Літаратура пачатку ХХ ст.: агульная характарыстыка

Рэвалюцыя 1905–1907 гг. узняла да актыўнага дзеяння шырокія на­родныя масы, абудзіўшы палітычную, сацыяльную, нацыянальную сама­свядомасць ycix народаў самадзяржаўнай Pacii. «Ніколі яшчэ, – адзначаў У.I. Ленін, – не перажывала Расія такога абуджэння ад сну, зaбiтасці i ня­волі, як цяпер».

Поруч з іншымі народамі на барацьбу за свабоду, за лепшую долю, за вялікае права «людзьмі звацца» паўстаў i беларускі народ. «Калі ў па­мятны 1905 г. зрабілася завіруха, – пicaў Янка Купала ў 1913 г. на старон­ках газеты «Наша ніва», – калі ў Pacii ў кожнага чалавека стала будзіцца душа да новага жыцця, да новага шчасця, то i ў беларуса будзіцца стала пачуццё свайго «я», стала лунаць доўга дрэмлючая думка, што i мы людзі».

Хоць першая руская рэвалюцыя пацярпела паражэнне, царскі ўрад пад напорам шырокіх мас вымушаны быў пайсці на некаторыя паслаблен­ні. Адной з такіх уступак з’явілася легалізацыя беларускага друку, адмена забароны перыядычных выданняў на беларускай мове. Сталі выходзіць першыя беларускія легальныя газеты «Наша доля» i «Наша ніва».

Па ідэйнай накіраванасці публікуемых матэрыялаў, паводле палітыч­най арыентацыі «Наша доля» (першы нумар яе выйшаў 1 верасня 1906 г.) займала рэвалюцыйна-дэмакратычную пазіцыю, падтрымлівала народную рэвалюцыю. Газета асуджала самаўладства, абуралася жорсткімі рэпрэсія­мі царызму, заклікала працоўныя масы працягваць барацьбу за свабоду, за лепшае жыццё. У падзагалоўку да газеты «Наша доля» гаварылася, што яна прызначаецца «для вясковага мясцовага рабочага народу». У рэдак­цыйным артыкуле, з якім «Наша доля» (№ 1) звярталася да чытачоў, з ра­дасцю адзначалася, што «прачнуўся з цяжкага сну народ, падняуся як рака на вясну за вялікае дзела свабоды i лепшае долі».

Газета не замыкалася ў коле вузканацыянальных праблем, сцвярджа­ла неабходнасць братэрства, інтэрнацыянальнай салідарнасці працоўных ycix нацый, ycix народаў царскай Pacii ў ix справядлівай барацьбе з пры­гнётам, заняволеннем, бяспраўем. «У … вялікі мамэнт, – пісалася ў «На­шай долі», – калі ўсе народы гасударства Расейскага, аб’явіўшы вайну ста­рым парадкам, напрагаюць усе свае сілы, каб дабіцца свабоды i лепшае долі, мы будзем разам з iмi... Мы верым у святосць народнае справы, мы верым у помач нашых прыяцеляў».

У артыкуле «Што будзе?» («Наша доля», № 1), аналізуючы падзеі першай рускай рэвалюцыі, газета горача падтрымлівае змаганне рабочых i працоўных сялян за сацыяльную справядлівасць i бязлітасна асуджае цар­скі ўрад за крывавыя расправы над удзельнікамі ўзброенага паўстання: «...Цяпер бунтаўшчык – увесь стомлены, цёмны, галодны народ. Праві­цельства кроўю заліло цэлы край i думала гэтым успакоіць народ. Але штыкамі i кулямі можна прыдушыць народ, можна з усёй Pacei зрабіць адну вялікую масу, а не ўпраўляць жывымі людзьмі. Кроў забітых братоў трудна забыць; слёзы ix удоў i cipoт не даюць спакою нi ў дзень, нi ў но­чы».

У першым нумары «Нашай долі» было надрукавана апавяданне Цёт­кi (Алаізы Пашкевіч) «Прысяга над крывавымi разорамі», у якім сцвярджа­ецца ідэя саюза рабочага класа, працоўнага сялянства i салдат у суровай барацьбе за свабоду.

Газета, якая адкрыта прапагандавала неабходнасць рашучай бараць­бы з царызмам, не магла доўга пpaicнаваць ва ўмовах жорсткай рэакцыі. Царскія служкі канфіскоўвалі асобныя нумары «Нашай долі», здымалі «крамольный» матэрыял, узбуджалі судовыя справы супраць аўтараў, су­працоўнікаў, пакуль, нарэшце, на шостым нумары, у снежні 1906 г., не дабіліся яе поунага закрыцця. «Наша доля», як паведамлялася пазней у газеце «Наша ніва», абвінавачвалася ў падбухторванні да разбурэння дзяр­жаўнага ладу, знішчэння «старых парадкаў ды ўстанаўлення на зямлі тава­рыства меж людзьмі (сацыялізму)».

«Наша доля», як бачым, на самой справе была баявой, рэвалюцыйна-дэмакратычнай газетай. Яна прапагандавала прагрэсіўныя ідэі, змагалася за новыя формы жыцця, абуджала ў народзе рэвалюцыйны дух, клікала да барацьбы за справядлівую справу рабочага класа і працоўнага сялянства.

Газета «Наша ніва» (выходзіла з 10 лістапада 1906 г. па 7 жніўня 1915 г.), нягледзячы на агульны памяркоўны характар яе палітычнай пра­грамы, таксама адыграла важную ролю ў прапагандзе новых ідэй, у кры­тыцы самаўладства, у актывізацыі літаратурна-творчага жыцця, аб’яднанні сіл перадавой інтэлігенцыі, разгортванні масавага літаратурнага руху ў перадкастрычніцкае дзесяцігоддзе.

М. Горкі ў артыкуле «О писателях-самоучках», апублікаваным у ча­сопісе «Современный мир» (1911, № 2), звяртаючы ўвагу на маладую літа­ратуру беларусаў, вялікае значэнне надаваў рабоце людзей, якія згрупава­ліся вакол газеты «Наша ніва». Прыводзячы ў гэтым артыкуле тэкст песні «А хто там ідзе?», надрукаваны «Нашай нівай», захапляючыся глыбокім сэнсам слоў Я. Купалы, вялікі пралетарскі пісьменнік падкрэслівае думку аб важнай ролі «Нашай нівы» ў грамадскім жыцці беларускага народа. Каб вытлумачыць сабе сэнс верша-песні «А хто там ідзе?», каб зразумець тое, што адбываецца ў масах «патрывожанага» народа, чытачу, на думку М. Гор­кага, «варта было б паглядзець «Нашу ніву» – яна шмат цікавага скажа яму».

