Еркін күрес пен айналысатын спортшылардың Қайта қалпына келтіру жүйесін жетілдіру мазмұНЫ
Сыртқытынысалужүйесініңқызметтікмүмкіншілігіңзерттеу
жүктеу/скачать 151.24 Kb.
|
| 2.1.3Сыртқытынысалужүйесініңқызметтікмүмкіншілігіңзерттеу
Тыныс алу дегеніміз тірі ағзаның тіршілігіне қажет қуат (энергия) шығарумен аяқталатын тіндердің оттегін тұтынып, көмірқышқылын шығаруын қамтамасыз ететін физиологиялық процестердің жинағы. Тыныс алу — кардиореспираторлық жүйенің бір бөлігі. Тыныс алу екі кезеңмен атқарылады: біріншісі- сыртқы тыныс алу кезеңі; бүл кезеңде сыртқы орта мен өкпе капиллярларындағы қан арасында газ алмасуы атқарылады; екіншісі — ішкі тыныс алу кезеңі - қан мен тін жасушалары арасындағы зат алмасуы; сол арқылы тіндерде зат алмасуы атқарылып, ағза тіршілігіне қажет қуат шығарылады. Спорттық медицинада сыртқы тыныс алу жүйесінің қызметтік күйін зерттесе жеткілікті. Сыртқы тыныс алу процесі екі жолмен атқарылады: 1) вентиляция - атмосфералық және альвеоларлық (өкпе көпіршіктеріндегі) ауалардың бір-бірімен алмасуы; 2) диффузия - оттегі мен көмірқышқылы молекулаларының альвеоларлы-капиллярлық қалқанша (мембрана) арқылы өтіп, артериалдық қанның оттегімен қанығуы (96-98% - физиологиялық гипоксемия). Физиологияда бұл екі механизмге қоса перфузия механизмін бөлектейді (өкпенің кіші қан айналымы арқылы қанмен шайылуы). Егер тыныс алу жүйесінде сырқаттық өзгерістер болмаса, ол кардиореспираторлық жүйенің оттегін тасымалдау қабілетін шектемейді. Оған мысал: өкпенің жұмысшы ауа алмастыру көлемі (ӨЖААК) минутына 10О литрге жеткенде, сыртқы тыныс алу жүйесіне минутына 20 л оттегі түседі, ал оттегін тұтыну шегі (ОТШ) минутына 4,5 -5,5 л-ден аспайтыны мәлім. Оған қоса тыныс алу қоры өкпенің максималды ауа алмастыру көлемі (МААК) мен жұмысшы ауа алмастыру көлемі (ӨЖААК) жай адамдардың өзінде де жеткілікті (спортшыларда минутына 100-180-280 л). Сондықтан, спортшынын жүмыс қабілетін шектеуші фактор – тыныс бұлшық еттерінің күші мен төзімділігі. Мысалы: жоғары дәрежелі ескек есушілерде 6 минуттық сынама соңында ӨААК 196 л/мин жетеді, ал ескек есу жылдамдығы - 34 рет/мин. Ескек есу жылдамдығы мен тыныс алу жиілігінің өзара қатынасы 1:1. Демек, максималды тыныс алу көлемі (196: 34) 5 л шамасында, ал оған жету үшін ӨТС 7-8 л-дей болуы керек, өйткені максималды тыныс алу көлемі (МТАК) өкпенің тіршілік сыйымдылығының (ӨТС) 50-60% тең. Демек, екінші шектеуші фактор - ӨТС: ӨТС неғұрлым көп болса, соғұрлым МТАК-е жету мүмкіншілігі кең, тыныс алу процесінің энергетикалық қүны тиімді. Сондықтан, дұрыс дем алу дегеніміз –тиімді ӨЖААК қамтамасыз ете білу. Сонымен, тиімді ӨЖААК қамтамасыз ететін сыртқы тыныс алу жүйесінің қызметтік корсеткіштері: ӨТС, тыныс бұлшық еттерінің күші мен төзімділігі. Тынысалужүйесініңқандайдаболсынқызметтіккөрсеткіштерінміндеттітүрдеолардыңарнайыформулаларарқылыесептеліпшығарылғантиістімөлшерлеріменсалыстырукерек. Вентиляциялықкөрсеткіштерзерттелушініңбойына, денесалмағына, денесініңаймағынабайланыстыболғандықтан, абсолюттікмағынадангөрісалыстырмалысымәліметтірекекендігінескергенжөн. ӨТСдегенімізбарыншатереңдемалғаннанкейінбарыншатереңдемшығарғандағыауакөлемі.Олспортшыларда 4,0-8,0-9,0 ларалығында, салыстырмалымөлшері (ӨТС: денесалмағы) ерлерде - 65-70 мл/кг (әйелдерде -55-60 мл/кг) кемболмағанытиімді. АлнақтылыӨТСоныңтиістімөлшерлерінен (формулаларарқылыесептеліпшығарылғанөлшем) 15%-данкемболмағаныдүрыс. НақтылыӨТСспирометрнеспирографқұралдарыарқылыөлшенеді. Тынысбүлшықеттерініңкүшінөлшеутәсілдері: тура(пневмотонометрия)жәнежанамажолдары(бронхиалдыөткізгіштік, пневмотахометрия, жеделдетілгенӨТСжәне 1 секундтықӨТС). Бронхиалдыөткізгіштікдегенімізбірсекундішіндеброхыларданөтетінауакөлемі (л|сек). Бұлкөрсеткішпневмотахометрменөлшенеді. ЖеделдетілгенӨТС- ӨТС-ның 