Екінші кітап

Сатираны Ілияс, Бейімбетпен қатар өндірте де өткір жазған Қадыр. Ол 1926-1936 жылдар арсында Семейдің «Қазақ тілі» және «Еңбекші қазақ», «Лениншіл жас» газеттерінде «Қапсыңқа» , «Бұйрас», «Малтаң», «Малкелді» деген бүркеншек аттарымен көп дүние жариялады. Бұл сықақ шығармалары 1936 жылы «Күлмеске не?» делініп топтастырылды. 1965 жылы оның әңгіме, фельетондары «Октябрь ұшқыны» деген атпен қайта басылды.

Қ.Тайшықов – сынап, сықақтаудың шебері. Ол кез келген факті, кез келген кемшілікті фельетон, сықақ, өлең, әңгіме ете қоятын болған. Оның бармаған тақырыбы кем де кем. «Телефон-жеңгей», «Ханалар тарихы», «Табылған хаттар», «Нота» атты фельетон әңгімелерінде кейбір жастардың моральдық ұстамсыздығын, жаңа тұрмыс өркениетті мәдениеттің мәнін түсінбей, мещандыққа бой алдыруын келеке етсе, «Демалыс», «Адасқандар», «Малқамбайдың баяндамасы» атты шығармаларында жеке мекеме қызметкерлерінің жауапсыздығы мен көзбояушылығын, сөйлей, жаза білмес бейшаралығы мен көкмылжыңдылығын ажуалады. Оқу, ағарту, мәдениет, әдебиет саласындағы жауапсыздықтарды да ел алдына алып шықты. Сауатсыздықты, тыныс белгілерін қоя білмеуді, күлді көмештей өлең жазуды, дүмше аударма жасауды білгірлікпен, төзімділікпен сынап, сықақтады.

Қадыр үлкен әлеуметтік мәселелерге де барды. Сайлаудан аласталған бай-манап, молда-қажы, атқа мінерлердің далбаса айла-шарғысы («Бұқа мініп барайық деп едік», «Қырдың құмы, Сырдың сұмы»), қазақтың үйлену ісіндегі ескі әдет-салты («Өзіміздің күйеу», «Екі таныс»), елге шыққан өкілдердің бас бұзарлығы («Бар жазығы – Шұнақ-ау») бір пара сықақтарына арқау болды.

Сатирик қай тақырыпты қозғап, қандай дертті сынаса да, өткір тілді, күлкілі, тартымды етіп жазды. Бұл үшін барлық амал-тәсілді қолданды. Ең алдымен ол әрбір фактінің негізінде сюжет жасайды, көбіне сықақты әңгіме құрады. Бұл тұста ұшқыр қиялмен шебер-шебер ситуациялар тудырады. Мысалы, «Телефон-жеңгей» фельетонында Зикен мен Зейніл бір-біріне көңіл-ниетін білдіруге батпай жүреді. Бір күні Зикен Зайып атты жолдасына Қалпақбай дегеннің бір қызға жазған хатын оқып беріп отырады. Сол сәтте телефон шырылдайды. Зикен трубканы алып, құлағына тосып отырып хатты оқи береді. Телефон соққан Зейніл келіншек екен, ол ұйып тыңдайды. Қалпақбайдың хаттағы сүйіспеншілік туралы өлердей сөздері Зикеннің соған айтқаны болып шығады. Осыдан екеуінің беті ашылады. Телефон жігіт пен қыз-келіншектердің арасында жүретін жеңгейлердің қызметін атқарып кетеді.

«Өзіміздің күйеу» сықақ әңгімесінде Қозғамбай балаша киіндіріп, ұлдай көріп жүрген жалғыз қызының сандық қабырынан бір керекті «дастабірнесін» іздеп жүріп, Күлшетайнына (қызының аты –Т.Қ.) жолдаған жігіт хатын тауып алады. Мұны жазған жігітке ат шапан айып тартқызамыз, жазалаймыз деп жүріп, өздерінің лайық көріп, жорамалдап қойған күйеу баласын ұстап, сабап, рәсуасын шығарады. Осындайда ойға келмейтін, оңай табылмайтын, күтпеген ситуациялар Қадыр сықақтарын мүлде қызықты, тартымды етіп жіберді.

Жазушы сатирасының көркем де күлкілі болуының екінші сыры – онда сықақтың тілдік құрамдары әрі мол, әрі табылып қолданылады. Бірде автор пікір, болмысты шебер теңеу, балау арқылы жеткізеді. «Жылқыайдаров» дегенде жұрт ұры ит кіріп кеткендей болатын болды», «Өжеттіктің өріне өгіздей өрмелермін», «Өрмекшінің өрмегіндей өрнектеп», «Шекесінен маса тайып жығылғандай», «Есек жүргізетін ісіктей қақпалап отыратын әкімшілік найзасы», «Дәрігерім сүзеген сиыр көзденіп қарайды», «Қажы үйген көпедей жалпия отырып іш дәрет алып жатты», «Мұрын деген – бюрократтардың өзге заттардың барлығынан жоғары ұстайтын ашамай сықылды бір жабдығы», «Құлақ деген бастың екі жағына қалқайған пельмен пішіндес екі шеміршек» деген сияқты еріксіз күлдіретін теңеулер – оның барлық шығармаларының көркі, нәрі. Тағы бірде Қадыр сөздің ирония түріне сүйенеді. «Де» атты фельетонында да көп адамдардың әдетіне сіңген теріс істерін сықақтаған. Сонда ол былай жазады:

