Гісторыя беларускай літаратуры (ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.)

Тэма трагічнага лёсу жанчыны на вайне асноўнае і ў аповесці «Ганд­лярка і паэт» (1975). Твор гэты вызначаецца асаблівым наватарскім змес­там, бо ў якасці галоўнай абрана гераіня, зусім не тыповая для літаратуры таго часу, – прадстаўніца сацыяльных нізоў, гандлярка з Камароўскага рын­ку. У сваім дзённіку I. Шамякін згадвае «мудрых крытыкаў», як яны раз­носілі аповесць (у Маскве на абмеркаванні прозы!) за тое, што ў яе цэнт­ры – камароўская гандлярка. Вобраз Вольгі Ляновіч – несумненная знаход­ка пісьменніка, хоць па задуме, як прызнаўся пазней сам аўтар, ён не меў намеру вылучаць Вольгу на першы план. Першым павінен быў заставацца Паэт. Крытыкай сцвярджалася, што рост самасвядомасці Вольгі Ляновіч ад­бываўся пад непасрэдным уплывам ідэйна свядомага Алеся Шпака, які да­лучыў маладую жанчыну да вялікага свету паэзіі, найперш – А. Блока, да неўміручых ідэй вялікага Кастрычніка. I праз гэта зрабіў з Вольгі-гандляр­кі свядомага барацьбіта з ворагам.

Вобраз Алеся Шпака па ступені мастацкай дасканаласці значна ўсту­пае жывому і рэальнаму вобразу Вольгі Ляновіч. Як і яго папярэднікі, ге­рой ідэальны, заідэалагізаваны, маральна просталінейны, хоць аўтар і ім­кнецца запэўніць чытача, што Алесь як паэт – натура вельмі чуйная, нават «сентыментальная». Але гэтая чуйнасць, на жаль, застаецца на стадыі аўтар­скай дэкларацыі. Першапачаткова ствараецца ўражанне, што Алесь Шпак у нечым паўтарае Сеню Пясоцкага з «Трывожнага шчасця». Тая ж шчы­расць, чысціня душы, тая ж непрактычнасць і непрыстасаванасць у жыцці. Толькі гэта вонкавае падабенства. Пясоцкі быў тонкі псіхолаг, ён добра ра­зумеў душу субяседніка, адчуваў боль іншага. Алесь – «паэт» і «раман­тык» – гэтага пазбаўлены. Ён так і не ўсвядоміў да канца ўсепаглынальнага страху і болю Вольгі за жыццё і лёс сваёй маленькай дачкі, не адчуў сэрца маці. Асноўным і неабвержным для яго заставалася адно: «Не! Біць, біць іх трэба! Каб зямля пад імі гарэла! Як Сталін казаў...». Дарэчы сказаць, у палоне абстрактнага гуманізму разам з Алесем застаюцца і кіраўнікі гарад­скога падполля. Алесь не разумее Вольгу, не разумее яе хістання, бачачы ў гэтым толькі «жаноцкую абмежаванасць». Асуджае «камерцыю» жанчы­ны, ігнаруючы тое, што ў галодны час ліхалецця гэта таксама можа быць не толькі адна з форм існавання, але і выжывання таксама. Свет Вольгі зусім іншы. Характар жанчыны пазбаўлены ўсялякай зададзенасці. Ён – жывы, рэальны.

У Вольгі была свая праўда – народны практыцызм. Алесь жа быў «не­зямны, як анёл. Пачуццё патрыятызму Вольгі канкрэтнае. Гэта яе дом, яе сядзіба, яе дзіця і нават яе «рыначныя справы». У асобе Вольгі ўжываецца і гандлярка, і мяшчанка, і Чалавек, і Маці. Як процілегласць Алесю, у свя­домасці Вольгі перавышае індывідуальнае, асабістае. Алесь быў не проста мужчына для Вольгі-гандляркі, якая ўсё мерала на «купі і прадай». Пасля больш блізкага знаёмства Алесь увасабляў нейкі зусім іншы свет, асаблівы, прыгожы, незямны. Гэты свет яе прывабліваў, маніў – і нечым ачышчаў. Трагедыя Вольгі ў тым, што яна пакахала Алеся і хацела быць разам з ім, і нават рызыкоўнае заданне, якое было даручана Алесю, узяла на сябе. Та­кім чынам хацела засцерагчы Алеся і на ворагаў пайшла з гранатай у руцэ найперш таму, што бачыла перад сабой сваю маленькую дачку і праз яе – тых забітых дзяцей, чый абутак вёз прадаваць паліцэйскі.