70% -нетең. ЖӨТСӨТС-ныңпайдалыбөлімідепсаналады, өйткеніжаттығукезіндетынысалуциклініңүзақтығықысқарады; бұлжағдайдатынысалукөлемі 4-5 есетереңдейді; мүндайтереңдеужеделдетілгенӨТСмөлшерінебайланысты. ЖӨТСспирографиятәсіліменанықталады. Бронхиалдыөткізгіштіктібағалағандамаңыздыкөрсеткіш - тынысалукоэффициенті(ТАК= жетелдетілгенауажүтукөлемі: жеделдетілгенауашығарукөлемі) сауадамдарда 0,8-1,0 шамасында, спортшыларда 1.2-1.4-кежетуімүмкін. ТыныштықкезіндегіӨААК —қалыптыдемалыпдемшығарғандағыминуттықауакөлемі, шамаменминутына 6 — 12 л. Максималдыкөлеміспортшыларда 120 — 180 л., тіптіспорттыңтөзімділіктіталапететінциклдітүрлеріндеодандажоғарыболуымүмкін. Зерттеутәсілдері: құрғақгазсағаты, спирография. Көпжылдықжаттығубарысындағытынысалужүйесініңқызметтіккөрсеткіштерініңмәліметтілігіжәнедамузаңдылылықтары(С.Н. Кучкинбойынша): 1.Қуаттылыққорлары: ӨТС, пневмотахонометрліккөрсеткіш -бронхиалдыөткізгіштік, тынысбүлшықеттерініңкүшіментөзімділігі, максималдыауаалмастырукөлемі (МААК) менөкпеніңминуттықауаалмастырукөлемі (ӨААК). Машықтанудыңалғашқыкезеңдеріндеқуаттылыққорларыныңартуынқамтамасызетукерек. Қуаттылыққорларысыртқытынысалужүйесініңжүмысмүмкіншілігінсипаттайды. 2. Мобилизациялыққорларжүмыс (жаттығу) кезіндетынысалужүйесініңқызметтікмүмкіншілігініскеасырабілуқабілетінсипаттайды. Олар: ОТШ-нежеткенкездегітынысалукөлемініңӨТС-на %-дыққатынасыменөкпеніңОТШ-нежеткенкездегіауаалмастырукөлемініңмаксималдыауаалмастырукөлеміне %-дыққатынасы. Бүлқорларспорттықжетілдірукезеңдеріндемаңызды. 3. Тиімділік, немесеөнімділік-үнемділікқорларытынысалужүйесініңәрбөлімініңбіртүтасжүйеретіндежүмысістеп, қандайнәтижегежеткенін, тынысалудыңэнергетикалыққүнынсипаттайды. Олар: оттегінтүтынукоэффициенті (ОТШ-дегіО2ТК, неКИО2т.б). Өнімділік-үнемділікқорларыбүлшықетжүмыстарынабейімделудіңсоңғыкезеңдеріндеіскеқосылады. Осызаңдылықтардыескереотырып, көпжылдықжаттығудыңәркезеңіндетынысалужүйесініңәркөрсеткіштерініңпайымдаушылықмаңызынпайдаланабілумашықтануүрдісініңтиімділігінарттыруғасебінтигізеді. Тынысбүлшықеттерініңтөзімділігінарнайысынамаларарқылыдабағалаугаболады (Розенталь, Шафрановский, Лебедев). Бүлкөрсеткішспорттықтөзімділіктіталапететінтүрлеріндемаңызды. РозентальсынамасыӨТС 15 секундтықүзілістерменбірминутішінде 5 ретөлшеугенегізделсе, ШафрановскийсынамасыӨТСмөлшерліжүктемегедейінжәнеодансоңөлшеуге, Лебедевтікіжаттығусабағыныңқарсаңындажәнеолаяқтағаннанкейінанықтауғанегізделген. Сынаунәтижелерінбағалаупринциптерібірдейдеседеболады: тынысбұлшықеттерініңтөзімділігінеғұрлымнашарболса, соғұрлымӨТСныңтөмендеуідеайтарлықтай. Спорттыңшапшандықты, күштіталапететінтүрлерінде, ортақашықтықтарда (циклдітүрлер) ағзаныңоттегініңтапшылығынатөзімділігімаңызды (гипоксемияғашыдамдылық). АғзаныңбұлқасиетінболжаумақсатыменспорттықтәжірибедеШтанге, Генгесынамаларын (оксигемометрия, оксигемографиятәсілдеріменқоса)қолдануғаболады.Аталғангипоксемиялықсынамаларуақытшаеріктідемалудытоқтатуғанегізделген: неғұрлымдемалмайұзақуақытшыдайалса, соғұрлымгипоксемияғатөзімділігіжоғарыболғаны. Гипоксияғатөзімділіктіарттыруүшін (бүлжартылайтүқымқуалайберілетін, жартылайжаттықтырутаболатынқасиет) жаттығубарысындадемалудымөлшерлітежеу, мүрынмендемалу, ортажәнебиіктауфакторларықолданылады. Тынысалужүйесіқызметінің, бүкілҚРЖ-ніңқызметтікқабілетініңинтегралды (ОРТАҚ) көрсеткіші - оттегінтұтынушегі (ОТШ). Сыртқытынысалужүйесініңауруларыбронхит - бронхылардыңқабынуы, пневмония - өкпеніңқабынуы, бронхиальдыастма - демікпе,плеврит - өкпеқабықшасыныңқабынуы, оқысреспираторлықауру (ОРЗ), оқысреспираторлықвирустықинфекция (ОРВИ). Олардыңбастыклиникалықбелгілері: жөтел, қырылдау, ентігу, дененіңқызуыкөтеріліпбезгекқағу, т. б. кабынужәнеулану (интоксикация) белгілері. жүктеу/скачать 151.24 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|