Гісторыя беларускай літаратуры (ХІХ ст. – 1970-я гады ХХ ст.)



бет26/32
Дата18.07.2016
өлшемі3.81 Mb.
#207146
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   32
1950-х гадоў. Ён цесна звязаны з трагічным па­чаткам і з’яўляецца мастацкім сінтэзам таго ўзвышанага, што літаратура 1970-х гадоў імкнулася выявіць у вайне. Умоўна такую форму адлюстра­вання можна абазначыць як «трагічны рамантызм». Менавіта праз «тра­гічны рамантызм» I. Шамякін сцвярджае ненатуральнасць стану жанчыны, якая замест свайго спрадвечнага «стваральнага» прадвызначэння павінна разбураць.

Тэма трагічнага лёсу жанчыны на вайне асноўнае і ў аповесці «Ганд­лярка і паэт» (1975). Твор гэты вызначаецца асаблівым наватарскім змес­там, бо ў якасці галоўнай абрана гераіня, зусім не тыповая для літаратуры таго часу,  прадстаўніца сацыяльных нізоў, гандлярка з Камароўскага рын­ку. У сваім дзённіку I. Шамякін згадвае «мудрых крытыкаў», як яны раз­носілі аповесць (у Маскве на абмеркаванні прозы!) за тое, што ў яе цэнт­ры  камароўская гандлярка. Вобраз Вольгі Ляновіч  несумненная знаход­ка пісьменніка, хоць па задуме, як прызнаўся пазней сам аўтар, ён не меў намеру вылучаць Вольгу на першы план. Першым павінен быў заставацца Паэт. Крытыкай сцвярджалася, што рост самасвядомасці Вольгі Ляновіч ад­бываўся пад непасрэдным уплывам ідэйна свядомага Алеся Шпака, які да­лучыў маладую жанчыну да вялікага свету паэзіі, найперш  А. Блока, да неўміручых ідэй вялікага Кастрычніка. I праз гэта зрабіў з Вольгі-гандляр­кі свядомага барацьбіта з ворагам.

Вобраз Алеся Шпака па ступені мастацкай дасканаласці значна ўсту­пае жывому і рэальнаму вобразу Вольгі Ляновіч. Як і яго папярэднікі, ге­рой ідэальны, заідэалагізаваны, маральна просталінейны, хоць аўтар і ім­кнецца запэўніць чытача, што Алесь як паэт  натура вельмі чуйная, нават «сентыментальная». Але гэтая чуйнасць, на жаль, застаецца на стадыі аўтар­скай дэкларацыі. Першапачаткова ствараецца ўражанне, што Алесь Шпак у нечым паўтарае Сеню Пясоцкага з «Трывожнага шчасця». Тая ж шчы­расць, чысціня душы, тая ж непрактычнасць і непрыстасаванасць у жыцці. Толькі гэта вонкавае падабенства. Пясоцкі быў тонкі псіхолаг, ён добра ра­зумеў душу субяседніка, адчуваў боль іншага. Алесь  «паэт» і «раман­тык»  гэтага пазбаўлены. Ён так і не ўсвядоміў да канца ўсепаглынальнага страху і болю Вольгі за жыццё і лёс сваёй маленькай дачкі, не адчуў сэрца маці. Асноўным і неабвержным для яго заставалася адно: «Не! Біць, біць іх трэба! Каб зямля пад імі гарэла! Як Сталін казаў...». Дарэчы сказаць, у палоне абстрактнага гуманізму разам з Алесем застаюцца і кіраўнікі гарад­скога падполля. Алесь не разумее Вольгу, не разумее яе хістання, бачачы ў гэтым толькі «жаноцкую абмежаванасць». Асуджае «камерцыю» жанчы­ны, ігнаруючы тое, што ў галодны час ліхалецця гэта таксама можа быць не толькі адна з форм існавання, але і выжывання таксама. Свет Вольгі зусім іншы. Характар жанчыны пазбаўлены ўсялякай зададзенасці. Ён  жывы, рэальны.