«Егер шешен болам десең, сатып алсаң да бір кішкене жиналыс тауып ал! Тайға мінген баладай, мінбеге барып таштия қал! Сол қолың сүбеңде болсын, оң қолың төбеңде болсын. Белсенді болам десең, күні-түні карта ойнап, он бес күн арақ ішіп, он алтыншы күні кеңсеге төбе көрсет. «Қайда жүрсің?» деуші болса, «науқаннан науқан, командировкада жүрмін» де!».

Міне, бұл ирониялық парадокс. Автор сырттай сол теріс істерге итермелеген сияқты болғанмен, іштей «Олай етпе!» деп отыр. Ақыл-кеңес өзінің тура, «Солай ет» деген мағынасында емес: «олай етпе» деген мағынасында тұр. Бұл жазушының интонациясынан бір білінсе, фельетон соңындағы «Мұның бәрі кеңес жұртшылығына керекті іс емес, бұлар ескіліктің сарқыны... кертартпа кеселдердің қылықтары... Осының бәрінен де бізді «құдай сақтасын де!»- дегенінен екі білінеді.

Автордың сатиралық әсерлі, көркемділігінің тағы бір сыры-пікір тапқырлығында. Ол өзі сөйлесе де, кейіпкерлерін сөйлетсе де ой-пікірлері ұтқыр, алымды-шалымды келеді. Кейде кейіпкерлердің аузыңа қуақы да келісті сөздер салып, сол арқылы олардың көңіл-күйін дәл аңғартады. Өлгеннің күнінен ораза ұстаған, ауызашарды асыға күткен Ешман күннің тез бата қоймағанына ашуланып: «Қасарып тұрып алуын, әрі қарай итеріп жіберер ме еді!» - деп күнге күңкілдейді. Енді бірде мынадай әдемі елес-суреттер жасайды: «Божы шырт етті. Бержебай арба ойнақ қақты. Шығыршықтар сылдыр-сылдыр сызып келеді».

«Бұра сөйлеу күлуге жақсы» дегендей, тағы бірде сатирик жеке сөз, жеке атауларды бұрмалап айту арқылы сықаққа күлкі, көрік береді. Қыздың атын не деп қойған жақсы? – деген сұрау төңірегінде пікір алысып жатқанда біреу «Колонтай ше? – десе, ел қазағы «Құлынтай» деп кетер дейді. Екінші біреу «Клара» қалай болады десе, оны «Қарала» деп кетпесіне кім кепіл дейді».

Қ.Тайшықов тек тіл құралдарымен ғана емес, кейіпкерлерге күлкілі іс-әрекет, жүріс-жорық беру арқылы да сатирасын әсерлі, тартымды етеді. Мысалы, бір фельетонында «атқа мінерсің» деп сайлауға қатыстырмай қойған соң, бай, молдалар сайлауға бұқа мініп шығады. Артынша. «Қарасаң келгір, мөңкіп-мөңкіп немізді көктен келтіріп, жайратты да кетті», - деп бай бір жерде жатады. «Сұрпақбай-ау, бұқаның құйыршығын қоя беріп, мынау сәлдені ұстасаңшы! Үзілді ғой мынау бұқаның жас нәжісіне былғанады ғой. Бұл жап-жасыл нәжіс жұқса, жуғанмен де кетпейді» - деп молда екінші жерде зарлап қалады.

Тағы бір сықақ әңгімеде 3-4 кісі дәрігерге бірінен-бірі бұрын кірмек боп таласып, есікке қапталып қалады. Бірінің шиқаны жарылып кетіп, құлындағы даусы шығады. Үшінші сықақта ораза тұтқан молда шидің ішіне кіріп, ұрланып бір аяқ қатықты басына көтеріп жатады.

Қ.Тайшықовта сюжетке құрылмаған сықақтар да бар. Бірақ олар да өзіндік айшық, өрнекпен, өзіндік қызық әдіспен жазылған. «Тоймас-қоймастар» атты фельетон шолуда өмірдегі көп кемшіліктер, тоймас-қоймастар түгел: бірінен соң бірі мұртынан тізіле қалмаған. Былайша жырдай төгілте баяндалған.

