Ғылыми журнал үш айда бір рет шығатын ғылыми журнал
жүктеу/скачать 4.7 Mb. Pdf көрінісі
|
| Нәтиже. Ғ. Қарасаевтың зерттеу еңбегінде Батыс Сібір, Алтай аймағы және Орта Жүз рулары
жерлерінің Ресей иелігіне өтуі XVIII ғасырда басталғандығы жайында мәлімет беріледі. «Оралдан өткеннен кейінгі Сібірдің бүкіл оңтүстігі арқылы Енисейге құятын Тунгусканың жоғары ағысына дейінгі кеңістікте жаппай орыс тұрғындары орналасқан. Осы (орыс қоныстанушылары) тұрғындар Верхнетурье мен Троицк, Тобольск, Тары мен Омбы аралығындағы Петропавловск, Томск мен Бииск, одан әрі Енисей губерниясына дейінгі жерлерде толығымен қоныс тепкен» (Қарасаев, 2010: 275, 314-315). Ал XIX ғасырдағы Қазақ жеріне этностық топтардың жаппай көшуі Қ. Әбуев пен А. Құдайбергенова еңбектерінде қарастырылған. «Көкшетау уезі өзіндік әсем табиғаты, тұщы суының құнарлығы, мал жайылымына арналған дархан даласының кеңдігімен қоныс аударушылардың көзін тарта түсті. Бар жоғы 10 жылдың ішінде Ақмола облысына 66 мыңға жуық шаруа қоныс аударды, ал оның бір бөлігі Көкшетау уезін мекен етті. 1897 жылы Көкшетау уезінде 79 мың қазақ, 48 мың орыс, 19,3 мың украин және мордва, татар, өзбек, неміс ұлт өкілдерінен барлығы 9 мың адам тұрған» (Әбуев, 2006: 273). Көкшетау уезінің 73%-на, Петропавл уезінің 61%-на, Қостанай уезінің 56%-на негізінен орыс шаруалары мекендеді (Құдайбергенова, 2011: 101). Бұл деректерден солтүстік аймақтарда жергілікті тұрғындар сан жағынан азайып, негізінен орыс шаруалары қоныстанған аймаққа айнала бастағаны анықталады. Көшіп келушілердің жергілікті халықпен қарым-қатынасы туралы: «...олар бір-бірінен шаруашылық игерудегі тәжірибелерімен алмасып қана қоймай, сонымен бірге, бір-бірін тілмәшсіз-ақ түсінесе бастады. Нақты айтар болсақ, төңкеріске дейін қазақ тілі ұлтаралық қарым-қатынас құралы ретінде молынан қолданылды» - деп сипатталған (Әбуев, 2006: 282). Бұл мәлімет сол кезеңде қоныс аударушылар мен қазақтар арасында шаруашылық пен тіл мәселесінде қажеттілікке байланысты өзара түсіністік болғанын дәлелдейді. XX ғасырдың 20-30 жылдары халықтың табиғи-тарихи даму заңдылықтарын ескермей жүргізілген саясаттың демографиялық қасіреті Т. Омарбеков зерттеуінде архив құжаттары, құпия хаттар, салыстырмалы кестелер арқылы нақты деректермен айқындалған (Омарбеков, 1997: 303- 312). XX ғасырдың 30-50 жылдары Қазақстанның полиэтникалық құрамының қалыптасу үрдісінің Отан тарихы №1 (97) 2022 ISSN 1814 - 6961 E-ISSN: 2788-9718 35 жоғары деңгейде жүргізілуінен этнодемографиялық және тілдік жағдай орасан өзгеріске ұшырады. Бұл кезеңдегі ұлт тілінің тағдырын Х. Әбжанов: «...ұлт тіліне нағыз тозақ кеңестік тоталитарлық жүйемен келді» - деп сипаттады (Әбжанов, 2007: 62). Кеңестік тоталитарлық саясат тұсында 1937 жылы 21 тамыздағы «Корей халқын Қиыр Шығыс өлкесінің шекаралық аудандарынан көшіру туралы» Қаулысымен Қиыр Шығыстың 23 ауданынан Оңтүстік Қазақстан облысына, Арал теңізі мен Балқаш көлі аудандарына, Өзбек КСР-іне корейлерді көшіру басталды (Махат, 2006: 85). 1937 жылы тек төрт айдың ішінде Қиыр Шығыстан Қазақстанға 20 мың корей отбасы күштеп көшірілген (СҚОМА, 444: 88). 1937-1938 жылдары Қазақстанға қоныс аударған корейлердің жалпы саны 100 мыңға жуықтады (Кан, 2011: 203-204).1936 жылы 15 мың поляк және неміс шаруа қожалықтары көшіріліп, 1938 жылға дейін Солтүстік Қазақстан облысына 59557 адам қоныс аударды, оның 26834-і поляктар болды (Еңсенов, 2018: 52-53). Поляктар Украинадан 1931, 1936, 1949 жылдары Волын және Виленск облыстарынан Қарағанды облысына бірнеше кезеңмен күштеп көшірілді (ҚОМА, 6:15). Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары тұтастай «қауіпті» халықтарды күштеп жер аударулар қарқынды жалғасты. 