Наступны свой раман «Вазьму твой боль» (1978) I. Шамякін будуе ў форме «шматгалосага» апавядання. Жыццё сучаснай вёскі пераплятаецца з рэтраспектыўным, праз свядомасць героя, паказам трагічных дзён вайны. Твор шматаспектны, у якім закранаецца разам з праблемамі сацыяльнага развіцця вёскі, праблемы маральна-этычныя: аб адказнасці чалавека перад часам і перад людзьмі, адказнасці фармальнай і сапраўднай. Упершыню ў прозе пісьменніка вобраз памяці як адзін з распаўсюджаных структурных элементаў уздымаецца да ўзроўню філасофскага абагульнення і ўспрымаец­ца як катэгорыя духоўная, як сімвал памяці народнай, памяці ачышчальнай і трагічнай адначасова.

У пачатку рамана побытавае, будзённа-рэалістычнае пераплятаецца з рамантычнымі матывамі, якія прыўносяцца ў асноўным вобразам Таісы Міхайлаўны. Неабходна заўважыць, што ў «Гандлярцы і паэце» гэтыя ма­тывы таксама існавалі, але прырода рамантычнага «Гандляркі» была, па сут­насці, абстрактна-нежыццёвай, «кніжнай», аб чым сведчыць вобраз Алеся Шпака, у той час як рамантызм Таісы Міхайлаўны – зямны, «рэальны» – гэ­та найперш лірычная мара, узнёслае памкненне да незнаёмага прыгожага жыцця. Да таго ж рамантычнае ў рамане паступова ўсё больш будзе выцяс­няцца рэалістычным.

Галоўны герой – калгасны механізатар Іван Батрак. Жыццё Івана Бат­рака і яго паводзіны нічым адметным не вылучаліся на фоне агульнага вяс­ковага жыцця. Чалавек працавіты і надзвычай сумленны, ён быў тым ідэ­альным героем, да якога імкнулася савецкая вясковая проза. Гэтыя людзі моцна стаялі на зямлі, бо як ніхто іншы, сэрцам, душою адчувалі яе пах, бачылі і навакольную прыгажосць свайго краю. Іван любіў жыццё, хацеў жыць і быў шчаслівы – у сям’і, у працы, у каханні, у стаўленні людзей да сябе. Але ўся гэтая гармонія – унутраная, душэўная і «сацыяльная» – раз­бурылася імгненна і нечакана, шэптам калегі і сябра Шчэрбы: «Чуў наві­ну? Шышка вярнуўся». Батрак адразу нават не паспеў асэнсаваць паведам­ленне Шчэрбы, рэакцыя адбылася знешняя, на ўзроўні біялагічным: «Уда­рыла кроў у патыліцу, у скроні, у твар. Зазвінела ў вушах. Калыхнуліся і паплылі ўдалеч усе, хто сядзеў у прэзідыуме».

Аб’ектывізаванае аўтарскае апавяданне перапыняецца суб’ектывіра­ваным – плынню свядомасці героя, рэтраспектыўным адлюстраваннем па­дзей. Рэтраспекцыі ў творы неабходны аўтару і для таго, каб адлюстраваць адзін з жудасных эпізодаў вайны, і яшчэ больш для таго, каб дадаткова вы­прабаваць чалавечыя характары, каб зразумець і вызначыць іх маральную сутнасць. Плынь свядомасці арганічна спалучаецца з плынню самога жыц­ця, больш таго, як апавядальны пласт яно становіцца дамінуючым у ад­люстраванні псіхалагічнага стану героя. Трагедыя Івана Батрака не толькі ў тым, што на яго з вяртаннем Шышковіча абрынулася пякельная памяць вайны, але ў значнай ступені яшчэ і ў тым, што яго боль, а дакладней, глы­біню гэтага болю не разумеюць і не падзяляюць людзі. Не зусім разумее душэўныя пакуты Івана і яго жонка Таіса Міхайлаўна. Тады Батрак адда­ляецца і ад жонкі. Дыялектыка пачуццяў героя, яе індывідуальнае і асаблі­вае праяўленне адлюстроўвае ўнутраную драму Івана. Характар узбуйняец­ца, унутрана напаўняючыся вялікім маральным зместам.