«Бюрократ Волокитаға тоймайды. Волокита керенаулыққа тоймайды... Төраға неше іздеп келсең де «заптырын» қоймайды. Кеңсе істері жазуға тоймайды. Машинистка ажарлы болса, секретарь мен делопроизводитель...есіктен сығалап есек дәмелі боп, көз аударуын қоймайды. Кооператив мүшеге тоймайды.... Кінежке қу мен сұмның қолына түсіп, ділгер товар шын мүшеге жетпей қалуын қоймайлы....Пеш отынға тоймайды... Отын дайындайтын өркенің өскір мекемеміз..». Бұйырмасын тұтам сексеуіліміз болса, өртеніп өлейік» деп бедірейіп отырып алуын қоймайды. Кейбір ақындарымыз бір жолдан алты жол шығарған өлеңге тоймайды... Аударманың көбі Қазиздаттан шығады. Қазиздатты аудармашылар сауулы сиыр деп түсінеді, өздерін аумаған жетім бұзау деп біледі. Сондықтан...дайын желінді сопырлатып еме түсуін қоймайды».

Қадырдың кейбір сықақтары сөздік түрінде. Кемшілікті жеке сөз, жеке атаудың анықтамасы етіп айтады. Оның «Не?» атты фельетоны баста-аяқ былай жазылған:

• 
  Электр деген не?
  
• 
  Білмейміз, горсоветтен сұрап қарап едік, әзірше май шырағдан мен керосин болмаса, электр дегенді біз де білмейміз деп справка берді.
  
• 
  Отын деген не?
  
• 
  Қазлес Алматыға жеткіземіз деп қаншама сүйресе де, сонау шөлде төрт тағандап тапжылмай жатқан бір тасбақа.
  
• 
  Керосин деген не?
  
• 
  Таң алдында барып шіретіне тұрсаң да, түске дейін бір жапырағы ауызыңа түспейтін жылмағай май.
  

Қадыр сатира жазуда Бейімбет пен Ілиястан көп үйренген. Тіпті сықақтарында солардың әдіс-тәсілін өзінше дамытып, жаңа ретте, жаңа материал негізінде ұста пайдаланған. Оның тұрмыс мәселелеріне үңілуі, сюжетті шағын штрих, қысқа елес-эпизодтардан құруы Бейімбетше. Кейбір кейіпкерлері соның «сабаздарының» хикаясын қайталайды.

Мысалы, Қадырдың Қалпақбайы мен Бейімбеттің Құрымбайы, Зәкіржан молдасының қызға баруы мүлде ұқсас. Бұлардың еңбектеп, сүйретіліп қызға жетуі, онымен тілдесу сиқы, қыз бетін оң қарата алмай пұшайман болуы, ақыры қасиеттен айырылып, масқарасы шығуы –бәрі бірдей. Ілиястың Қасымбаевы сияқты, Қадырдың өкілі де елге барғанда өзін былай таныстырады: «Мен жоғарыдан келген өкілмін, профсоюздың өкілімін, қысқасы осы дәуірде ашылып бар болуға тиісті барлық союздің өкілімін. Ілиястың «Жайлаубайдың жауыры», Қадырдың «Шиқан», «Демалыс» фельетондары арасында да ұқсастық, үндестік бар, әсіресе, кейіпкерлердің дәрігерге баруын, көрінуін суреттеген тұста бірінің-біріне еткен әсер-ықпалы сайрап жатыр.

Қадырдан үйренушілер де болған. Ол, әсіресе, Еркінбековтың сын-сықақтарынан анық байқалады. Дүйсенбекте негізінен сол Қадырдың назарын аударған кемшілік-дерттерді, елге шыққан кейбір өкілдердің ақымақкершілігін («Төремін»), дінбасылардың күлкілі халін («Молданың зары»), кейбір келіншектердің боямпаздығын («Әнәпия»), мәнсіз жалғыздықты («Өзіміздей жазушы»), сөйлей білмес былжырақ бастықтарды («Баяндамашы») сынап-мінеді. Тіпті, олардың кейбірі Қадыр сықақтарымен ұқсас,пішіндес. Мысалы, Д.Еркінбековтің «Бір ауру, екі дәрігері», «Баяндамашы», Қ.Тайшықовтың «Демалыс», «Мақамбайдың баяндамасы» деген шығармаларымен мүлде үлгілес, кейіпкерлердің жүріс-жорық, хикаясы, сөз саптауы да бірдей.

Екіншіден, Дүйсенбек те, кері қайтып, кекетуге, иронияға үйір. «Ауырсаң, істейтін ем – ертемен қуырдақ же, шөлдесең арақ іш. Қатындарға түстен, қыздарға қон. Бұта басын сындырып жұмыс істеме. Ерінген күні 16 сағат ұйықта» деген сияқты етіп, идеясы мен ақыл-өсиетін қайшы, қарсылыққа құрады. Мұндағы «солай ет» дегеннің де ар жағында «олай етпе жатыр». Ол «Жарлық» атты сықағында да ақылсыз нұсқау, бұйрықтарды осы бұра сөйлеп кекету әдісімен ажуалаған. Бір жарлық: «Көліксіз қызыл керуен ұйымдастырып, әр мөшекке 15 пұттай астық сиғыз» десе, екінші жарлық: «командировкаға баратындардың аттысы жақынға, жаяуы алысқа барсын», - дейді. Үшінші жарлық: «Берген тұқымды ішіп қойып, салған астық шықпады деп акт жазасын!» деп беріледі.