Высока ацэньваў дзейнасць «Нашай нівы» М. Багдановіч. У артыку­ле «Беларускае адраджэнне» ён пісаў, што, хоць газета выдавалася ў скла­даных абставінах жорсткай рэакцыі, яна, пры ўсёй яе памяркоўнасці, многа зрабіла для ўсебаковага адраджэння беларускай народнай культуры. Газета знаходзіла дарогу ў самыя глухія куткі Беларусі. Для многіх тысяч людзей яна была першай крыніцай звестак аб іх жыцці-быцці, выкладзеных такой простай і яснай мовай. У беларускага селяніна, які зжыўся з думкаю, што ён – хам, і яго мова – хамская, газета выклікала павагу да сябе, абуджала ў ім пачуццё ўласнай годнасці.

На думку М. Багдановіча, «Нашай ніве» не была ўласціва нацыяналь­ная замкнутасць: у беларускім краі, змардаваным нацыянальнай бараць­бой, «Наша ніва» нястомна напамінала аб неабходнасці шанаваць культуру кожнага народа і, замацоўваючы свае нацыянальныя асновы, шырока ка­рыстацца здабыткамі культуры польскай, велікарускай, украінскай. М. Баг­дановіч выказвае сваё захапленне незвычайнай грамадзянскай мужнасцю «Нашай нівы»: яна неаднаразова канфіскоўвалася, рэдактар прыцягваўся да судовай адказнасці, сядзеў у астрозе, яе забаранялася чытаць вайскоў­цам, духавенству, народным настаўнікам, навучэнцам настаўніцкіх семіна­рый і яшчэ цэламу шэрагу асоб. Шавіністычная руская прэса цкавала яе, сцвярджаючы, што газета выдаецца на польскія грошы для аслаблення ў краі велікарускіх пазіцый. У сваю чаргу органы польскага нацыяналізму ба­чылі ў ёй тонкі сродак для русіфікацыі беларусаў-католікаў, створаны на грошы казны. Але ўсё гэта не зламала энергіі людзей, што групаваліся ва­кол «Нашай нівы». «Наша ніва» карысталася шырокай папулярнасцю ся­род сялян, якія дасылалі ў газету свае карэспандэнцыі, вершы, апавяданні, артыкулы.

Прагрэсіўная накіраванасць газеты ўзмацнілася, калі яе рэдактарам (з лютага 1914 г.), а затым і выдаўцом стаў Янка Купала.

Вялікую ролю «Нашай нівы» ў станаўленні беларускай літаратуры, мастацтва, у развіцці нацыянальнай і сацыяльнай самасвядомасці беларус­кага народа адзначаюць і сучасныя даследчыкі гісторыі грамадска-палітыч­най і эстэтычнай думкі Беларусі. «Па сутнасці, – пішуць яны, – газета з яе выдавецтвам і карэспандэнтамі была цэнтрам беларускай культуры і бела­рускага нацыянальнага руху. Выдатныя беларускія пісьменнікі Янка Купа­ла, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Цётка, Цішка Гартньі і іншыя былі актыўнымі яе супрацоўнікамі. Не было амаль ніводнага нумара газеты без іх вершаў, апавяданняў, крытычных артыкулаў і карэспандэнцый. З. Бяду­ля быў некаторы час сакратаром рэдакцыі, а Якуб Колас – загадчыкам лі­таратурнага аддзела. «Наша ніва» выклікала да жыцця дзесяткі паэтаў, пісь­меннікаў-самавучак з сялян, рабочых, рамеснікаў. Ды і ў фарміраванні кла­сікаў беларускай літаратуры, па іх прызнанню, газета адыграла выключ­ную ролю».

Аднак «Наша ніва», якая пэўны час была адзіным перыядычным дру­каваным органам на беларускай мове, не магла поўнасцю задаволіць узрос­шыя духоўныя запатрабаванні чытачоў. З часам з’яўляюцца новыя перыя­дычныя выданні. Гэта беларускія часопісы «Лучынка» (Мінск, 1913–1914), «Саха» (Вільня, Мінск, 1914), «Раніца» (Пецярбург, 1914), літаратурна-пуб­ліцыстычны альманах «Маладая Беларусь» (Пецярбург, 1912–1913), што­гадовыя літаратурныя зборнікі тыпу «Беларускага календара» (Вільня, 1909–1917) і інш.

Выданнем кніг і брашур на беларускай мове займаюцца культурна-асветныя саюзы, аб’яднанні, суполкі, таварыствы. Многа зрабіла ў гэтым напрамку заснаванае ў 1906 г. пецярбургскае выдавецтва «Загляне сонца і ў наша аконца». Чытанкі для дзяцей і дарослых, календары, альманахі, кні­гі паэзіі, прозы, драматургіі – такі параўнальна шырокі дыяпазон дзейнасці гэтага вельмі папулярнага ў свой час выдавецкага таварыства, якое праіс­навала аж да 1914 г. Разгортваюць дзейнасць выдавецкія суполкі ў Вільні: «Наша ніва» (1907–1914), «Наша хата» (1908–1910), «Палачанін» (1910–1911). Асобныя беларускія выдавецтвы ўзнікаюць і ў Мінску: «Саха», «Мін­чук».

Пэўных поспехаў у гэты час дасягаюць публіцыстыка, крытыка, літа­ратуразнаўства; пачатковыя формы іх нараджаюцца яшчэ ў старажытнасці і звязаны найперш з дзейнасцю Ф. Скарыны, В. Цяпінскага, С. Буднага. Ужо яны выявілі самастойны, творчы, рацыяналістычны падыход да вы­тлумачэння і ацэнкі біблейскіх кніг са свецкіх пазіцый, з пазіцый гуманіз­му, грамадзянскасці, патрыятычнага служэння Радзіме і народу.