Пасля выхаду ў свет рамана «Вазьму твой боль» крытыкай аспрэч­ваўся фінал твора. Сам аўтар адзначаў наступнае: «...Вельмі цяжка даўся фінал, я перапісваў яго пяць разоў, першапачатковы варыянт, калі Таіса за­бівае Шышковіча, «зарэзалі» рэдактары». Праўда, пазней, пры выхадзе ра­мана асобнай кніжкай, I. Шамякін вярнуўся да першапачатковага варыян­ту. Каб зразумець да канца характар і матывы паводзін Таісы Міхайлаўны, вобраз гэты неабходна разглядаць у кантэксце творчасці пісьменніка. Ша­мякінская жанчына – найперш жанчына талстоўскага тыпу, для якой муж, сям’я, дзеці заўсёды былі мэтай яе існавання, цэнтрам мікрасусвету. Дзеля сваёй сям’і яна гатова пайсці на ўсё, на самыя неверагодныя ахвяраванні, бо сям’я – гэта частка яе самой.

У рамане «Вазьму твой боль» закранаецца шэраг іншых праблем і канфліктаў сучаснай вёскі, складанасці партыйнага кіраўніцтва, тыповыя для шамякінскай прозы праблемы бацькоў і дзяцей, крытыкуюцца бюракра­тычныя і чыноўніцкія паводзіны кіраўнікоў розных узроўняў, закранаюцца праблемы вясковай інтэлігенцыі і іншае. Другімі словамі, пісьменнік ства­рыў шырокую панараму жыцця вёскі з яе невычэрпным духоўным патэн­цыялам і разам з тым – са спрошчанасцю разумення жыцця.

У 1970 г. да ленінскага юбілею выходзяць аповесці «Першы генерал» (першапачатковая назва «Лёс майго земляка») і «Браняносец «Таварыш Ле­нін». У 1971 г. I. Шамякін стварае кінааповесць «Эшалон прайшоў». У той жа час выходзіць шэраг апавяданняў, найбольш значныя з якіх – «Матрос з «Алега», «Хлеб», «Дубы». Пазней, ужо ў канцы 1980-х гадоў, аўтар напіша п’есу «Стратэгія» з аналагічнай тэматыкай. У гэтых творах пісьменнік ады­ходзіць ад традыцый псіхалагічнага пісьма, характэрнага для аповесці «Ганд­лярка і паэт» і рамана «Вазьму твой боль», і зноў звяртаецца да рамантыч­на-ўзнёслай прозы ў многім псіхалагічна спрошчанай, ідэалізаванай. У апо­весці «Першы генерал», кінааповесці «Эшалон прайшоў», апавяданні «Ду­бы» асноўная сюжэтная лінія ствараецца праз гісторыю характару галоўна­га героя, яго фарміраванне і рост, калі ўзровень індывідуальнай самасвядо­масці падцягваўся аўтарам да ўзроўню афіцыйнай грамадскай свядомасці. У творах славіцца правадыр рэвалюцыі У. Ленін, яго празмерная дабрыня, чалавечнасць, фантастычная адданасць простаму народу, славяцца людзі, якія рабілі рэвалюцыю і падтрымлівалі У. Леніна. Герой абрамляецца ра­мантычным арэолам святасці, наогул усё апавяданне афарбоўваецца раман­тычным светам, прасякнуга ўзнёслым стылем.

У 1981–1983 гг. выходзіць найбольш значны твор ленінскага цыклу – раман «Петраград-Брэст». Да гэтага рамана, як сказаў пісьменнік, ён пад­ступаў «доўга і, можа, нават залішне асцярожна». Галоўная адметнасць тво­ра, у параўнанні з папярэднімі аналагічнай тэматыкі, – паглыбленне псіха­лагізацыі галоўных герояў. Аўтар стаіць на цвёрдай пазіцыі ўслаўлення ідэі кастрычніцкай рэвалюцыі, ідэй У. Леніна. Пісьменнік стварае ўвогуле ты­повага для сваёй творчасці героя-рамантыка, героя-ідэаліста, які, прайшоў­шы праз акопы і смерць грамадзянскай вайны і далучыўшыся да вялікай ідэі рэвалюцыйнага пераўтварэння свету, у фінале набывае якасці стойкага бальшавіка-ленінца.