Үшіншіден, Қадыр сияқты, Дүйсенбек те сықақта тұрмыстық бірнеше кемшілікті мұрнынан тізе, шола сынайды. Рас, бұл ретте Дүйсенбек өзіндік бір жаңалық та әкеледі. Әрбір сын нысанасының кінә-мәнін сипаттап кеп, ақырында, ауыз әдебиетінің әдісімен, оның әрқайсысына бір сөзбен кекесінді арнау, жолдау айтып кекетіп қояды. Мысалы, «Жүндей сабап, шаңдай бұрқыратып, ебелектей қауқайтып, он жолын адам сүйсініп оқымаса да, ай сайын кітап бастыратын арсыз ақынға бір сәлем! Достан безіп, дұшпанды паналап, қояннан қорқып, шошқадан шошитындарға бір сәлем!» Немесе: «Сөзі түсініксіз, ісі маңызсыз, ерте жатып, кеш тұрып, аз істеп, көп міндетсіп... жүрген екпінділерді құттықтаймын! Жауындай құйып, сынаптай сусып, тоғыз түрленіп, тоқсан өзгеріп жүрген бастықтарды құттықтаймын!,- деп жазды.

Қадыр мен Дүйсенбектің сатиралық өлеңдерінде мазмұн, әдіс-тәсіл ұқсастығы байқалады. Қадыр қыз бен жігітті, Дүйсенбек жалқау мен тәбілшікті айтыстырып сықақ жазды. Бірінде жігіт:

Шашыңнан айналайын шүйке-шүйке,

Шүйкеңді ширатыпсың үйіте-үйіте.

Қалқатай, тілімді алсаң мұныңды қой,

Құрттарсың шаштың бәрін бүйте-бүйте.

Өз-өзіңнен бетіңді шаңға бояп,

Болдың ба Боранбайдың боз түйесі, -
деп қызды, замандасының сиқын ажуаласа, екіншісінде тәбелшік:

Жақыпбай жапа-жалғыз күйбең қағып,

Тентіреп, жұмыс қылмай жүрсің неғып?

Секілді кәрі мысық қаңғып жүрсің,

Далада күні өтетін тышқан бағып, -

деп жалқауды сынап, мазақтайды. Арада айтыс туады. Қыз да, жалқау да уәж айтады. Бірақ жігіт пен тәбелшік жүйелі сөз, орынды кінәмен оларды бұлтартпайды. Екі жазушының да сықақты жағымды және жағымсыз кейіпкерлердің арасындағы сөз қақтығысы түрінде беріп, оны «Айтыс» деп атауы, он бір буынды қара өлеңмен жазуы едәуір ұқсастық.

Жоғарыда Қ.Тайшықов бір төрені өз аузымен әшкерелегенің, оның тәубаға келуін өзіне баяндатқанын айттық. Дүйсенбек те кейбір сықақ өлеңінде осы тәсілге жүгінген.
Жолдастар, сусымалы сынаптайын,

Көрсетіп көпке мінді сынатпайын.

Тіл шайпау, жүріс шалыс, шылығы көп,

Басқаны төреліктен ұнатпаймын, -

дегізіп, лирикалық кейіпкерді ағынан жарылдырған.

Қадыр С.Төлешов фельетондарында да айқын із қалдырды. Сейділдә өзінің «Ассалаумағалейкум, Нұрманов жолдас» деген фельетонын Қадырдың «Шым-шытырық» атты сықағының мазмұнына құрды. Күшеншек ақын, жортақы жазушыларды Сейділдә да Қадырша ажуалады. Қадырша сыдырта, төпеді. Сол құсап сөйлемдерді анафора, эпифора ретімен құруға, бір-біріне ілместіре жазуға мән берді. Тіпті, оның кейбір сөз, тіркес, сөйлем жүйелерін сыналап пайдаланып та жіберіп отырды.

Сонымен «Қ.Тайшықов кеңестік қазақ әдебиетінде сатираның дамуына... дәмді үлес қосты». Өткір де әсерлі жазуда өзіндік үнін естіртіп, өз қолтаңбасын танытты. Күтпеген, шебер ситуация, тапқыр да қуақы пікір, көркемдік бейнелеудің алуан амалдары, әсіресе, ирония, кейіпкерлердің қыран күлкілі жүріс-жорығы, тың түрі – Қадыр сатирасының басты ерекшеліктері. Осы қасиеттерімен ол – қызықты, оқушыға эмоциялық әсері мол, құнды мұра.
5. Жезқазған туралы жыр

(Қаныш Сәтбаев)
1926 жылы «Сібірдің жаңа Афинасы» атанған – Томск қаласының технология институты тау-кен факультетінің геология факультетін үздік бітіріп, «Сібір геология мектебінің негізін қалаушы» академик В.А.Обручевтің лайықты ізбасарларының бірі атанған Қаныш мемлекет ұсынған жылы орынға құлшынбай (Атбасар тресінің Москвадағы кеңсесі) Сарыарқаның қиыр шетіндегі Ұлытау даласына бет бұрады.