У Вольгі была свая праўда  народны практыцызм. Алесь жа быў «не­зямны, як анёл. Пачуццё патрыятызму Вольгі канкрэтнае. Гэта яе дом, яе сядзіба, яе дзіця і нават яе «рыначныя справы». У асобе Вольгі ўжываецца і гандлярка, і мяшчанка, і Чалавек, і Маці. Як процілегласць Алесю, у свя­домасці Вольгі перавышае індывідуальнае, асабістае. Алесь быў не проста мужчына для Вольгі-гандляркі, якая ўсё мерала на «купі і прадай». Пасля больш блізкага знаёмства Алесь увасабляў нейкі зусім іншы свет, асаблівы, прыгожы, незямны. Гэты свет яе прывабліваў, маніў  і нечым ачышчаў. Трагедыя Вольгі ў тым, што яна пакахала Алеся і хацела быць разам з ім, і нават рызыкоўнае заданне, якое было даручана Алесю, узяла на сябе. Та­кім чынам хацела засцерагчы Алеся і на ворагаў пайшла з гранатай у руцэ найперш таму, што бачыла перад сабой сваю маленькую дачку і праз яе  тых забітых дзяцей, чый абутак вёз прадаваць паліцэйскі.

Наступны свой раман «Вазьму твой боль» (1978) I. Шамякін будуе ў форме «шматгалосага» апавядання. Жыццё сучаснай вёскі пераплятаецца з рэтраспектыўным, праз свядомасць героя, паказам трагічных дзён вайны. Твор шматаспектны, у якім закранаецца разам з праблемамі сацыяльнага развіцця вёскі, праблемы маральна-этычныя: аб адказнасці чалавека перад часам і перад людзьмі, адказнасці фармальнай і сапраўднай. Упершыню ў прозе пісьменніка вобраз памяці як адзін з распаўсюджаных структурных элементаў уздымаецца да ўзроўню філасофскага абагульнення і ўспрымаец­ца як катэгорыя духоўная, як сімвал памяці народнай, памяці ачышчальнай і трагічнай адначасова.

У пачатку рамана побытавае, будзённа-рэалістычнае пераплятаецца з рамантычнымі матывамі, якія прыўносяцца ў асноўным вобразам Таісы Міхайлаўны. Неабходна заўважыць, што ў «Гандлярцы і паэце» гэтыя ма­тывы таксама існавалі, але прырода рамантычнага «Гандляркі» была, па сут­насці, абстрактна-нежыццёвай, «кніжнай», аб чым сведчыць вобраз Алеся Шпака, у той час як рамантызм Таісы Міхайлаўны  зямны, «рэальны»  гэ­та найперш лірычная мара, узнёслае памкненне да незнаёмага прыгожага жыцця. Да таго ж рамантычнае ў рамане паступова ўсё больш будзе выцяс­няцца рэалістычным.

Галоўны герой  калгасны механізатар Іван Батрак. Жыццё Івана Бат­рака і яго паводзіны нічым адметным не вылучаліся на фоне агульнага вяс­ковага жыцця. Чалавек працавіты і надзвычай сумленны, ён быў тым ідэ­альным героем, да якога імкнулася савецкая вясковая проза. Гэтыя людзі моцна стаялі на зямлі, бо як ніхто іншы, сэрцам, душою адчувалі яе пах, бачылі і навакольную прыгажосць свайго краю. Іван любіў жыццё, хацеў жыць і быў шчаслівы  у сям’і, у працы, у каханні, у стаўленні людзей да сябе. Але ўся гэтая гармонія – унутраная, душэўная і «сацыяльная»  раз­бурылася імгненна і нечакана, шэптам калегі і сябра Шчэрбы: «Чуў наві­ну? Шышка вярнуўся». Батрак адразу нават не паспеў асэнсаваць паведам­ленне Шчэрбы, рэакцыя адбылася знешняя, на ўзроўні біялагічным: «Уда­рыла кроў у патыліцу, у скроні, у твар. Зазвінела ў вушах. Калыхнуліся і паплылі ўдалеч усе, хто сядзеў у прэзідыуме».

Аб’ектывізаванае аўтарскае апавяданне перапыняецца суб’ектывіра­ваным  плынню свядомасці героя, рэтраспектыўным адлюстраваннем па­дзей. Рэтраспекцыі ў творы неабходны аўтару і для таго, каб адлюстраваць адзін з жудасных эпізодаў вайны, і яшчэ больш для таго, каб дадаткова вы­прабаваць чалавечыя характары, каб зразумець і вызначыць іх маральную сутнасць. Плынь свядомасці арганічна спалучаецца з плынню самога жыц­ця, больш таго, як апавядальны пласт яно становіцца дамінуючым у ад­люстраванні псіхалагічнага стану героя. Трагедыя Івана Батрака не толькі ў тым, што на яго з вяртаннем Шышковіча абрынулася пякельная памяць вайны, але ў значнай ступені яшчэ і ў тым, што яго боль, а дакладней, глы­біню гэтага болю не разумеюць і не падзяляюць людзі. Не зусім разумее душэўныя пакуты Івана і яго жонка Таіса Міхайлаўна. Тады Батрак адда­ляецца і ад жонкі. Дыялектыка пачуццяў героя, яе індывідуальнае і асаблі­вае праяўленне адлюстроўвае ўнутраную драму Івана. Характар узбуйняец­ца, унутрана напаўняючыся вялікім маральным зместам.