Пасля ленінскай тэмы ў I. Шамякіна назіраецца творчая паўза. Патра­баваўся, відаць, пэўны час, каб пісьменнік адышоў ад гісторыі, уключыўся ў больш блізкае, знаёмае яму самому жыццё. Але паступова ён усё ж уцяг­ваўся ў працу. Застаючыся ў палоне рамантычнага светаўспрымання, I. Ша­мякін стварае раман «Зеніт» (1987). У гэтым творы пісьменнік зноў вяртаец­ца ў сваё вогненнае юнацтва. Як сведчыць сам аўтар, раман «Зеніт» гэтак жа, як і ранейшая аповесць «Агонь і снег», пабудавана на рэальнай аснове. Вобразы герояў таксама маюць рэальных прататыпаў. Але пры сваёй агуль­най рэальнай аснове «Зеніт» у плане стылёвым значна адрозніваецца ад па­пярэдняй аповесці. Успаміны пісьменніка ў сталым узросце набылі адцен­не нейкай настальгічнай замілаванасці, часам нематываванай сентыменталь­насці. Павел Шыянок, «я-герой», апавядае пра вайну, але яго ўспаміны, «што цёплае мора, яно прываблівае, з яго не хочацца вылазіць». У адносі­нах да людзей, да сваіх падначаленых, а гэта галоўным чынам дзяўчаты-зе­нітчыцы, Павел заўсёды імкнуўся быць далікатным, добразычлівым, а стаў­шы камсоргам, «ён ні разу не павысіў голас на сяржанта ці радавога, а тым больш – на дзяўчат». Надзелены пачуццём абвостранага маральнага максі­малізму, ён такой жа чысціні патрабуе і ад іншых.

Рэалістычнымі ў рамане выглядаюць характары дзяўчат. Рэчаіснасць адлюстроўваецца апавядальнікам такой, як хацелася яе бачыць герою-раман­тыку, – палепшанай і разам з тым у нечым спрошчанай, узведзенай у сту­пень «бацькоўска-сыноўніх» адносін. Гэта значыць, ужо ў самой форме ад­люстравання закладзена абмежаванне, «неглыбіня» як бы запраграміравана ў самім прынцыпе адлюстравання рэчаіснасці – праз апавядальніка-раман­тыка.

I. Шамякін вядомы не толькі як аўтар буйных празаічных твораў, але і кароткіх апавяданняў. У яго выйшла некалькі зборнікаў апавяданняў «На знаёмых шляхах» (1949), «У Маскву» (1950), «Дзве сілы» (1951), «Апавя­данні» (1952), «Першае спатканне» (1956), «Матчыны рукі» (1961), зборнік апавяданняў і аповесцей «Вячэрні сеанс» (1968). «Малая проза» пісьменні­ка шматстайная тэматычна, стылёва і жанрава. Гэта могуць быць творы сюжэтныя («Матрос з «Алега», «Хлеб»), у аснову якіх пакладзена вострая сітуацыя; бессюжэтныя («Дубы», «Дзівак чалавек»), дзе адлюстроўваецца характар чалавека. У аснову апавядання можа быць пакладзена псіхалагіч­ная замалёўка («Бацькаў гонар»), прытча («Матчыны рукі»), маральны вы­бар («Гонар», «Вясновымі днямі»). Малюючы розныя праявы аб’ектыўнай гісторыі і жыцця чалавека, аўтар імкнецца сцвердзіць стойкага барацьбіта за ідэі савецкай улады, маральны ідэал камуніста.

Звяртаўся I. Шамякін і да драматургічнага жанру. Сацыяльна-быта­вая драма «Не верце цішыні» (1957) па зместу нагадвае прыгодніцкую. Блізка да яе стаіць драма «Дзеці аднаго дома» (1966–1967), пазначаная пісь­меннікам як гераічная. Гэты тыповы твор сацыялістычнага рэалізму, у якім услаўляецца патрыятызм дзяцей, іх гатоўнасць забіваць фашыстаў. Мараль­ныя праблемы вясковай інтэлігенцыі разглядаюцца ў камедыі «Выгнанне блудніцы» (1961) і сацыяльна-псіхалагічнай драме «Экзамен на восень» (1972–1973), а таксама ў камедыі «Баталія на лузе» (1972), псіхалагічнай драме «I змоўклі птушкі» (1976).