Кезінде Сарыарқа білгірі атанған, белгілі геолог И.С.Яговкин ағылшын инженерлерімен бірлесе отырып жүргізген барлауында Жезқазғанның жер астында бар-жоғы 61-62 мың тонна қара мыс қоры бар деп алдын-ала «жаназа» шығарып қойған болатын. Бірақ, жастайынан алған бетінен қайтпайтын және «Өз көзің алмаз, өзгенікі шыны...» дейтін, өзіне тәлім-тәрбие берген орыс ғылымының небір саңлақ ғұламалары В.К.Кузнецов, В.Я.Мостович, Янышевский, Лаврский, Тове, Урванцев сияқты Сібір геологтарының тәжірибелеріне сүйенген жас инженер Геолком тағайындаған ресми сарапшы, есімі әйгілі кен іздеуші, Профессор В.К.Котульскийдің: «Что касается вопроса о возможных запасах Джезказгана, то они, по-видимому, в лучшем случае, могут превысить вдвое известные сейчас...запасы металла» деген болжамына қарсы ашық күреске шығады (29).

Осыған орай ол «Қарсақпай ауданы және оның мүмкіндіктері» атты мақаласында оқырмандарына өз ойын: «Ұлытау қиырынан алғаш естілетін зауыт дауылпазының ғаламат үні кең байтақ қазақ даласының әр түкпірінен жаңғырған жауап алары сөзсіз. Себебі, бұл «жаңғырықты» шексіз күшейтетін қуатқа: 1) Ұлытаудың тарихи тиімділігі; 2) оның кіндік ортада орналасқандығы; 3) қазақ халқының білуге ынтызарлығы және 4) ән-жыр шығарымпаз табиғи қабілеті де .. әсер етпек. Әлбетте, бұл сарыннан бұрынғыдай қайғы-қасірет, азап-мұңы, иә үмітсіздік әуені емес, мүлдем басқа саз-ерлік пен жасампаздық толғау естілмек. Ол енді жаңа да жаңғырған индустриялды Қазақстанның асқақ әуенді әні болмақ...», - деп жеткізген ғалым Жезқазған қазынасының көлем-нарқы жүз тоннаға дейін көбейгенін мәлімдейді(30).

Бұл туралы химия ғылымдарының докторы, профессор Алтынбек Нұхұлы өзінің «Ғасырымыздың ғұламасы» атты мақаласында: «Әрине, бұл күндері үлкен Жезқазған деп аталынатын Орталық Қазақстанның күрделі таулы-қазба кен орындарын апталар мен айларда ашу мүмкін емес еді. Ол үшін жылдар керек болатын. Себебі, оның таулы жыныстарының күрделілігі өз алдына бөлек те, Сарыарқаның шөлді даласы, жазында аптапты ыстығы, қысында бет қаратпас бораны мен үскірік аязы өзгеше және ең жақын деген темір жолдың өзі 400 километр қашықтықта болатын. Оның үстіне арнайы кәсіби мамандардың (барлаушы геологтар, бұрғышылар және т.б.) саусақпен санағандай аз болғандығын қосыңыз. Міне, осындай қиындықтардың бәрін, Томск технология институты тау-кен факультетінің геология бөлімін үздік бітіріп келген қазақтың алғашқы кен инженері жеңе білді. Сол кездің өзінде-ақ, алғашқы барлау жылдарынан кейін, өзіне сенімді берік Сәтбаев: «Жезқазған дүние жүзіндегі ең бай мыс кенінің бірі, алдағы жылдарда Американың аты-шулы мыс ошақтарын басып озып, ширегіне де келтірмей кетеді», - деген екен. Бұл сөздер іс жүзінде кейіннен орындалды да, соның алғашқы сатысын 1932 жылы жарық көрген «Жезқазған мыс-кен ауданы және оның минералды ресурстары» деген монографиялық еңбегінде дәлелдей түсіп және оны тез арада игерудің негізгі міндеттерін алға қойып береді. Алайда, оны алдан қиындығы көп күндер күтіп тұр еді. 1933 жылы барлау жұмысы енді қызған кезде Одақтық Геология комитеті қаржы мәселесін қысқартып, тоқтатуға дейін апарды. 35 жасар Қаныш көптеген қиыншылықтарға қарамай, Одақтық Ғылым академиясының сессиясында: «Мыс, көмір, темір-марганец рудалары және Жезқазған-Ұлытау ауданының басқа да қазба байлықтары» деп аталатын баяндамасын жасап, орасан зор кен байлығы осы аймақта жатқандығын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп көрсетті. Алайда, кен орындары қорының мол екендігіне Одақтық геология комитеті онша сенбей, күмән туғызды. Міне осындай Жезқазғанның «тағдыры таразы талқысына түскенде теңдесі жоқ табандылық танытқан Сәтбаев СССР Халық комиссары Серго Орджоникидзенің қабылдауында болады. Осындай келісімді кездесуден кейін ғана Үлкен Жезқазғанның тағдыры шешілгендей болады. Осы бір шешімі оң болған сәт туралы Қанакеңнен үлкен өнеге алған марқұм академик Евней Букетов: «Егерде сол кезде осы ұлы істің басында қажымасс қайраты мол Қ.И.Сәтбаев болмағанда , Үлкен Жезқазған кейініректе ғана ашылар ма еді, мүмкін, қазір біздер соны игерудің алғашқы баспалдағында жүрер ме едік»,- деген екен – деп орынды пікрлер айтқан(31).