Літаратурна-крытычным пафасам прасякнута палемічная публіцыс­тыка XVI–XVII стст. Некаторае ажыўленне літаратурна-крытычнай дзей­насці назіраецца ў XIX ст., калі пра беларускія творы з’яўляюцца артыку­лы, рэцэнзіі, нататкі, заўвагі, каментарыі ў рускім і польскім перыядычным друку, выдаюцца нават асобныя манаграфіі і літаратурна-крытычныя агля­ды, прысвечаныя жыццю і творчасці паасобных дзеячаў беларускай куль­туры, характарыстыцы паасобных перыядаў гісторыі беларускай літарату­ры.

Найбольшае значэнне ў гэтым сэнсе мае артыкул Р. Падбярэскага «Беларусь і Ян Баршчэўскі» (1844). Даследчык беларускай літаратуры Ю.С. Пшыркоў называе гэты артыкул першым навукова-крытычным агля­дам мастацкай творчасці беларускага народа. «Змешчаны ў якасці прадмо­вы да кнігі Я. Баршчэўскага «Шляхціц Завальня», – заўважае Ю.С. Пшыр­коў, – ён нагадвае кароткі нарыс аб агульным стане тагачаснай беларускай літаратуры і літаратурнага жыцця ў краі».

На польскай мове, як і Р. Падбярэскі, пра беларускіх аўтараў пісаў У. Сыракомля, усяляк падтрымліваючы першыя крокі ў стварэнні новай беларускай літаратуры.

У той жа час перадавыя рускія пісьменнікі і журналісты таксама вы­яўлялі шчырую зацікаўленасць да паэзіі, гісторыі і пісьменнасці Беларусі, без якіх паэзія, гісторыя і пісьменнасць усёй Русі ёсць і будзе аднабаковая і няпоўная. Рускія вучоныя I. Парфір’еў, А. Пыпін, А. Архангельскі і асаб­ліва М. Доўнар-Запольскі ў сваіх даследаваннях у той ці іншай ступені за­кранаюць і пытанні гістарычнага лёсу беларускай літаратуры.

I ўсё ж у XIX ст., нягледзячы на наяўнасць асобных артыкулаў, рэ­цэнзій, аглядаў, палемічных нататкаў, напісаных па-польску або па-руску, у нас яшчэ не было нацыянальнай беларускай крытыкі і літаратуразнаўст­ва. Гэта ў значнай ступені абумоўліваецца агульным станам беларускай літаратуры XIX ст., калі яшчэ не разгарнуўся на Беларусі масавы літара­турны рух. Такі рух, як вядома, узнік толькі ў пачатку XX ст. і знаходзіўся ў непарыўнай сувязі з падзеямі першай рускай рэвалюцыі.

У пачатку XX ст. пра беларускую літаратуру працягвалі гаворку і рус­кія, і ўкраінскія, і чэшскія, і літоўскія вучоныя (А. Пагодзін, I. Свянціцкі, А. Чэрны, Л. Гіра і інш.). З пачуццём нацыянальнай гордасці пра гэту літа­ратуру загаварылі і самі беларусы. Масавы літаратурны рух ва ўсіх галінах мастацкай творчасці выклікаў да жыцця нацыянальную беларускую кры­тыку, нараджэнню якой, несумненна, спрыяла легалізацыя беларускага пе­рыядычнага друку і стварэнне выдавецкіх суполак.

Першымі найбольш значнымі беларускімі крытыкамі і публіцыстамі пачатку XX ст. былі самі пісьменнікі. Гэта Цётка, Я. Купала, Я. Колас, С. Палуян, М. Багдановіч, К. Каганец, Ядвігін Ш., З. Бядуля, М. Гарэцкі, Я. Журба, А. Гурло і інш.

Палымяным публіцыстам і крытыкам была Цётка. Даючы высокую ацэнку гэтай сферы дзейнасці паэтэсы-рэвалюцыянеркі, А. Лойка адзначае надзвычай шырокі дыяпазон яе навукова-даследчых, літаратурна-крытыч­ных і публіцыстычных артыкулаў. Ён піша: «Найвялікшую ўвагу ўдзяляла Цётка-публіцыстка народнай культуры, побыту, звычаям, як і мастацтву ўвогуле. Апісаннем сваіх уражанняў ад Сіксцінскай мадонны Рафаэля Сан­ці, ад твораў Анжэла Буанароці і Леанарда да Вінчы Цётка таксама ўпер­шыню звязвала нацыянальную публіцыстыку, беларускую літаратуру ўво­гуле з ідэямі Рэнесанса, сусветнага мастацтва. Ёсць у публіцыстыцы Цёткі і асобныя рэпартажы – «Беларуская вечарынка ў Пецярбурзе (ад карэспан­дэнта «Нашае нівы»). Іншую значную старонку складаюць артыкулы, што або мяжуюць з навуковымі даследаваннямі або ўвогуле з’яўляюцца імі. Ся­род першых, у прыватнасці, артыкул «Збірайце матэрыялы аб батлейцы!». Навуковымі даследаваннямі сталі артыкулы «Наша народная беларуская песня», «Папараць-кветка».

На старонках перыядычнага друку з’яўляюцца публіцыстычныя і лі­таратурна-крытычныя нататкі, водгукі, рэцэнзіі, артыкулы Я. Купалы і Я. Коласа. Тут варта прыгадаць найперш артыкул Я. Купалы «Чаму плача песня наша?» і яго ж рэцэнзію на камедыю В. Дуніна-Марцінкевіча «Залё­ты». Адзінства сацыялагічнага і эстэтычнага аналізу літаратурных з’яў у іх непарыўнай сувязі з жыццём – вось вызначальная вартасць літаратурна-крытычнай спадчыны Я. Купалы.

Праблема адносін мастацтва да рэчаіснасці вырашаецца Купалам-крытыкам з пазіцый філасофскага матэрыялізму, з пазіцый разумення кла­савасці і партыйнасці літаратуры, што знайшло сваё досыць акрэсленае выяўленне ўжо ў вершы «Я не для вас...». У названых жа артыкулах думка аб класавасці літаратуры знаходзіць далейшае развіццё і сапраўды навуко­вую аргументацыю.