Спрабаваў свае сілы I. Шамякін і ў галіне кінамастацтва. Ім створаны дзве кінааповесці «Не той гонар» (1965), якая тэматычна і стылёва наблі­жаецца да рамана «Крыніцы», і гісторыка-рэвалюцыйная – «Эшалон прай­шоў».

Рэзкія змены ў грамадскім жыцці, што адбыліся ў другой палове 1980-х гадоў, выклікалі да жыцця новую літаратуру. Пісьменнікі паступова пачынаюць пазбаўляцца ад ідэалагічнага прэсінгу і партыйнага запрыгонь­вання. Праўда, у светапогляднай і эстэтычнай сістэмах I. Шамякіна распа­чатая ў краіне перабудова не выклікала сутнасных змен. Можна толькі ад­значыць пэўнае ўзмацненне крытычнага пафасу. Яго проза пазбаўляецца ад празмернага рамантызаванага арэолу і зноў вяртаецца ў рэчышча псіха­лагічнага рэалізму. Паглыбленым аналітычным зместам пазначана наступ­ная яго аповесць «Драма» (1988). Аўтар пашырае сферу драматычнага па­чатку. У аснову твора пакладзены незвычайны сацыяльна-маральны кан­флікт. Драматычнае ў апавяданні выяўляецца праз аўтарскае гумарыстычнае слова, якое па меры апавядання паступова набывае якасці сатыры, сарказ­му, асабліва калі са сферы маральнай пераходзіць у сацыяльную. Пісьмен­нік прыходзіць да сінтэзу аналітычных і дынамічных форм характараў ге­рояў. I. Шамякін вяртаецца да ўлюбёнай тэмы партыйнай інтэлігенцыі. Але на гэты раз галоўным аб’ектам мастацкага даследавання становіцца жан­чына. I ў гэтым заключаецца адметнасць твора. Сацыяльныя функцыі жан­чыны ён часцей за ўсё абмяжоўваў сям’ёй і мацярынствам. У гэтых адносі­нах ён досыць красамоўна выказаўся ў рамане «Петраград-Брэст» вуснамі героя твора, які хацеў бачыць у асобе жанчыны «толькі жанчыну, створа­ную для кахання, для шчасця, для дзяцей».

Галоўная гераіня аповесці «Драма» Ала Уладзіславаўна Наліцкая зу­сім не адпавядае пазначанаму раней пісьменнікам ідэалу. Адзінокая трыц­цацішасцігадовая Ала Уладзіславаўна толькі што прызначана першым са­кратаром гаркама. Гэта «сярэдняга росту, стройная – «што маладая сасон­ка», элегантная, з густам адзетая, модна прычасаная» жанчына. Жыццё і характар спрыялі імкліваму прасоўванню Наліцкай па службе. Яна ўмела паводзіла сябе з людзьмі, была ў меру самакрытычнай і ганарлівай. Іншымі словамі, аўтар прадстаўляе не проста жанчыну, а жанчыну-функцыянера. Унутраны спакой Наліцкай і яе ўпэўненасць у сабе парушыла не перабудо­ва, што неўзабаве пачалася ў дзяржаве, а сустрэча з Ліхачом, з якім яна яшчэ ў студэнцкія гады мела нейкія не зусім зразумелыя адносіны. Яе жа­данне зыходзіць з фізіялагічнай патрэбнасці. У гэтым і бачыць аўтар драму савецкай жанчыны-функцыянера, праца якой, служэнне партыі пазбавілі яе адвечна жаночага, «прыроднага» – кахання і мацярынства. Маральны кан­флікт аповесці паступова перарастае ў сацыяльны. Па віне Наліцкай гіне Ліхач. Праўда, віна яе ў гэтым жудасным забойстве ўмоўная. Як умоўная віна і непасрэднага ўдзельніка падзей маёра міліцыі Мігуна. З Ліхачом жор­стка расправілася існуючая камандна-бюракратычная сістэма. Наліцкая, ды і Мігун таксама, па сутнасці, з’яўляюцца прадуктам гэтай сістэмы, яе «вы­канаўчымі вінцікамі» – занадта паслухмянымі і дысцыплінаванымі.

Асаблівым крытычна-аналітычным зместам вылучаецца наступная рэалістычная аповесць I. Шамякіна «Ахвяры» (1990). Аўтар зноў скіроўвае свой позірк у вайну, звяртаецца да тэмы «асобых» атрадаў і іх ролі ў парты­занскім руху. Тэма ўвогуле не новая ў беларускай літаратуры. Раней В. Бы­каў закранаў яе ў аповесцях «Мёртвым не баліць» і «Праклятая вышыня». А. Адамовіч у дылогіі «Партызаны» таксама звяртаў на гэта ўвагу. Апо­весць І. Шамякіна адметная тым, што пісьменнік імкнецца даследаваць у ёй не столькі саму гэту злачынную з’яву, колькі яе псіхалогію.

Маёр дзяржбяспекі Золатаў у сваей дзейнасці, як слушна адзначыў крытык А. Марціновіч, «самы што ні на ёсць вораг. Нават больш страшны, чым фашысты». Нікому не падпарадкоўваўся, ён быў прадстаўніком Берыі і толькі яму даваў справаздачу. Галоўная задача Золатава была не столькі збіраць разведдадзеныя, колькі «партызан браць пад свой кантроль, каб не забываліся, што існуюць органы дзяржбяспекі». Рэпрэсіўная машына пра­цавала нават пад фашысцкімі кулямі. Фігура Золатава выпісана аўтарам у псіхалагічным плане дасканала. Як і быкаўскі Сахно («Мёртвым не ба­ліць»), маёр жорсткі прагматык і прыстасаванец. Людзі тыпу Сахно і Зола­тава нікому не давяралі, «ні арыштаванаму, ні начальніку, ні сябру, ні жон­цы, да ўсіх ставіліся з падазронасцю». Але, спакойна забіваючы іншых, яны аж занадта дбалі аб сваім жыцці. Галоўнае для іх – выслужыцца. I са­мае страшнае, што гэтыя людзі заўсёды шчыра верылі, што іх роля ў дзяр­жаве адна з галоўных.

Паглыбляючы крытычны пачатак апавядання, узмацняючы яго тра­гічнае гучанне, I. Шамякін па-ранейшаму застаецца на пазіцыях сцвярджэн­ня гуманізму сацыялістычнага ладу жыцця, – гэтым яго творчасць пачатку 1990-х гадоў канцэптуальна адрозніваецца ад творчасці шэрагу беларускіх і рускіх пісьменнікаў.

Новае паглыбленне трагічнай тэмы назіраецца ў наступным рамане I. Шамякіна «Злая зорка» (1991). Твор гэты можна лічыць адным з най­больш сінтэтычных твораў сталага пісьменніка. Аўтар у ім паспяхова пра­цягвае эпічныя традыцыі, заяўленыя яшчэ ў «Гандлярцы і паэце» і асабліва ў рамане «Вазьму твой боль». Пісьменнік звяртаецца да тэмы Чарнобыля і звязанай з ёю тэмы Афганістана. Упершыню ў творчасці пісьменніка загу­чаў матыў унутранай нязгоды аўтара з палітыкай партыі ў дачыненні да прос­тага чалавека, народа ў цэлым. Шляхам кантрастаў і светаценяў, узаема­дзеяння лірычнага і рамантычнага, рэалістычнага і драматычнага пісьмен­нік уздымаецца да адлюстравання найглыбокай трагедыі ўсяго беларускага народа. Праз трагедыю асобнага чалавека і сям’і прачытваецца трагедыя ўсёй Беларусі. Твор сведчыць, што патэнцыяльныя магчымасці мастака яш­чэ далёка не вычарпаны, ён настойліва працягвае эстэтычныя пошукі, шу­кае новыя стылявыя формы для рэалізацыі сваіх творчых ідэй.