Осыған орай «Қан ағаның (қазақ жұмысшылары оны солай атаған) ұйымдастырушылық қабілетіне тоқтай кетелік. Алғашқы бесжылдықтар, яғни, өнеркәсіпті индустрияландыру жылдарында КСРО –ның халық шаруашылығы Кеңесі жердегі түсті металл өндірістерінің күш-қуатын арттыру үшін қомақты қаржы қорын бөледі. Сондықтан, Атбасар тресінің Москвадағы басқармасы таратылып, Қарсақбай мен Спасск мыс комбинаттары дербес ұжым аталып, комбинаттың бас геологы әрі бөлім меңгерушісі Қ.И.Сәтбаев бөлінген қаржының бір бөлігін барлау жұмыстарына жұмсайды.

Осындай шаралардың нәтижесінде алғашқы кезеңде Ресей мен Украинадан жалдап әкелінетін бұрғышылардың орнын енді қазақ жұмысшылары басады. Бұл туралы қазақтың белгілі жазушысы, Сәтбаев танушы Медеу Сәрсеке өзінің «Ғасыр перзенті» атты еңбегінде: «Дер кезінде жасаған дайындықтың арқасында, бұл болса «Саужой» («Сауатсыздықты жою») мектептері ғана емес, қысқа мерзімді түрліше курстар ашып, әмбе соны әрбір бұрғылау станогының басында, химия лабораториясында, кендер қоймасында, шеберханалар алаңында, тіпті кәнігі автомобиль жүргізушінің қасына жолсерік болып ере жүріп, күні-түні һәм айлар, жылдар бойы тынбай үйретудің сонында кешегі кіреші, түйеші, сушы, май тасушы арбакештер ортасына Баку мен Свердловтан арнайы шақырылған бұрғылау шеберлерінен титтей де кем түспейтін, қайта олардан гөрі шөл даланың аптап ыстығы мен қысқы боранында да станок құлағын ұстаудан жанылмаған кәнігі мамандар шығады....», деп жазған(32).

Бір сөзбен айтқанда, осындай жанкешті жұмыстардың арқасында бұл Геологиялық іздеу мекемесінде (ГРК) 1933 жылы 500 жұмысшы болады. Олардың 90 пайызы жергілікті тұрғындардан құралған. Бірақ, мұнын екінші жағы да болды . Орталық көп уақыт бойы бұл игі іске қарсылық жасап бақты. Мәселен, кезінде жоғарыда айтқан Геолкомнің шовинистік бағыттағы эксперттерінің бірі В.П.Симонов: «Сәтбаев жолдас түйе мінген қазақтан шебер бұрғылаушы әзірлеймін деген бопса қиялмен бекер малданып жүр, ал онысы – бос әурешілік, ешқашанда орындалмайтын, болмайтын қияли жоба!....», - деп сәуегейлік танытқан.

Бірақ, қазақ инженері осының барлығын бос сандырақ екенін ісімен дәлелдеп берді. Бұл туралы Медеу Сәрсекенің «Ғасыр перзенті» деген еңбегінде: «...Тоқ етерін айтқанда, тәжірибесі аз, есімі беймәлім, бұрын –соңғы іздеп тапқан кен орны жоқ...деп жүрген қазақ геологы басқарған ГРК 1931 -1932 жылдардың соцжарысының қорытындылауда Түсті металл басқармасы жүйесінде бірінші орынға шығып, қаржы игеру мен бұрғылау көлемі жөнінде алдына ешбір ұжым шығармаған озық контораға айналды», - деп жазды (33).

1932 жылы Қ.И.Сәтбаевтың Москвадағы «Цветметиздат» баспасынан «Жезқазған ауданының мыс кені және оның минералдық қорлары» атты алғашқы ғылыми ізденістерге толы жеке еңбегі кітап болып шыққан. Мұнда автор Жезқазған кенінің қажеттілігі мен болашағы туралы мынадай нақты тұжырымдар жасаған: «Жезқазғанмен қоры жөнінен тең түсер Кеңес одағы көлемінде тап қазір де бірде-бір мыс кені жоқ: әмбе ол қазуға өте тиімді және өзі құрылыптас кеніштерде кездеспейтін экономикалық, технологиялық өзгеше сипаттарға ие: сонымен қатар Жезқазған ауданы темір, марганец, күкірт колчеданы, көмір, қорғасын, асбест, отқа төзімді саз, фарфор, фосфорит, шыны, барит тәрізді аса пайдалы қазба байлықтарға, құрылыс материалдарына ерекше бай. Демек, оның осыншама зор мүмкіндіктерін халық шаруашылығының ділгір қажетіне тезірек пайдалану үшін мынадай игі шараларды жүзеге асыру қажет:а) Жезқазғанды Атасу темір кендері арқылы сенімді отын ошағы – Қарағанды көмірімен темір жолмен жалғастыру; б) Үлкен Жезқазған комбинатын салуға жедел кірісу: в) бұл төңіректегі геологиялық барлау жұмыстарын одан әрі жан-жақты дамыта беру – оның қазба байлығын әлі де көптеп ашуға себепші болмақ; г) екінші бесжылдықтың жоспарында Жезқазғанда қара металл және ферромарганец өндіретін ірі комбинаттар тұрғызуды жобалау...»(34).