Самай жа выдатнай, самай каларытнай постаццю на гарызонце бела­рускай крытыкі пачатку XX ст. з’яўляецца М. Багдановіч. У яго асобе знай­шлі дзівоснае спалучэнне талент арыгінальнага паэта-наватара, тэмпера­ментнага публіцыста, дапытлівага вучонага-даследчыка і вельмі тонкага, удумлівага крытыка. Ёсць усе падставы лічыць М. Багдановіча заснаваль­нікам беларускай прафесіянальнай крытыкі: ён заклаў яе падваліны, ён сфармуляваў яе асноўныя ідэйна-эстэтычныя крытэрыі, ён акрэсліў шляхі яе далейшага развіцця. Сучаснае беларускае літаратуразнаўства шмат у чым грунтуецца на меркаваннях і вывадах, зробленых Багдановічам-крытыкам. Апіраючыся на дасягненні рускай рзвалюцыйна-дэмакратычнай эстэтыкі, М. Багдановіч выпрацаваў сваю літаратурна-эстэтычную сістэму, свой, шмат у чым наватарскі падыход да ацэнкі твораў мастацтва, значэння, ролі і месца іх аўтараў у гісторыка-літаратурным працэсе. Нельга ў гэтай сувязі не пагадзіцца з Ю. Пшырковым, які піша: «М. Багдановіч тэарэтычна аба­гульніў практычны вопыт беларускай літаратуры свайго часу, паказаў яе гістарычную сувязь з культурай папярэдніх эпох, у самых агульных рысах намеціў шляхі яе далейшага развіцця. Ён па праву лічыцца папярэднікам сучаснага беларускага літаратуразнаўства. Многія яго ацэнкі і вызначэнні атрымалі далейшае развіццё ў працах даследчыкаў паслякастрычніцкага перыяду. Надзвычай паказальным з’яўляецца той факт, што ў сваім ідэй­ным развіцці крытык ішоў ад захаплення ідэямі Бялінскага і Чарнышэўска­га, сацыялогіяй Міхайлоўскага да асваення марксісцкай філасофіі. Ён на­стойліва вывучаў марксісцкую літаратуру, аб чым сведчаць яго пранікнё­ныя рэцэнзіі на новыя працы Пляханава».

Літаратурныя з’явы М. Багдановіч разглядае ў непарыўнай сувязі з жыццём, эпохай, разнастайнымі сацыяльна-палітычнымі працэсамі, якія ад­бываюцца ў грамадстве. Асабліва вялікае значэнне для абуджэння самасвя­домасці працоўных мас Беларусі крытык надаваў рэвалюцыі 1905 г. як пе­раломнаму этапу ў гісторыі беларускай культуры. Ён радаваўся «нараджэн­ню беларускай народнай інтэлігенцыі, выкліканай да жыцця падзеямі 1905 го­да... Селянін з асобай духоўнай закваскай, рабочы, іншы раз народны на­стаўнік – вось хто ўваходзіць у яе састаў».

Ставячыся надзвычай патрабавальна, часам, магчыма, нават крыху прыдзірліва да кожнага пісьменніка, Багдановіч умеў заўважыць і вызна­чыць тое адметнае, індывідуальнае, што ўласціва сапраўднаму таленту і што з’яўляецца зарукай яго росту. Найперш гэта стасуецца да творчасці Я. Купалы, Я. Коласа, Ядвігіна Ш., А. Гаруна. У артыкуле «Глыбы і слаі», прысвечаным агляду беларускай літаратуры за 1910 г., крытык піша: «Як і ў 1909 гаду, найбольш увагі звяртае на сябе Я. Купала; звяртае не толькі велічынёй сваёй здольнасці, але і гібкасцю яе, здатнасцю да ўсестаронняга развіцця». Ужо ў ранніх вершах Я. Купалы, не пазбаўленых, на думку кры­тыка, расцягнутасці і аднастайнасці тэматыкі, М. Багдановіч бачыў «не­звычайны паэтычны талент» аўтара.

Думку пра несумненны талент Я. Купалы М. Багдановіч развівае і ў другім артыкуле – «За тры гады»: «Першае слова – аб Я. Купале і яго вя­лікай, пекна выданай кнізе вершаў «Шляхам жыцця». З радасцю бачым, што талент Купалы развіваецца, з’яўляюцца новыя мэты, новыя спосабы творчасці, новыя формы і вобразы. Не толькі нядоля нашай вёскі ды на­цыянальныя справы Беларушчыны цікавяць яго. Ужо і краса прыроды, і краса кахання знайшлі сабе месца ў яго творах». Далей гаворка ідзе пра жывы гумар, і пра жанравае ўзбагачэнне паэзіі Купалы, і, галоўнае, пра тое, «што ўсё гэта ў многіх вершах Купалы зроблена надзвычайна пекна, з праўдзівым уменнем ды з вялікім пад’ёмам пачуцця. Часта густа спаты­каецца прыгожая будова верша, цікавая па спляценню строк, расстаноўцы рыфм, ужыванню цэзур; разнастайнасць рытмаў з іх усягдашняй лёгкасцю ды моцным разгонам; краса, свежасць і паўназычнасць рыфм, звінячых не толькі на канцы, але і пасярэдзіне строк; гучнасць слоў, падабраных да верша, і шмат што іншае».

Пра Якуба Коласа М. Багдановіч зазначаў: «Другі выдатны паэт Я. Ко­лас, пісьменнік спакойны, просты і ўсюды сабе роўны: заўсягды можна быць запэўненым у вартасці яго твораў».

Бадай пра ўсіх больш-менш значных пісьменнікаў нашаніўскай пары пісаў М. Багдановіч і для кожнага знаходзіў трапнае, адметнае слова як падтрымкі, адабрэння, пахвальбы, так і папроку за слабасці, хібы, недахо­пы. Тут маюцца на ўвазе паэты: А. Паўловіч, Ц. Гартны, Ф. Чарнышэвіч, Г. Леўчык, К. Буйло, Л. Лобік, Стары Улас, Я. Журба, М. Арол і іншыя; пра­заікі: Ядвігін Ш., Т. Гушча (Я. Колас), Новіч, З. Бядуля, Максім Беларус (М. Гарэцкі), Аляхновіч-Чэркас, Жывіца, М. Кепскі, Цётка, К Лейка, А. Яз­мен, Я. Шпэт і інш. Цікавы «прагноз» крытыка пра М. Беларуса: «Шмат хто вялікія надзеі пакладае на маладога пісьменніка Максіма Беларуса».

