«Экология және орнықты даму» пәнінің эоәК
Тақырып 4. Қауымдастықтар экологиясы - синэкология
жүктеу/скачать 1.35 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тақырып 4. Қауымдастықтар экологиясы - синэкология
4.1. Экологиялық жүйе, оның құрылымы мен қасиеті және концепциясы Белгілі бір аймақта селбесіп тіршілік ететін ағзаларды қамтитын және физикалық ортамен әсерлесетін биолгиялық жүйені экологиялық жүйе ретінде қарстыруға болады. «Экожүйе» ұғымын ағылшын ботанигі А.Д. Тенсли 1935 жылы еңгізген. Ол экожүйе құрамына ағзалар да, абиотикалық орта да кіретін тірі табиғаттың негізгі функционалды бөлігі деп есептеген. Экожүйе экологияның негізгі объектісі, өйткені тірі ағзалар жиынтығының қоректену, өсу және ұрпақ беру мақсатында белгілі бір тіршілік ету кеңістігін бірлесе пайдалануының тарихи қалыптасқан жүйесі. А.Д. Тенслидің айтуы бойынша экожүйенің тұрақтылығына келесілер қажет: күн энергиясы; абиотикалық заттар (су және минералды заттар); биотикалық заттар (ағзалар): продуценттер, консументтер, редуценттер; энергия әсерімен биотикалық және абиотикалық құраушылардың көмегімен жүзеге асатын зат айналым процесі. Барлық экожүйелер ашық болады, экожүйелер арасындағы шекараны экотондар деп атайды. 1942 жылы В. Сукачев биогеоценоз туралы ілімды қалыптастырды. Биогеоценоз белгілі бір тіршілік ету аймағына қатысты экожүйе. Экожүйе зат айналымымен байланысты, ал биоценоз – белгілі бір аймақпен байланысты. Табиғатта әртүрлі түрлердің популяциялары биоценозға бірігеді. Ешқандай биоценоз ортадан бөлек өздігінен дами алмайды. Орта жағдайлары ұқсас кеңістікте тіршілік ететін ағзалар қоғамдастықтарын биотоп (биоценоз) деп атайды. Биотоп – биоценоздың тіршілік ету ортасы. Сондықтан биоценозды белгілі бір биотопқа тән тарихи қалыптасқан ағзалар тобы ретінде қарастыруға болады. Кез келген биоценоз биотоппен бірге жоғары дәрежедегі биологиялық жүйе биогеоценозды құрайды. Экожүйеде зат айналымы жүзеге асуы үшін продуценттер пайдалана алатын формадағы бейорганикалық заттар, продуценттермен немесе басқа консументтермен қоректенетін консументтер және органикалық молекулаларды қайта бейорганикалық молекулаларға дейін ыдырататын редуценттер қажет. Ағзалардың қоректену арқылы әсерлесу тұрғысынан экожүйенің трофикалық құрылымы екі ярусқа бөлінеді: 1) жоғарғы – автотрофты ярус, оған бейорганикалық жай заттардан күрделі органикалық молекулалар түзетін, фотосинтезге қабілетті ағзалар жатады; 2) төменгі – гетеротрофты ярус, онда 15 өлі органикалық заттардың жай минералды заттарға дейін ыдырауы жүзеге асырылады. Әрбір экожүйеде келесі компоненттерді бөліп қарастыруға болады: зат айналымына қатысатын бейорганикалық қосылыстар (C, N, P, CO 2 ); экожүйенің абиотикалық және биотикалық бөліктерін байласытыратын органикалық қосылыстар (көмірсулар, ақуыздар, липидтер); климаттық режим (температура, қысым, ылғалдылық); продуценттер – автотрофты ағзалар, фотосинтезге қабілетті жай бейорганикалық заттардан қорек түзетін ағзалар, көп жағдайда жасыл өсімдіктер; консументтер немесе фаготрофтар – гетеротрофтар, басқа ағзалармен немесе органикалық заттармен қоректенетін ағзалар, негізінен жануарлар; редуценттер немесе сапротрофтар – гетеротрофты ағзалар, бактериялар және саңыруқұлақтар, өлі органикалық заттармен қоректенеді немесе оларды ыдыратады. Алғашқы үш топ экожүйенің жансыз компоненттерін құрайды, ал одан кейінгі топтар экожүйенің тірі компоненттерін немесе биомассасын құрайды. Энергия ағымына байланысты биомассаның орыналасуы экожүйенің құрылымын көрсетеді. Продуценттер фотосинтез процесінің нәтижесінде күн энергиясың химиялық байланыстар энергиясына ауыстырады. Консументтер продуценттермен қоректеніп химиялық байланыстарды үзеді, нәтижесінде босатылған энергияны өз денелерін құрау үшін пайдаланады. Ал редуценттер органикалық заттарды ыдырату арқылы химиялық байланыстарды үзіп өз денелерін құрады. Нәтижесінде продуценттер жинаған энергия қоры толығымен пайдаланылады. Органикалық заттар бастапқы бейорганикалық заттарға дейін ыдырап продуценттерге қайта оралады. Сонымен экожүйенің құрылымын энергия трансформациясының үш деңгейі және екі зат айналымы (газтәрізді мен қатты заттардың) құрайды. жүктеу/скачать 1.35 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|