Складаныя і супярэчлівыя змены ў грамадстве канца 1980 – пачатку 1990-х гадоў былі ўспрыняты пісьменнікам неадназначна. Мастак сацыя­лістычнага светапогляду, ён не разумеў і не прымаў новых адносін паміж людзьмі. І. Шамякіна-мастака пакідае гістарычны аптымізм, які быў улас­цівы для ўсёй яго папярэдняй творчасці. Пісьменнік у новых умовах не ба­чыць перспектывы духоўнага росту чалавека. Разам з тым, менавіта гэтыя акалічнасці грамадскага жыцця паспрыялі новаму творчаму ўздыму маста­ка. Адна за другой выходзяць у свет аповесці: «Раradies аuf Еrden», «Верні­саж. «Аповесці Івана Андрэевіча» (1993), «Сатанінскі тур» (1993), «Па­дзенне» (1994), «Адна на падмостках» (1994), «Бумеранг» (1995), «Без па­каяння» (1995). Усе гэтыя творы прысвечаны праблемам сучаснага жыцця, да якога аўтар ставіцца рэзка адмоўна і адлюстроўвае яго з вялікім выкры­вальным пафасам. Галоўны герой «Аповесці Івана Андрэевіча» пісьменнік-інтэлігент так характарызуе сучаснае грамадства: «Хаос. Не, не хаос. У хао­се ёсць завяршэнне, пачатак і канец... А я не бачу канца нашага развалу... грандыёзны сметнік «вялікай дэмакратыі».

Адлюстроўваючы трагедыю герояў-інтэлігентаў, якія шчыра верылі ў сацыялістычныя ідэалы, I. Шамякін піша і сваю трагедыю мастака, які не можа прыняць новыя сацыяльныя і грамадскія ідэі. Пісьменнік адмаўляе гра­мадства, якому не патрэбна культура і дзеячы культуры. У аповесці «Сата­нінскі тур» жыццёвыя рэаліі пададзены на ўзроўні гратэску – так жа, як і ў «Аповесцях Івана Андрэевіча». Гэтыя творы можна аднесці да літаратуры абсурду. Аўтар стварае асаблівую мадэль жыцця, у якім галоўную ролю адыгрываюць «не людзі, а пачвары, монстры». Незвычайнасць у вызначэн­ні жанру абумоўлена спецыфічнымі мастацкімі мэтамі. У сувязі з гэтым можна адзначыць і плакатную завостранасць аўтарскіх ідэй, і сімвалічную абагульненасць апавядання ў цэлым. Публіцыстычная сістэма аргумента­цыі, своеасаблівы ўмоўна-дэкаратыўны стыль прадыктавалі і форму адлюст­равання вобразаў. Персанажы твораў паўстаюць не столькі ў якасці жывых характараў, колькі ўмоўных вобразаў-сілуэтаў пэўных ідэй. Асабліва гэта датычыць «Аповесцей Івана Андрэевіча». Астатнія ж творы, з пазначаных вышэй, напісаны ў больш традыцыйным для I. Шамякіна ключы сацыяль­на-псіхалагічнай і сацыяльна-аналітычнай прозы.

Іван Мацвеевіч Жыгуновіч, галоўны персанаж аповесці «Бумеранг», як і яго папярэднікі, таксама належыць да герояў «учарашняга дня». Але разам з тым у гэтым вобразе закладзены ўжо іншыя матывы, галоўны з якіх – матыў вінаватасці чалавека, які адступіўся ў сваім жыцці ад галоў­най хрысціянскай запаведзі «не забі». Жыгуновіч некалі разам з іншымі гу­лагаўскімі вязнямі працаваў над падарункам Сталіну. Ствараючы першую атамную бомбу, вучоныя гулага, сярод якіх быў і Іван Мацвеевіч, вырашы­лі падараваць «бацьку ўсіх народаў» пісьмовы прыбор, начыніўшы яго ра­дыёактыўнымі элементамі. Такім чынам, Жыгуновіч таксама грэшнік, за што і нясе цяпер пакаранне, самае невыноснае для сябе як бацькі: ад пры­бора, які ўвесь гэты час захоўваўся ў музеі, захварэла на прамянёвую хва­робу яго дачка Алена.

Евангельска-хрысціянскія матывы – гэта новая ўласцівасць мастац­кай свядомасці I. Шамякіна, хоць у той жа час і заканамерная. Пісьменнік з адметным гуманістычным стаўленнем да людзей, ён заўсёды змагаўся за маральную чысціню чалавека. Цяпер жа празаік падыходзіць да праблемы маральнай адказнасці чалавека як абсалютнай і бескампраміснай, адказнас­ці агульначалавечай, хрысціянскай.