М. Багдановіч упершыню ў гісторыі беларускага літаратуразнаўства на глыбока навуковай аснове пачаў распрацоўваць праблему славянскіх лі­таратурных узаемасувязей і месца ў гэтых узаемасувязях беларускай літа­ратуры. Больш таго: іменна М. Багдановіч разглядае беларускую літарату­ру не толькі ў кантэксце брацкіх славянскіх літаратур, але і ў сувязі з су­светным гісторыка-літаратурным працэсам, у аспекце таго, што бярэ бела­руская літаратура ў іншых народаў і што ўносіць яна сама ў скарбніцу су­светнай культуры, агульначалавечых духоўных здабыткаў.

Больш за ўсё ў творчасці беларускіх пісьменнікаў М. Багдановіч ца­ніў іх дэмакратызм, грамадзянскі пафас, служэнне высакародным ідэалам чалавецтва, бескампраміснае выкрыццё паразітычнай сутнасці капіталіс­тычнай сістэмы, страсныя, самаахвярныя заклікі да барацьбы за праўду, сва­боду і шчасце. Ен быў глыбока перакананы, што беларуская літаратура «ні­колі не пойдзе чысціць боты капіталу!».

Сярод крытыкаў-прафесіяналаў перадкастрычніцкага дзесяцігоддзя ад­но з вядучых месц займае Лявон Гмырак, артыкулы якога часта друкава­ліся на старонках тагачасных беларускіх выданняў. Схільнасць да розду­маў і аналітычнасці, аб’ектыўнасць і незалежнасць меркаванняў, лагічнасць і доказнасць у спалучэнні з дэмакратызмам і грамадзянскасцю, з жывасцю і эмацыянальнасцю стылю робяць яго артыкулы прыкметнай з’явай у бела­рускай крытыцы XX ст.

Калі ў 1913 г. узнікла дыскусія па праблеме адносін мастацтва да рэ­чаіснасці, Л. Гмырак адразу ж падтрымаў Я. Купалу, яго артыкул «Яшчэ аб сплачыванні доўгу» («Наша ніва», 1913, № 33–34).

У крытыцы, як і ў літаратуры, не было і не магло быць ідэйна-класа­вага адзінства, і тут ішла барацьба паміж рознымі плынямі, напрамкамі, ідэалагічнымі канцэпцыямі. Адны да вытлумачэння і ацэнкі літаратурна-мастацкіх фактаў падыходзілі з рэвалюцыйна-дэмакратычных пазіцый, дру­гія прытрымліваліся эстэцкіх поглядаў, адрывалі літаратуру ад жыцця, пра­пагандавалі тэзіс «мастацтва для мастацтва», ігнаравалі класавую дыфе­рэнцыяцыю ў грамадстве. Так, ліберальна-буржуазныя тэндэнцыі прык­метна выяўляюцца ў публіцыстычных і літаратурна-крытычных артыкулах Власта і Антона Навіны. Менавіта Власт (В. Ластоўскі), выступіўшы пад псеўданімам Ю. Верашчакі ў «Нашай ніве» (1913, № 26–27), у здзеклівым тоне гаварыў аб рэвалюцыйна-дэмакратычнай літаратуры, адварочваўся ад актуальных грамадска-палітычных праблем і арыентаваў паэзію на апяван­не абстрактнай красы, адарванай ад жыцця і змагання за лепшую долю пра­цоўных мас. А. Навіна скажаў сапраўдную сутнасць творчасці М. Багдано­віча, адносячы яго да ліку паэтаў «чыстай красы».

Вывучэннем гісторыі беларускай літаратуры XIX ст. паспяхова зай­маўся Р. Зямкевіч. Найбольш вядомыя яго працы пра Я. Баршчэўскага, В. Дуніна-Марцінкевіча, Адама Кіркора. Цікавы як самой пастаноўкай пы­тання, так і яго асвятленнем артыкул Р. Зямкевіча «Тарас Шаўчэнка і бела­руская літаратура».

Побач з М. Багдановічам і Р. Зямкевічам вялікую ролю ў гісторыі бе­ларускага навуковага літаратуразнаўства адыграў Я. Карскі. Ён стварыў вя­лікую падагульняючую працу «Беларусы» (1903–1922), у якой значнае мес­ца заняло асвятленне праблем гісторыі беларускай літаратуры ад старажыт­насці да пачатку 20-хгадоў XX ст. На гэтай працы ў значнай ступені і грун­туюцца пазнейшыя, у тым ліку і сучасныя, гісторыкі беларускай літарату­ры.

Пачатак XX ст. – асаблівы перыяд у развіцці беларускай літаратуры. Пасля XIX ст., якое характарызавалася замаруджанасцю, а часам і перары­вістасцю працэса станаўлення новай літаратуры, гэты этап вызначаецца не­бывалай да той пары інтэнсіўнасцю пошукаў, паскораным развіццём усіх жанраў літаратуры. Вядучую ролю, як і раней, адыгрывала паэзія, аднак у гэты час даволі актыўна развіваюцца і празаічныя жанры, асабліва малых форм, а таксама і драматычныя. Паскораны працэс развіцця літаратуры быў абумоўлены рэвалюцыйнымі падзеямі пачатку XX ст., уцягненнем у нацыянальна-вызваленчы рух шырокіх народных мас. Прадстаўленая шмат­лікімі імёнамі, і ў першую чаргу такіх вядомых майстроў мастацкага слова, як Я. Купала, Я. Колас, Цётка, М. Багдановіч, Ц. Гартны, З. Бядуля, М. Га­рэцкі, беларуская літаратура ствараецца на аснове багатых здабыткаў на­родна-паэтычнай культуры, класічных традыцый крытычнага рэалізму і рэ­валюцыйнага рамантызму, цвёрда трымаючыся рэвалюцыйна-дэмакратыч­нага напрамку ў сваім развіцці як вызначальнага, галоўнага. У яе змесце і форме зараджаюцца і паступова выспяваюць новыя тэндэнцыі, характэр­ныя для прагрэсіўных літаратур напярэдадні Вялікай Кастрычніцкай сацыя­лістычнай рэвалюцыі.

План лекцыі:

1. Асаблівасці гістарычнага развіцця літаратуры ў ХХ ст.

2. Характарыстыка асноўных літаратурных напрамкаў і плыняў ХХ ст., іх існаванне і адлюстраванне ў беларускай літаратуры.

3. Мадэрнізм і беларуская літаратура. Маладнякізм і ўзвышэнства.
4.2 Пытанні да лекцыі

1. У чым заключаюцца грамадскія і літаратурныя асаблівасці атма­сферы дадзенага перыяду?

2. У чым выяўляюцца адметнасці літаратурных і культурных плыняў ХХ ст.: мадэрнізму, сацыялістычнага рэалізму, постмадэрнізму?

3. Назваць літаратурна-мастацкія характарыстыкі і прадстаўнікоў фу­турызму, імажынізму, дадаізму, экспрэсіянізму ў беларускай літаратуры.

План семінара:

1. Характарыстыка падзей грамадска-палітычнага жыцця ў Беларусі (усталяванне савецкай улады, падзел краіны на дзве часткі, культурныя цэнтры Мінск і Вільня).

2. Складанасць умоў для культурнага і літаратурнага развіцця ў Бела­русі на перыяд нямецкай і белапольскай акупацыі, пераадоленне іх наступ­стваў.

3. Актывізацыя культурна-грамадскага жыцця (адкрыццё БДУ, Дзяр­жаўнай публічнай бібліятэкі).

4. Прыход у літаратуру маладога пакалення аўтараў. Літаратурны рух у 1920-я гады (М. Гарэцкі, В. Ластоўскі, А. Цвікевіч, Ф. Аляхновіч і інш.).

5 Палітыка беларусізацыі, яе плённае ўздзеянне на агульны стан на­цыянальнай культуры.

6. Пісьменніцкія арганізацыі «Маладняк», «Узвышша», «Полымя», «БелАП»: іх задачы, станоўчая і адмоўная роля ў літаратуры.

7. Значэнне беларускай літаратуры 1920–1930-х гадоў, яе роля ў да­лейшым літаратурным развіцці.
4.4 Матэрыялы да практыкума «Асаблівасці развіцця беларус­кай літаратуры ў 1920-я гады ХХ ст.»

Пытанні:

2. У чым заключаюцца прычыны нерэалізаванасці праграмы аб’яд­нання «Узвышша»?

3. У чым праяўляюцца жанравыя мадыфікацыі паэтычнага эпасу 1930-х гадоў?
Заданні:

1. Знайсці элементы прыгодніцкай літаратуры ў аповесцях М. Чарота «Свінапас» (1924), А. Вольнага «Два» (1925), «Ваўчаняты» (1925).

2. Ахарактарызаваць ідэйна-мастацкія асаблівасці зборніка «Праз шторм на штурм» (1934).

3. Адзначыць асаблівасці паэтызацыі жыцця ў «Ляўкоўскім цыкле» (1935) Я. Купалы (вершы «Я – калгасніца...», «Сыны», «Госці», «Лён», «Вечарынка», «Алеся»).

4. Характарыстыка эстэтычнага феномена вершаванага цыкла А. Ку­ляшова «Юнацкі свет» (1938–1940).

5. Пошукі эпічных сродкаў адлюстравання А. Куляшовым у паэмах «Крыўда» (1930), «Аманал» (1931).

6. Знайсці тыповае і адметнае ў творах А. Куляшова «Антон Шанда­была» (1933), «Баранаў Васіль» (1937), «Песня аб разведчыках» (1938), «У зялёнай дуброве» (1938–1939).

7. Ахарактарызаваць казачна-фантастычны сюжэт і спецыфіку смеху ў паэме К. Крапівы «Хвядос – чырвоны нос» (1931).

8. Адзначыць асаблівасці паэм Я. Купалы «Над ракой Арэсай» (1933), «Барысаў» (1934); П. Броўкі «Кацярына» (1937–1938); П. Глебкі «Муж­насць» (1934–1938).

9. Раскрыць драматызм паэмы Я. Купалы «Тарасова доля» (1939).

10. Ахарактарызаваць патрыятычныя і антываенныя матывы ў паэме А. Куляшова «Хлопцы апошняй вайны» (1940).
4.5 Пытанні і заданні для самастойнай працы студэнтаў:

1. Назваць асаблівасці развіцця беларускай літаратуры у 1920–1930-я гады ХХ ст.

2. Зрабіць агульны аналіз моўных і літаратурных вартасцей твораў дадзенага перыяду.

5. Тэсты і заданні для кантролю за вынікамі навучання
1. Уставіць замест кропак патрэбнае азначэнне:

а) мадэрнізм называюць яшчэ ... мастацтва;

б) вытокам мадэрнізму з’яўляецца ...;

в) у аснове сацыялістычнага рэалізму ляжыць ... ідэалогія.

а) з англійскай мовы;

б) з нямецкай мовы;

в) з фразцузскай мовы.
4. Прынцып аўтаматычнага пісьма мае дачыненне да:

а) футурызму; г) сюррэалізму;

б) дадаізму; д) імажынізму.

в) кубізму;

5. Тэрмін «бурапена» мае дачыненне да:

а) імажынізму;

б) экспрэсіянізму;

а) маладнякоўцы;

б) узвышэнцы.

Літаратура

2.   Баршчэўскі, Л.П. Беларуская літаратура і свет / Л.П. Баршчэўскі, П.В. Ва­сючэнка, М.А. Тычына; пад рэд. Л.П. Баршчэўскага. – Мінск: Радыёла-плюс, 2006. – 576 с.

4.   Беларускія пісьменнікі: Бібліяграфічны слоўнік: у 6 т. / рэдкал.: Б. Са­чанка (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БЭ імя Броўкі, 1992–1995. – 6 т.

5.   Вашко, Л. Гістарызацыя свядомасці: Беларуская літаратура і беларуш­чына на пачатку ХХ стагоддзя: Навуковая публіцыстыка / Л. Вашко. – Мінск: Б.и., 1997. – 151 с.

6.   Гісторыя беларускай літаратуры: у 4 т. / рэдкал.: У.В. Гніламёдаў (гал. рэд.) [і інш.]. – 2003. – 583 с.

8.   Лазарук, М.А. Гісторыя беларускай літаратуры: ХХ стагоддзе (20–50-я гады) / М.А. Лазарук, А.А. Семяновіч; пад рэд. М.А. Лазарука. – Мінск: Выш. шк., 2000. – 511 с.

9. Мішчанчук, М.І. Беларуская літаратура ХХ ст.: Вучэбны дапаможнік / М.І. Мішчанчук, І.С. Шпакоўскі. – Мінск: Выш. шк., 2001. – 352 c.

10. Мушынская, Т.Ф. Беларуская літаратура 20–30-х гадоў / Т.Ф. Мушын­ская. – Мінск: Нар. асвета, 1994. – 160 с.

11. Старычонак, В.Д. Беларуская літаратура / В.Д. Старычонак. – Мінск: Выш. шк., 1998. – 350 с.

12. Янушкевіч, Я.Я. За архіўным парогам: Беларуская літаратура ХІХ–ХХ стст. у святле архіўных пошукаў / Я.Я. Янушкевіч. – Мінск: Маст. літ., 2002. – 381 с.

13.   Яцухна, В.І. Беларуская малафарматная драматургія ХVІ – першай па­ловы ХХ стст. / В.І. Яцухна. – Гомель: ГДУ, 2004. – 183 с.

Модуль 6

ЛІТАРАТУРА ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ. РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАЙ ПРОЗЫ, ПАЭЗІІ І ДРАМАТУРГІІ Ў ПАЧАТКУ ХХ СТ.

У працэсе вывучэння тэмы студэнты павінны:

1. Засвоіць паняцці:

– нацыяналізм;

– шавінізм.

2. Характарызаваць з’явы:

– агітацыйнасці беларускай літаратуры;

– нацыянальнага пытання ў беларускай літаратуры.

3. Аналізаваць і інтэрпрэціраваць працэсы:

– невысокай мастацкай якасці твораў;

– дамінуючай гісторыка-рэвалюцыйнай тэматыкі.

4. Фарміраваць уменні:

– характарызаваць літаратурна-мастацкія якасці твораў дадзенага перыяду;

– аналізаваць творчасць канкрэтных аўтараў.

2. Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі

«Літаратурныя суполкі ў савецкай Беларусі. Літаратура Заходняй Беларусі. Развіццё беларускай прозы, паэзіі і драматургіі

ў пачатку ХХ ст.»³

У снежні 1917 г. ў Мінску адбыўся Усебеларускі кангрэс, які быў ра­загнаны бальшавікамі. 25 сакавіка 1918 г. была створана БНР. Сёння яе стварэнне – з’ява дыскусійная: ці гэта была гераічная спроба пабудаваць сваю незалежную дзяржаву ў неспрыяльных умовах?

З 1921 г. пачалося вяртанне лепшых набыткаў беларускага культур­нага жыцця: узнікненне БДУ, ІнБелКульта (які пасля быў ператвораны ў Акадэмію Навук Беларусі); выданне газет, вяртанне на Радзіму класікаў літаратуры Я. Купалы, Я. Коласа, М. Чарота і інш. У 1922 г. Ц. Гартны пае­хаў у Берлін, дзе дамовіўся пра друкаванне беларускіх падручнікаў. З 1923 г. палітыка беларусізацыі стала афіцыйнай. Наогул 1920-я гады былі плённы­мі для беларускай культуры і літаратуры, хоць кастрычніцкая рэвалюцыя не­адназначна ўспрымалася беларускімі пісьменнікамі і культурнымі дзеячамі.

Дадзены перыяд вызначаецца ў літаратуры наяўнасцю сялянскага дэ­макратызму (прыходам у літаратурныя колы так званых «сялянскіх пісь­меннікаў»). Асноўнымі літаратурнымі асаблівасцямі гэтага часу з’яўляюц­ца наступныя:

а) патрыятычны пафас – пасля кастрычніцкай рэвалюцыі тэмы выз­валення і адраджэння зліліся ў адно цэлае;

б) агітацыйнасць – характэрнымі былі літаратурныя заклікі да нова­га жыцця;

в) зварот да гісторыка-рэвалюцыйнага мінулага – прапаганда гіс­тарычнага мінулага і вытокаў нацыянальнага характару ва ўмовах калекты­візму;

г) пытанне нацыянальнай самабытнасці – які матэрыял браць за аснову пры разглядзе дадзенай праблемы (абапірацца на фальклорныя тра­дыцыі, ці ствараць нешта новае);

д) невысокая мастацкая якасць твораў – з 1905 г. былі ўведзены но­выя літаратурныя нормы беларускай мовы; пісьменнікі шукалі найбольш спрыяльныя шляхі развіцця беларускай літаратуры, што адбівалася на якасці твораў.

У 1925 г. была прынята пастанова пра развіццё беларускай літарату­ры, якая прапагандавала спецыфічнасць і неабмежаванне пісьменніцкай творчасці. У чэрвені 1926 г. выйшла пастанова ЦК пра неабходнасць існа­вання нацыянальнай крытыкі.

Дадзены час характарызаваўся наяўнасцю даследаванняў па гісторыі беларускай літаратуры. З’яўляецца праца М. Гарэцкага «Гісторыя беларус­кай літаратуры» (з 1917 – па 1923 гг.), дзе прааналізаваны беларускі фаль­клор і да якой дадаецца слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў. У БССР раз­горнута культурнае будаўніцтва: за пяць год узнікла шмат часопісаў і вы­данняў. Беларуская мова з 15 ліпеня 1924 г. стала дзяржаўнай (перыяд бе­ларусізацыі працягваўся да 1927 г.).

Старэйшыя беларускія літаратары, сярод якіх Я. Купала, М. Чарот, А. Александровіч і іншыя яшчэ ў 1922 г. спрабавалі зарэгістраваць Тава­рыства беларускіх літаратараў «Вір», падаўшы адпаведныя дакументы ў Камісарыят унутраных спраў БССР (тады – ССРБ). У выніку «расследван­ня» сакрэтнага аддзела ДПУ аб’яднанне не прайшло рэгістрацыю, а члены РКП Ц. Гартны (З. Жылуновіч) і М. Чарот (М. Кудзелька) панеслі пакаран­не па партыйнай лініі. Грамадская і творчая інітыятыва паступова перахо­дзіла да літаратурнай моладзі, якая паверыла ў шчырасць намераў новай улады, што абвесціла курс на беларусізацыю.

У лістападзе 1923 г. ўтварылася літаратурнае аб’яднанне «Малад­няк», якое ўвяло стыхійны літаратурны рух у пэўныя арганізацыйныя рам­кі. У склад яго першапачаткова ўвайшлі М. Чарот, А. Вольны, А. Дудар, А. Александровіч, Я. Пушча, А. Бабарэка. Старшынёй быў абраны М. Ча­рот. Аб’яднанне неўзабаве стала масавым і налічвала больш за 500 сяброў. Філіі (аддзяленні) існавалі і за межамі Беларусі: у Маскве, Ленінградзе, Смаленску, Вільні, Празе, Дзвінску. Маладнякоўцамі лічылі сябе К. Чор­ны, У. Дубоўка, К. Крапіва, М. Зарэцкі, М. Лынькоў, П. Трус, У. Хадыка, П. Броўка, П. Глебка, А. Куляшоў, Я. Скрыган, Р. Мурашка, П. Галавач, М. Лужанін і інш.

«Маладняк» ствараў новую, пралетарскую літаратуру. Найбольшыя дасягненні былі ў галіне паэзіі, што мела рэвалюцыйна-рамантычны харак­тар і трымалася на пафасе адмаўлення «старога». Пераважала захапленне псеўдарэвалюцыйнай фразеалогіяй, што выяўлялася ў выкарыстанні палі­тычных лозунгаў і прапагандысцкіх штампаў, заўважалася пагоня за экс­травагантным словам, імкненне супрацьстаўляць новы стыль састарэлай «на­шаніўскай» манеры, якое атрымала назву «бурапены» (жартоўны тэрмін, прыдуманы К. Чорным).

Выразнікам народных настрояў у 1920-я гады была масавая паэзія, што стваралася ананімнымі «песнярамі з народа» і набыла вялікую папу­лярнасць. Яе змест і пафас вызначалі песні змагання «Нас не зломіць ня­доля ліхая», «Век дваццаты, век прыгожы», «Чырвоная зорка», «Браты мае, ўжо час настаў», «Пад гоман вясёлы» і інш. Вялікае месца ў масавай паэзіі займала «астрожная лірыка» («Як вялі мяне дарожкай», «У мурах сырых на Лукішках», «Амністыі!», «Ой, Бяроза, ты, Бяроза», «Наша песня»). Ужо тут пазначаны асноўныя ідэі, вобразы і матывы заходнебеларускай літара­туры, у якой пераважалі паэтычныя жанры.

У пачатку 1920-х гадоў творчая атмасфера стваралася і падтрымліва­лася такімі літаратарамі, як М. Гарэцкі, Ф. Аляхновіч, У. Самойла, А. Луц­кевіч, І. Дварчанін Л. Родзевіч, І. Канчэўскі, Ф. Умястоўскі, якія з розных прычын апынуліся за мяжой. Жылі і працавалі яны ў Вільні, якая набыла статус духоўнага цэнтра беларусаў.

Паводле палітычнай арыентацыі, якая вызначала шмат у чым і твор­чыя прыхільнасці, заходнебеларускія пісьменнікі дзяліліся на некалькі плы­няў. Прадстаўнікі рэвалюцыйна-вызваленчай плыні былі адначасова і змагарамі, падпольшчыкамі, сядзелі ў астрогах, пераследаваліся акупацый­най уладай. Яны спрабавалі вызначыць сацыялістычную ідэалогію за кошт нацыянальнага пачатку, у пэўнай ступені памагалі членам КПЗБ пазбягаць сектанцтва і дагматызму ў поглядах на іншыя дэмакратычныя рухі і пар­тыі. Сярод найбольш таленавітых былі М. Танк, В. Таўлай, М. Васілёк, Г. Леўчык, Л.  Родзевіч, М. Краўцоў, А. Салагуб, П. Пестрак, М. Машара, Х. Ілляшэвіч, М. Засім, А. Іверс, С. Новік-Пяюн і інш. Змагарная натура найяскравей выяўлялася ў патрыятычнай лірыцы і няўпэўнена адчувала сябе ў інтымных вершах і пейзажнай лірыцы (напрыклад, у давераснёўскай паэзіі М. Танка вершы любоўнага зместу амаль адсутнічаюць). Галоўнае, лічылі згаданыя паэты, – гэта ідэйнасць, адданасць сябрам па падполлі, па­фас змагання, паэтызацыя волі, сцвярджэнне этычнага кодэксу рэвалюцыя­нера. Рэвалюцыянеры-дэмакраты рэзка асуджалі «адступнікаў», прыхільні­каў «мастацтва дзеля мастацтва» (асабліва даставалася ў гэтым сэнсе М. Машару, які ў друку быў заявіў аб сваёй пазіцыі «над бойкай»). Свае ідэі і погляды паэты рэвалюцыйнага гарту выказвалі на старонках часопі­саў «Маланка», «Родныя гоні», «Студэнцкая думка», «Маладое жыццё», альманаха «Беларуская культура», газет «Грамадзянін», «Беларускае жыц­цё», «Беларускі звон», «Наша будучыня», «Наша думка», «Незалежная дум­ка», «Народная справа», «Наша праўда», штотыднёвіка «Бацькаўшчына», сатырычнага часопіса «Асва».

Ф. Аляхновіч напісаў 17 п’ес, сам іх ставіў. Яго п’есы надзвычай сцэ­нічныя: тут шмат скокаў, прыкметны элемент меладрамы. Вясёлае карна­вальнае шэсце ствараюць персанажы камедыі «На Антокалі», якая нагад­вае лепшыя ўзоры класікі (Ж. -Б. Мальера, П. -А. Бамаршэ, К. Марашэў­скага, В. Дуніна-Марцінкевіча, Я. Купалы). Некалькі п’ес заснавана на на­родных легендах («Бутрым Няміра», «Базылішак», «Чорт і баба»). У дра­мах «Цені» і «Страхі жыцця» ўвага акцэнтуецца на сферы падсвядомага: аўтар не хавае свайго песімізму пры поглядзе на чалавечую прыроду. У камедыі «Пан Міністар» ствараюцца вобразы беларускіх адраджэнцаў, з сімпатыяй малююцца вобразы маладых патрыётаў і высмейваецца постаць «міністра», які, выявіўшы сябе авантурыстам і дэмагогам, дыскрэдытуе беларускую справу, саму мову (сам размаўляе на дзікім слэнгу, правобразе «трасянкі»). У аповесці «Страшны год» узнаўляе часы «ўз’яднання» Бела­русі, калі за ім палявалі савецкія энкавэдзісты.