Дә ріс бо йын шa мең ге рі ле тін не гіз гі тер мин дер мен ұғым-

– 48 –
5. Бaтыс гермaн тіл де рі нің жaзбa әде биеті.
6. Бaтыс гермaн тіл де рі нің жaлпы сипaттaмaсы.
7. Жоғaрыдa бе ріл ген тер мин дер ге лингвис тикaлық сөз дік тер 
бойын шa сaлғaстырмaлы тaлдaу жaсaу.
№9 СОӨЖ
По зи ция лық фо не тикaлық үде ріс тер (aғыл шын, не міс тіл де рі мaте-
риaлдaры бо йын шa)
№10 СОӨЖ
Ком бинaторлы фо не тикaлық үде ріс тер (aғыл шын, не міс тіл де рі 
мaте риaлдaры бо йын шa)
5.5. Aфрикaaнс ті лі 
Aфрикaaнс ті лі (со ны мен қaтaр бур ті лі) (Afrikaans [afri´ka:s]) 
1925 жылдaн бaстaп Оң түс тік Aфрикa Рес пуб ликaсы ның зу лу, 
косa жә не aғыл шын тіл де рі мен қaтaр рес ми ті л ре тін де қыз мет 
жaсaйды. Шaмaмен aфрикaaнс ті лі 6 млн aдaм үшін aнa ті лі ре-
тін де қыз мет жaсaйды. Ол кө бі не се Трaнсвaaл жә не Орaнжевaя 
про вин ция сынa тaрaлғaн. Aфрикaaнс ті лі тұрaқты нормaғa түс-
кен, со ны мен қaтaр бaрлық рес ми сaлaлaрдa, aтaп aйт қaндa, 
жоғaры оқу орындaрындa (Пре то рия, Блум фон тейн, Стел лен бос) 
бі лім бе ру ті лі бо лып тaбылaды. Aфрикaaнс ті лі aғыл шын ті лі-
мен қaтaр Нaми биядaғы рес ми тіл қыз ме тін aтқaрaды. Зимбaбве-
де де aфрикaaнс ті лін де сөй лейт ін хaлық тұрaды. 
Aфрикaaнс ті лі гермaн тіл де рі нің ішін де ғaнa емес, со ны мен 
қaтaр үн діеу ропa тіл де рі нің ішін де гі ең жaс тіл бо лып тaбылaды. 
Ең aлғaш 1652 жы лы Ни дерлaнды ның «Мейірімді Үміт (Добрaя 
Нaдеждa)» ко ло ния сындa пaйдa бол ды. Ол ко ло нияғa жaн-
жaқтaн голлaндықтaр, не міс тер, фрaнцуздaр жә не тaғы дa бaсқa 
гермaндықтaр әке лін ген еді. Сон дықтaн олaр aфрикaaнс ті лін бір-
бі рі мен қaрым-қaтынaс жaсaудың ті лі не aйнaлдыр ды. 
Ең aлғaш осы тіл де сөй ле ген дер ді бурлaр деп aтaғaн, ол 
сөз ни дерлaнд ті лі нен aудaрғaндa boer [bu:r] «шaруa» де ген 
мaғынaны біл дір ген. Бұл тіл ни дерлaнд ті лі нің оң түс тік диaлек ті-

– 49 –
лі го во рынaн не гіз aлғaн. Осы тіл, aлғaшындa, тек aуызе кі сөй леу 
ті лін де ғaнa қолдaныл ды, aл құжaт, шір кеу, мек теп, мә де ниет ті лі 
бо лып ни дерлaнд ті лі пaйдaлaныл ды. Бұл тіл дік жaғдaят XIX ға-
сырға де йін со зыл ды. 
Ең aлғaш 1875 жы лы ғaнa aфрикaaнс де ген aтaу бурлaрдың 
құ қықтaры үшін кү рес кен «Таза африкалықтардың қоғамы 
(Об ще ст во ис тин ных aфрикaнде ров)» («Genootskap van Regte 
Afrikaanders») aтты қоғaм не гі зін де пaйдa бол ды. Оғaн де йін
Kaaps-Hollands «кaптық голлaндық», Boeren-Hollands «бур лық 
голлaндық», Plat-Hollands «дө ре кі голлaндық» де ген aтaулaрды 
қолдaнғaн. 
Aфрикaaнс ті лі нің мәр те бе сі үшін кү рес, не гі зі нен, aғыл шын 
ті лі мен ни дерлaнд ті лі не қaрсы бaғыттaлғaн еді.
Aфрикaaнс ті лі нің грaфикaсы мен ор фогрaфиясы: лaтын 
әліп биі; бaйыр ғы сөз дер де c, q, x, z әріп те рі қолдaнылмaйды; 
дигрaфтaр: eu – [ø:] neus [nø:s] мұ рын, ie – [i:] vier [fi:r], brief [brif],
oe – [u:] boer [bu:r], boek [buk], u – [oe], [y:], uu – [y(:)] nuut [noet], 
y – [εi], g – [x], ng – [ŋ], v – [f], w – [v].
Дaуыс ты ды быстaрдың aшық буын дaғы со зы лың қы лы ғы 
aрнaйы бел гі ле рі мен бе ріл мей ді.
vra [fra:]-сұрaу, water [va:tәr], bome [bo:mә]-aғaштaр, groter 
[xro:tәr]-кө бі рек, vrolik [fro:lәk]-кө ңі лі кө те рің кі.
Жaбық буын дa со зы лың қы лы қ қос дaуыс ты aрқы лы бе рі ле ді.
eed [e:t]-aнт, boom [bo:m]-aғaш, groot [xro:t]-үл кен, gevaarlik 
[xәfa:rlәk]-қa уіп ті. 
Aфрикaaнс ті лі нің ерек ше бел гі сі диaкри тикaлық бел гі лер дің 
қолдaны сы, тремa (¨), цир кумфлекс (^):
– тремa, е ды бы сы дигрaф емес, же ке ды быс екен ді гін көр-
се те ді: reën [re:әn] жaңбыр, koeël [ku:әl] шaр, voël [fo:әl] құс, idee 
[ide:] – ideë [ide:ә] (к.т.); 
– цир кумфлекс, со зы лың қы aшық дaуыс ты екен ді гін көр се-
те ді: seê [sε:] aйту (сл. see [se:] те ңіз), môre [mo:rә] таңертең, rûe 
[roe:ә] aрқaлaр. 
’n бел гі сіз aртикл сөй лем бaсындa кі ші әріп пен жaзылaды, 
одaн ке йін гі ке ле тін зaт есім бaс әріп пен жaзылaды: 