Осының нәтижесі ретінде Бүкілодақтық Халық шаруашылық кеңесінің арнайы қарарымен 1932 жылдың соңында Үлкен Жезқазған зауытын салу туралы шешім қабылданады. Бірақ, өкінішке орай, бұл пайдалы іс екі жыл бойы кертартпа шенеуніктердің кесірінен жүзеге аспай тұрып қалды. Тек ұлы ғалымның жігерімен, өз ісіне сенімділігінің арқасында ғана 1934 жылы КСРО ҒА-ның қараша айында шақырылған кезекті ғылыми сессиясында қаралып, Қ.И.Сәтбаевтың бес рет қатар жасаған баяндамасының арқасында бүкілхалықтық қолдауға ие болып, қазіргі Жезқазған қаласының орны салынып, темір жолдар жүргізіліп, соғыс басталған уақытта өндіріс орындарының тамыры соға бастаған болатын.

Кезінде ұлы ғалым өзінің бұл басты мақсаттарын жүзеге асыру үшін баспасөз беттеріне жүгінгендігі анық. Енді оның осы қаламгерлік қырына назар аударатын болсақ, онда Қ.И.Сәтбаев жоғарыда атап кеткен еңбектерінен басқа, 1928 жылы «Қызыл Қазақстан» журналында «Қарағанды, Спасск зауыттарының қазіргі күйі мен келешегі», «Тұрлан кендерінің шамасы мен келешегі» атты бірнеше проблемалық мақалаларын жазып, заман талабына сай, күн тәртібінде тұрған өткір мәселелерге үн қосқан. Осы мақалаларға орай профессор Т.Қожакеев «Егемен Қазақстан» газетінің бетіне «Білім мен балға» деген мақала жариялап, ғалымның публицистикалық еңбектеріне төмендегідей үлкен баға береді(35).

«Біріншіден, Сәтбаевтың публицистикасы ғылыми, танымдық сипатта жазылады. Бұл оның кен орындарының табылу, зерттелу, іске қосылу тарихына шолу жасауынан байқалады. Мәселен, «Нілді мыс кенін 1847 жылы орыс көпесі Ушаков тапқан да, 1858 жылы айналасындағы 22 шаршы шақырым жерді қазақ иелерінен 86 сом күміске сатып алған. Ал, Тұрландағы қорғасын кені орыстарға 1800 жылдан белгілі болған. 1870 жылы жасалған Түркістан бас штабының картасында ол «Көпес Петрушин зауыты» деп көрсетілген.

Екіншіден, оның қаламгерлігі жер қойнауы жаратылысын, ондағы түсті металдар табиғатын терең түсіндіретінін, кәсіби жағынан білгірлікпен жазылатын публицистика екендігін байқатады. Мысалы, «Нілді мысы сияқты майысқақ, Майысқақ жағы оңтүстікке қарайды. Кен тастары басында сұйық күйінде тереңнен қайнап шығып, жердің үстінгі қыртысындағы жарыққа келіп қатқан. Кеннің жотасы Шығыстан Батысқа қарап жатыр. Ұзындығы 160 (80 құлаштай), құлашы 70-80 градусқа жетеді. Кен тасының жер үстіндегі көрнекті ені 32 метр, құлама тереңдігі 200 метрге барады. Ал Қарағанды ошағында 1 метрден 4 метрге баратын тас көмірдің 8-ден аса жеке қыртысы бар. Мұның жотасы 25 шақырымға созылады. Қыртыстың бәрі қаз-қатар көлбей созылып жатыр, құламы 10 градусқа, қызу колориті 7200-7500. Байлығы жағынан Қазақстанда бірінші, Ресей бойынша төртінші орында».

Үшіншіден, Сәтбаевтың қаламгерлігі – алдағыны болжаушы, шолғыншы публицистика. Әр кеннің не бергенін, бүгінін көрсетіп келіп, түбінде не берерін, келешегі қалай боларын сендіре алатын публицистика. Осыған орай автор: «Спасскіде 1919 жылға дейін 18 млн. 800 мың пұттай кен балқытылған, одан 3млн. пұттан аса таза мыс алынған. Ресей кен кәсібінің ең өркендеген кезі – 1913 жылы оның қорытқан барлық мысының 15,8 пайызын, яғни оннан бірін осы Спасск беріп тұрған. Бұл аймақта Қайрақты, Алмалы, Ақшоқы, Бесшоқы сияқты кен орындары бар. Олардың 2-3-ң игерілсе, 1 млн. 500 мың пұт кен шығару керек. Тұрланның 60 метрден жоғарыдағы қоры 109856 тонна болады. Одан 106338 тонна қорғасын аламыз», - деген болжамдар жасаған.