1941 жылы Қазақстан аумағындағы неміс өкілдерінің саны 200 мыңға жетті (Еңсенов, 2018: 96). Қудаланғандар негізінен Павлодар, Қостанай, Солтүстік Қазақстан аймақтарына орналастырылды. Соғыс жылдары эвакуация нәтижесінде Қазақстанға 1941 жылы – 288796, 1942 жылы – 106554, 1943 жылы – 484149 адам көшіп келіп,жалпы саны 879499 адамды құрады (ҚРОМА, 172:4). Ал 1945 жылы қаңтар айында көшіп келгендер 462120 адамға жетті (ҚР ПМ, 316:3). Күштеп қоныс аудару саясатын зерттеуде республиканың мемлекеттік мұрағаттарында сақтаулы 185 құжат енгізілген «Из истории поляков в Казахстане (1936-1956)» құжаттар жинағы маңызды рөл атқарады. Жинаққа Қазақстанға Украин КСР-нен поляктарды күштеп көшіру, Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде поляк субъектілерін депортациялау, Қазақ КСР-інде поляк әскери құрамаларын құру және соғыстан кейінгі жылдардағы поляк азаматтарының жағдайы туралы материалдар енгізілген (Из истории поляков, 2000). Осылайша, халықтың ұлттық құрамы үлкен өзгеріске ұшырады. Саяси үстемдік жүйенің ауыр қасіреті барлық ұлт өкілдеріне зардабын тигізіп, 1920-1953 жылдары Қазақстандағы 80-нен аса ұлт өкілдері қуғын-сүргінге ұшырады. Қазақтар – 35-40%, поляктар - 2%, корейлер – 1,5-2%, еврейлер - 2%, бұлардан басқа, белорус, татар, мордва, ұйғыр, өзбек, молдаван, латыш, әзірбайжан, шешен, армяндар болды (Махат,2006:86). Халықтарды жер аудару саясатының ұлттық ерекшеліктерді жоюға бағытталғанына қарамастан,қазақ халқының туысқандық қамқорлығы арқасында этнос өкілдері Қазақстан жерінде екінші Отанын тапты. Келесі ірі этностық толқын 1950-1960 жылдары тың және тыңайған жерлерді игеру және өндірістік құрылысты кең көлемде жүргізу тұсында жалғасты. 1957 жылы Белоруссиядан – 1300, Украинадан – 700 адам Ақмола жеріне; Украинадан Қарағандыға – 100, Оңтүстік Қазақстанға – 600 адам; Украинадан – 2500 және Молдавиядан – 1000 адам Қостанайға; Украинадан – 600, Литвадан – 600 адам Петропавлға; Украинадан – 400 адам Солтүстік Қазақстанға; Украинадан – 600 адам Семейге қоныстандырылды (Еңсенов, 2018: 171). Бұл жылдары Көкшетау өңіріне 200 мың адам көшіп келді (Әбуев, 2006: 306). Қазақстан өнеркәсібі объектілерін «Бүкілодақтық Екпінді жастар құрылысы» деп жариялау нәтижесінде 1960-жылдары республикадағы ірі құрылыс орындарына жұмысшы жастар ағыны басталды. 1960-1965 жылдары Қазақстан Магниткасы құрылысынакелуші жастар 2000-ға жетті, ал он жыл көлемінде 69 түрлі этностарды құрады (Ерімбетова, 2009: 25). Кейін негізінен славяндар, соның ішінде орыстар, өнеркәсіпте және басқа да технологиялық тұрғыдан күрделі салаларда қызмет ететіндердің басым көпшілігіне айналды. Кеңестік көші-қон саясаты Қытай Халық Республикасынан көшіп келуші репатрианттар тарихын да қамтиды. 1962 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 24 мамырдағы (№380-51-сс) Қаулысы бойынша көшіп келушілерге жәрдемақы беріліп, жол шығыны мен тамақтануы қамтамасыз етілген (ҚР ПМ, 1508:23-24). 1962 жылы Қытайдан 41654 (90 %) қазақ, 2853 ұйғыр, 494 өзбек, 455 орыс, 427 татар, 119 қытай, 16 еврей, 9 қырғыз келді (Ерімбетова, 2009: 29). Қазақстанға сан түрлі халықтың лек-легімен көшіп келуінендемографиялық және тілдік өзгерістер үдей түсті. Солтүстік Қазақстан аумағында1950-жылдары халық саны механикалық өсім негізінде 10,4%-ға көбейіп (Құдайбергенова, 2011: 288), 1960-жылдары аймақтағы халықтың 58,2%-ын басқа одақтас республикадан келгендер құрады (Ерімбетова, 2009: 39). Кеңестік жүйе жүргізген тіл саясаты нәтижесінде республикада 1940-1990 жылдар аралығында орыс тілі басымдыққа ие болып, ұлтаралық қарым-қатынас тіліне толығымен көшті. Қазақстан халқы тілі мен дінінен, мәдениеті мен дәстүрінен алыстап, дәстүрлі өмір салты бұзылды. Х. Әбжанов бұл жөнінде «Россия қол астында түрлі тілді, түрлі дінді, түрлі жазу-сызуды тұтынып отырған жұрттар бар. Солардың бәрі тілін, дінін, жазу-сызуын орысқа аударса, хүкіметке онан артықұнамды іс болмас» деген А. Байтұрсыновтың айтқан қаупі ақиқатқа айнала бастады деп жазады (Әбжанов, 2007: 63). |