У цэнтры аповесцей «Падзенне» і «Без пакаяння» стаяць ужо іншыя дзеючыя асобы, прадстаўнікі новай генерацыі, але таксама героі трагічнага кшталту, бо, на думку пісьменніка, яны не маюць гістарычнай перспекты­вы свайго развіцця. Маральнае падзенне Рамана Юшкоўскага, супрацоўні­ка рэспубліканскага прамысловага камітэта («Падзенне»), пачалося незаў­важна для яго самога, з сустрэчы са сваім былым школьным і інстытуцкім сябрам Маратам Вістуном, цяпер прэзідэнтам вядомай маскоўскай камер­цыйнай фірмы. Раман выхаваны дзедам, старым бальшавіком-гулагаўцам, у крыштальнай сумленнасці. Яшчэ працуючы ў райкаме партыі, вёў бязлі­тасную барацьбу з тымі, хто краў, браў хабар. Насцярожана ставіўся герой і да з’яўлення новага класа – наваяўленых капіталістаў, ці, як называў іх Вялікі Дзед, «паразітаў», за іх хабарніцтва, несумленнасць, уседазволенасць. Здавалася, нішто не пагражае маральнай свабодзе Рамана. Ён «радаваўся, што акрамя ўнутраных, у яго есць і такія моцныя тармазы – жонка, дачка, дзед», якія абароняць яго, не дазволяць пераступіць праз маральныя прын­цыпы, якімі ён кіраваўся ўсё сваё папярэдняе жыццё. Але маральнае балота здолела засмактаць і Рамана: толькі два дні ліхаманіла героя сумленне пас­ля таго, як Марат Вістун пакінуў у яго кабінеце «дыпламат» з грашыма. Нават не ліхаманіла, «не, трохі пасмактала душу, як дзіця пустышку, і... заснула – сумленне заснула». Трагізм героя ў тым, што ён нарэшце разу­мее, у якім становішчы апынуўся, у які маральны тупік зайшоў сам і завёў сваіх блізкіх. Аўтар судзіць свайго героя жорстка, без права на рэабіліта­цыю.

Аповесць «Падзенне» – гэта твор не толькі аб маральным падзенні асобнага чалавека, але ў першую чаргу аб маральным падзенні дзяржавы, якая ў сваёй прадажнасці зайшла ў тупік, з якога пісьменнік выйсця не ба­чыць.

Як працяг тэмы падзення разглядаецца характар Казіміра Анкуды, галоўнага героя аповесці «Без пакаяння». Уласнік трох магазінаў Казік стра­ляе ў хлопчыка за тое, што апошні ўкраў у яго батон белага хлеба. Забой­ства падлетка вывела Анкуду са звыклай каляіны. Ён, сын вёскі і выхава­нец савецкай школы, як сведчыць аўтар, яшчэ не зусім маральна дэграда­ваў. Недзе падсвядома ў душы героя ідзе барацьба, якая і падштурхоўвае яго да пакаяння. Казімір Пятровіч гатовы прыняць пакаянне перад жонкай, маці і нават Богам у царкве. Толькі аўтара гэта ўжо задаволіць не можа. Яму патрабуецца поўнае, абсалютнае пакаянне – перад людзьмі. Такога па­каяння герой здзейсніць не можа. На гэта ў яго не хапае мужнасці і сіл. Ка­зік Анкуда – не толькі герой свайго часу, але і яго ахвяра. Ён трагічны він­цік таго сацыяльнага механізму, які нясе свету хаос і разбурэнне. Пісьмен­нік адмаўляе гэтаму хаосу людзей, ён не бачыць за імі будучыні, бо менаві­та новыя гаспадары адракліся ад мінулага, груба перарвалі сацыяльную гар­монію свету.

Напружаныя эстэтычныя пошукі пісьменніка працягваліся. У 1996 г. выйшлі ў свет адразу тры творы: гістарычны раман «Вялікая княгіня», апо­весці «Палеская мадонна» і «Выкармак». Адметнасцю «Вялікай княгіні» з’яўляецца тое, што гэты твор мае цесную сувязь з сучаснасцю. У гісторыі і праз гісторыю пісьменнік намагаецца вырашыць праблемы дня сённяш­няга, робячы гэта абвострана публіцыстычна. У гісторыі I. Шамякін спра­буе знайсці сваю эстэтычную мадэль духоўнасці. Пісьменнік у рамане пра­цягвае традыцыі