Төртіншіден, геолог публицистикасы - әрбір кеннің орналасу орнын, географиялық панормасын, қайда, немен шектеліп, немен жалғасып жатқанын көзбен көріп, қолмен ұстағандай етіп елестететін публицистика. «Тұрлан кені,- деп жазады Қ.Сәтбаев, - Түркістан қаласының шөлейтті шығыс жағында, 65 шақырым жерде, Қаратаудың оң бөлігіндегі Көкқия мен Ашасай деген екі бұлақтың арасындағы биіктеу жотада. Ашасай бұлағы – «Қатын қамал» өзенінің бір тармағы. Осы өзеннің бойында, Тұрланнан 6,5 шақырым жерде, 350 метр төменде Лесман салдырған зауыт тұр. Одан 250 метр төменде кеншілер поселкесі бар. Қарсақпай – Ташкент темір жолы бойындағы Жосалы стансасынан 375 километр жерде, Көкшетаудан 750, Ақмоладан 500, Шортандыдан 400 километр қашықтықта. Ағылшындар Қарағанды – Спасск арасында 45 шақырымдық тар табанды темір жол салған. Түркістан мен Тұран арасында 45 шақырымдық арба жолы бар. Қарсақбай, Қармақшы, Жосалымен кіре жолымен байланысады».

Бесіншіден, инженер-ғалым публицистикасы кен орындарының тарихын, сипаттамасын беріп болған соң, олардың Кеңес үкіметі орнағанан кейінгі тағдырына, жай-күйіне талдау жасайды. Оның мәліметінше, 1919 жылы Спасск зауыты тоқтаған. 1928 жылға дейін «қорық» күйінде сақталған. 1922 жылдан Қарағанды шахталары Еңбек қорғау кеңесінің 1925 жылғы маусымындағы жарлығымен ол одақтық «Атбасар тресіне» берілген. Ал Түркістан шаруашылық кеңесі 1919 жылы «қорыққа» айналған. Ол 1925 жылы Қазақстанға өтті.

Алтыншыдан, Қ.Сәтбаев публицистикасы кен ошақтарын атап, оларды іске қосу қажеттігін айтып қана қоймайды, соны қалай іске асыруға болатынын, бұл үшін не істеу керек, қандай шаралар қолдану керектігін саралайды. Олардың қазіргі жәй-күйін талдап, қалай жүргізудің жолдарын көрсетеді. Оның айтуынша, Нілде екі зауыт бар. Олар жұмысқа қосуға жарамды. Машина саймандары сақтаулы, сырты сүртіліп, іші майланып тұр. Ондағы тұрғын үйлер де жақсы күйде. Керегі – кенді бұрғылап, оны жоғары шығаратын машина, саймандар ғана. Нілдіні үш айда жүргізуге болады. Қарағандыда екі шахта бар. Оларды су басып қалған. Машина, саймандары толық сақтаулы күйінде».

Жетіншіден, әдетте өндіріс ұйымдастырушысының мақаласы күн тәртібіне қойып, шешпек болып отырған проблемасын аз күш жұмсап, аз қаржы шығындап, жүзеге асырудың жолдарын көрсетуге тиіс. Қанекең мұны да ескерген. Кендерді бұрғылайтын, машина, саймандар алуға, шахталарды құрғатуға, жаңа шахта қазуға, үйлерді жаңартуға, кіре тартуға, жұмыс күшін жалдауға, отын-сумен қамтамасыз етуге қаржының тиімді көздерін ұсынған. Мысалы, Тұрланда 1 пұт қорғасын қорыту үшін 1,8 пұт кокс, 2 пұт тас көмір қажет. Бұл көмірді алыстан тасымай-ақ, 40 шақырым жердегі Бабатай, Батпақ көмірін игеру керек. Ал Қарсақпайдан Жосалыға дейінгі кіре жолына 7-7,5 мың пұт қана жүк тасуға болады. Бұл оның келешегіне, тез өсуіне үлкен кедергі. Мұны жою үшін ғалым Жосалы – Қарсақпай, болмаса Ақмола-Жезқазған-Бірқазан стансасының тиімді, тиімсіз жақтарын атап көрсетеді.

Кезінде ұлы ғалымның Жезқазған кеніне байланысты «Казахстанская правда», «Социалистік Қазақстан» газеттерінде де қос тілде жазылған «Үлкен Жезқазғанды құрамыз» (36), «Қазақстандағы Родезия» деген бет ұйымдастырып, онда «Мыстың әлемдік қоры» және «Су бар» деген, «Қазақстанның мысы», «Жезқазғанды қолға алуға уақыт жетті», «Ұлытаудың табиғат байлықтары, оларды пайдалану жолдары» атты мақалалары да жарық көрген. Автор бұл мақалаларында ғылыми-зерттеу жұмыстары жайлы, су жетістіру мәселесі қақында, кадр дайындау, құрылыс және өнеркәсіпті өркендетудің жаңа жолдары туралы ой бөліскен.