралды, қоғамда халықтық тәлім-өнегеге бетбұрыс басталды, бұл үдеріске қазақстандық педагог-ғалымдар да өз үлестерін қосуда. Соның нәтижесінде:

1. 
   Этномәдени білім, этностық педагогиканың әдіснамалық-теориялық негіздері жасалды (С.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, Ж.Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева т.б.).
   
2. 
   Этнопедагогика жеке оқу пәні болып қалыптасты (Ш.И.Джанзакова, Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Б.Жарықбаев, Ш.М.Мұхтарова, Ә.Табылдиев т.б.).
   
3. 
   Этностық-мәдени білімнің тарихи-педагогикалық, этнопедагогикалық, этнопсихологиялық, этнофилософиялық, мәдениеттанушылық негіздері зерттелуде (М.Х.Балтабаев, Ш.К.Беркімбаева, Қ.Бөлеев, С.Ғаббасов, Қ.Б.Жарықбаев, Е.Ө.Жұматаева, Б.А. Жетпісбаева, К.Ж.Ибраева, С.Т.Иманбаева, Қ.А.Сарбасова, Р.Қ.Төлеубекова т.б.).
   
4. 
   Ұлттық тәрбие, этномәдени білімнің ғылыми-теориялық мәселелерінің терең де жан-жақты зерделенуіне тәлімдік бағдарламалар (З.Ахметова, К.Адамова, А.Қыраубаева, М.Құрсабаев, Л.С.Сырымбетова, т.б.) мен оқулықтар авторлары (З.Әбілова, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев т.б.) үлкен үлес қосты.
   

Мұрағат материалдары мен түрлі әдебиет көздеріне талдау жасай келе, Қазақстан территориясында этномәдени білім берудің бірінші кезеңінде мектептер мен медреселер, орыс-қазақ мектептері, сан жағынан шамалы арнайы оқу орындары жүйесімен сипатталынатынын анықтай отырып, мынадай қорытындыға келеміз:

• 
  қазақ топырағындағы мектептер мен медреселер этномәдени білім беру тәжірибесінің бастауы болды;
  
• 
  мектептер мен медреселерде халық педагогикасының таңдаулы элементтері қолданылды;
  
• 
  жаңа әдісті медреселерде ана тілінде оқытуға көп көңіл бөлінді.
  

Бүгінгі күнге жеткен мектептердегі мұралар қазақ өлкесіндегі осы уақытқа дейінгі мектептерде этномәдени білім беруге қатысты мәліметтерден хабардар болуымызға септігін тигізді.

Қазақстанда этномәдени білім берудің екінші кезеңінде жалпы білім беретін мектептердегі оқу үдерісі негізінен кеңес өкіметінің идеологиялық ұстанымдарына сай жүргізілген, бірыңғай білім беру саясатының аясында ұйымдастырылды. Бір орталықтан басқару мен бірыңғай білім беру жүйесі салдарынан ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, мектептердің ұлттық сипатта дамуына еркіндік берілмеді.

Жалпы алғанда, осы кезеңдегі мектептерде этномәдени білім беру жайына талдау жасай келе, анықталған кемшіліктерді төмендегідей топтарға жүйелеуге болады:

1. 
   Барлық оқу пәндері бойынша оқу-әдістемелік жүйенің ұлттық
   республикалар үшін біркелкілігі;
   
2. 
   Педагогика ғылымы мен мектеп тәжірибесінің қоғамдық-әлеуметтік сұранысты және рухани қажеттілікті толық мағынада қамтамасыз етпеуі;
   
3. 
   Ұлттық және аймақтық құндылықтар мен ерекшеліктердің білім беру мазмұнында, оқу үдерісінде ескерілмеуі;
   
4. 
   Әрбір баланың өз халқының ұлттық, этникалық ерекшелігін тереңірек тануына, ұлттық дүниетанымының қалыптасуына ықпал ететін этнопедагогика ұстанымдарының жүзеге асырылмауы;
   
5. 
   Қазақ мектептерінде оқу үдерісін ұйымдастыруға ұлттық тілде дайындалған қажетті оқу-әдістемелік құралдар, дидактикалық құралдар мен материалдар болмауы.
   

Этномәдени білім беру бағытында төмендегідей игілікті істер атқарылды:

• 
  оқу құралдары мен оқулықтар, ұлттық тілдегі терминдер сөздігін шығару ісі жалғасуда;
  
• 
  балалар үшін мәтіні үш тілде қатар берілген суретті кітаптар шығарылуда;
  
• 
  тілашарлар мен тілді өздігінен үйренетін кітапшалар шығарылуда;
  
• 
  радио мен теледидардан тіл курстары мен ел, жер тарихынан мағлұматтар беретін хабарлар берілуде Президент Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасына сәйкес қазақ тілінде «Балапан», «Мәдениет», «Білім арнасы» т.б. телеарналары ашылды;
  
• 
  мемлекеттік тіл мен басқа этникалық топтар тілін дамытуға бағытталған әдістемелік оқу құралдарын шығару ісі жалғасуда;
  
• 
  жалпы білім беретін мектептерде «Қазақстан халықтарының тарихы мен әлем тарихы», «Қазақстан халықтарының мәдениеті мен әлем мәдениеті» т.б. біріккен курстар енгізілуде.
  

Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері этномәдени білім беру тәрбие жұмысында қатты қолға алынған.

Біз диссертацияда Қазақстан осы үшінші кезеңде оқушыларды ұлттық мұра арқылы тәрбиелеуге бағытталған бағдарламалар мен тұжырымдамаларды жүйелеп, оларға мазмұнды сипаттама бердік.

Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім берудің қалыптасуы мен даму тарихын болашақ педагог-мамандарға оқып үйрету мақсатында жоғары оқу орындарының оқу үдерісіне «Қазақстанда оқушыларға этномәдени білім беру тарихы» атты элективті курс енгіздік (Кесте 3).

Этномәдени білім берудің демократиялық және гуманистік стратегияларын түрлі мәдениеттің өзіндік ерекшеліктерін ескермей жүзеге асыру мүмкін емес. Қазіргі қоғамның маңызды сипаттының бірі азаматтардың ұлттық формалар мен нышандар арқылы жеке тұлғалық және топтық деңгейде дербес мәдениетті сақтауға ұмтылысы болып табылады.