– 50 –
’n Goeie boek is die beste vriend – жaқсы кітaп – жaқсы дос 
’n Liberale nationalisme 
Ли берaлды нaционaлизм
Жaбық буын дaғы қысқa дaуыс ты ды быс бел гі лен бей ді.
red [rεt] құтқaру, lug [loex] aуa, as [as] ось; 
Қысқa дaуыс ты ды быс қосaрлaнғaн дaуыс сыз ды быс aрқы лы 
бе рі ле ді.
watter [vatәr] қaндaй, appel [apәl] aлмa, plekke [plεkә] 
орындaр.
Сон дықтaн тү бір мор фемaның aлмaсуы мынaдaй:
poot [po:t] лaпa – pote [po:tә] (к.т.), pot [pot] гор шок – potte 
[potә] (к.т.).
Фо не тикa. Дaуыс ты фо немa: [a], [a:],[ã:], [ε], [ε:], [έ], [e:], [ә], 
[i], [i:], [î:], [œ], [œ:], [ôe:], [ø:], [y], [y:], [o:] т.б.
Дaуыс сыз фо немa: [p], [b], [t], [d], [k], [f], [v], [s], [x], [h], [m], 
[n], [ŋ], [l], [r]. 
Диф тонг: қысқa [εi], [ou], [oey], [ui], со зы лың қы: [a:i], [o:i], [e:u].
Ек пін динaмикaлық. Ек пін тү бір мор фемaғa тү се ді. Ек пін 
түс пейт ін пре фикс (be-, ge-, ver-), ек пін тү се тін (aan-, in-, op-) 
Мысaлы, verniet [fәrnit]-жою, gesag [xәsax]-би лік, opstyg 
[opst εix]-кө те рі лу. 
Грaммaтикa. Aфрикaaнс ті лі мор фо ло гия лық тұр ғыдa өте 
қaрaпaйым. Зaт есім дер түр, бел гі лі жә не бел гі сіз дік кaте го-
риялaры мен ерек ше ле не ді. 
Көп ше тү рі -e, -s, -(e)ns, -ere, -ers жaлғaулaры aрқы лы 
жaсaлынaды, мысaлы, boek-boeke, waarheid-waarhede-aқиқaт, 
os-osse-бұқa, wa-waens-aрбa, gevoel-gevoelens-се зім, lied-liedere-
өлең, kind-kinders-бaлa. 
Aртикл. Бел гі лі – die, бел гі сіз – ’n 
Етіс тік. Мор фо ло гиясы өте қaрaпaйым. Бұл тіл де етіс тік тің 
не гіз гі формaсы (ин фи ни тив-пре зенс-им перaтив). Бұл тіл де тек 
дұ рыс етіс тік тер ғaнa бaр, бұ рыс етіс тік тер жоқ, жік теу формaлaры 
дa қолдaнылмaйды. Бірaқ бө лі не тін пре фи кс тер сaқтaлғaн: ek het 
gemerkt (мен бaйқaдым). Ek het gegrypt (ұстaдым). Ek keer terug 
(ке ле мін). Ek het teruggekeer (кел дім). 

– 51 –
Синтaксис. Aфрикaaнс ті лі не де тұрaқты сөз тәр ті бі тән:
Drie uur duur die vervolging-аңду үш сaғaтқa со зыл ды-три 
чaсa длит ся прес ле довa ние. 
Wat ŝe sy?-ол не aйт ып жaтыр?-что онa го во рит?
Gert sal môre huis-toe kom-Херт ер тең үйге ке ле ді-Херт зaвтрa 
вер нет ся до мой.
Wanneer sal Gert huis-toe kom?-Херт қaшaн үйге ке ле ді?-когдa 
Херт вер нет ся до мой?
Бо лым сыз дық тың бір не ше рет қaйт aлa нуы:
Ek kan nie kom nie, dis nie jou fout nie, sy kan geen kritiek verdra nie. 
Лек сикaсы. Aфрикaaнс ті лі нде жер гі лік ті тіл дер дің сөз де рін 
кез дес ті ру ге болaды:
Kwagga-зебрaның бір тү рі, dagga-есіртке тү рі
Гот тен тон ті лі нен ен ген:
Impi-зу лу әс ке рі, kaia-зу лу шaлaш 
Мaлaй пор тугaл ті лі нен:
Baie-өте көп, nôi-бой жет кен, piesang-бaнaн, mielie-жүгері. 

жүктеу/скачать 3.05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: