Әдебиеттануға кіріспе және әдебиет теориясы
жүктеу/скачать 1.55 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сөз байлығының түрлері
Синонимия (гр. заттас) айтылуы, естілуі, әр түрлі болғанымен, мағынасы бір-бірене жуық, мәні ұқсас сөздер. Мысалы: шапшаң, жедел, тез, жылдам; мезгіл, мерзім, уақыт, шақ, сәт. Синоним сөздердің ішінен суреткер өзіне қажеттісін ғана алады. Синонимдердердің кез-келгенін бірінің орнына бірін қолдануға да болмайды. Мен кескекті ердің сойымын, Кескілеспей бір басылман. Алдыңа келіп тұрмын деп, Ap-намысын қашырман… Байеке, сұлтан, ақсүйек, Қыларың болса, қылып қал. Күндердің күні болғанда, Бас кесермін, жасырман! Осы өлеңдегі синоним сөздедің әрқайсысы өз орнында, бәрі де керемет талғаммен табылып, қолданылған. Сондықтан олардың ешқайсысын ешбір мәндес сөзбен ауыстыруға болмайды: Махамбет өлеңіндегі сөздер Мәндес сөздер кескілеспей төбелеспей, шайқаспай, шабыспай басылман қойман, тоқтаман кескекті айбарлы, айдынды қыларың жасарың, істерің сой түр бас кесермін өлтірермін, құртармын Синонимдерде жай ғана сөз алмасулары ғана емес, суреткерлік шеберлік сырлары да жасырынып жатады. Жазушы синонимдерді терең біліп, шебер пайдалануы шарт: «Қазіргі Тоғжан жүзінде Абай қиялынан бір шақ кетпейтін, үлбіреп, толқып, лезде келіп, сәтте қайтып тұратын қызыл арай реңі жоқ» (М. Әуезов «Абай жолы»). Көркем шығармада орнымен үстемелей, қатар, қабаттаса қолданылған синонимдердің орны да айырықша. Бұл плеоназм құбылысы. Мысалы: Орынды іске жүріп, ой таппаған Не болмаса жұмыс қып, мал бақпаған. Қасиетті болмайды ондай жігіт Әншейін құр бекерге бұлғақтаған. (Абай) Ескі дүние есігін теуіп ашып, Кіріп келді ол жүзінен жалын шашып. Босағада тұрмады, төрге ұмтыллды. 33 Бұзып, жарып, еңсеріп, еркін басып. (Қ. Аманжолов) Омонизм (грекше аттас) – айтылуы, естілуі бір болғанымен, мән- мағынасы әр тарап сөздер. Мысалы: қара, көр, ep, жар, op, cop, аң, нан, қан, таң, сан, мал, салт т.б. Бірақ бұл сөздерді аса сақтықпен абайлап пайдаланған дұрыс. Себебі омоним сөз орынды жерде тұрмаса, сол арадағы ұғымды бұлдыратып, кейде екі жақты мағына беруі мүмкін. Жаз де маған жақсырақ, Сабырлықты мін деме: Ол жұлқынып, бақ сұрап, Жорта берсін, үндеме! (Қ. Бекхожин) Осы шумақтағы жаз, сабыр, мін, деме, бақ, жорта деген сөздердің бәрі – омоним: біреуінде бірнеше мағына бар. Алайда ақын әр сөзді өз орнына дәл қойып, ойнатып әкеткенде, әрқайсысында тек бір-ақ (ақын дарытқан) мағына қалған. Суреткердің сөздік қорын омоним осылайша байытады. Антоним (грекше қарсы атау) – бір-біріне кереғар, қарама-қарсы мағынадағы сөздер. Мысалы: Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да, Алдамаған кім қалды тірі жанда? Алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім, Жалғыз-жарым болмаса анда-санда. (Абай) Өлеңде қолданылған дос-дұшпан, алас-жақын антонимдері ақынның айтар ойына нық түйін, тұжырым, дәйек болып тұр. Дұшпаннан көңіл қалса, оған таңырқаудың жөні жоқ, ал достан көңіл қайтқан соң, одан әрі не қалды? Өлең сөздерінің ішіндегі аздаған антоним ақын байлауын осылай айқындап, ұғымын осылай дәлдеп, өлең әсерін осылай күшейтіп, оқырман мен автор ойын осылай ортақтастырады. Кейде авторлар оқырманға шығарма мазмұнынан хабар беру үшін шығарма атауында антонимдік қарама-қарсылықтарды шебер қолданады. Мысалы, Л. Толстойда «Соғыс пен бейітшілік». З. Қабдолвтың айтуынша, «антоним- өмір шындығын өнерде шынайылау тәсілдерінің бірі». Суреткердің сөз қорын молайтып, тілін байытар қайнар бұлақ қатарында архаизм, неологизм, диалектизм, идиомалар да ерекше қызмет атқарады. жүктеу/скачать 1.55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|