Пасля выхаду ў свет рамана «Вазьму твой боль» крытыкай аспрэч­ваўся фінал твора. Сам аўтар адзначаў наступнае: «...Вельмі цяжка даўся фінал, я перапісваў яго пяць разоў, першапачатковы варыянт, калі Таіса за­бівае Шышковіча, «зарэзалі» рэдактары». Праўда, пазней, пры выхадзе ра­мана асобнай кніжкай, I. Шамякін вярнуўся да першапачатковага варыян­ту. Каб зразумець да канца характар і матывы паводзін Таісы Міхайлаўны, вобраз гэты неабходна разглядаць у кантэксце творчасці пісьменніка. Ша­мякінская жанчына  найперш жанчына талстоўскага тыпу, для якой муж, сям’я, дзеці заўсёды былі мэтай яе існавання, цэнтрам мікрасусвету. Дзеля сваёй сям’і яна гатова пайсці на ўсё, на самыя неверагодныя ахвяраванні, бо сям’я  гэта частка яе самой.

У рамане «Вазьму твой боль» закранаецца шэраг іншых праблем і канфліктаў сучаснай вёскі, складанасці партыйнага кіраўніцтва, тыповыя для шамякінскай прозы праблемы бацькоў і дзяцей, крытыкуюцца бюракра­тычныя і чыноўніцкія паводзіны кіраўнікоў розных узроўняў, закранаюцца праблемы вясковай інтэлігенцыі і іншае. Другімі словамі, пісьменнік ства­рыў шырокую панараму жыцця вёскі з яе невычэрпным духоўным патэн­цыялам і разам з тым  са спрошчанасцю разумення жыцця.

У 1970 г. да ленінскага юбілею выходзяць аповесці «Першы генерал» (першапачатковая назва «Лёс майго земляка») і «Браняносец «Таварыш Ле­нін». У 1971 г. I. Шамякін стварае кінааповесць «Эшалон прайшоў». У той жа час выходзіць шэраг апавяданняў, найбольш значныя з якіх  «Матрос з «Алега», «Хлеб», «Дубы». Пазней, ужо ў канцы 1980-х гадоў, аўтар напіша п’есу «Стратэгія» з аналагічнай тэматыкай. У гэтых творах пісьменнік ады­ходзіць ад традыцый псіхалагічнага пісьма, характэрнага для аповесці «Ганд­лярка і паэт» і рамана «Вазьму твой боль», і зноў звяртаецца да рамантыч­на-ўзнёслай прозы ў многім псіхалагічна спрошчанай, ідэалізаванай. У апо­весці «Першы генерал», кінааповесці «Эшалон прайшоў», апавяданні «Ду­бы» асноўная сюжэтная лінія ствараецца праз гісторыю характару галоўна­га героя, яго фарміраванне і рост, калі ўзровень індывідуальнай самасвядо­масці падцягваўся аўтарам да ўзроўню афіцыйнай грамадскай свядомасці. У творах славіцца правадыр рэвалюцыі У. Ленін, яго празмерная дабрыня, чалавечнасць, фантастычная адданасць простаму народу, славяцца людзі, якія рабілі рэвалюцыю і падтрымлівалі У. Леніна. Герой абрамляецца ра­мантычным арэолам святасці, наогул усё апавяданне афарбоўваецца раман­тычным светам, прасякнуга ўзнёслым стылем.

У 19811983 гг. выходзіць найбольш значны твор ленінскага цыклу  раман «Петраград-Брэст». Да гэтага рамана, як сказаў пісьменнік, ён пад­ступаў «доўга і, можа, нават залішне асцярожна». Галоўная адметнасць тво­ра, у параўнанні з папярэднімі аналагічнай тэматыкі,  паглыбленне псіха­лагізацыі галоўных герояў. Аўтар стаіць на цвёрдай пазіцыі ўслаўлення ідэі кастрычніцкай рэвалюцыі, ідэй У. Леніна. Пісьменнік стварае ўвогуле ты­повага для сваёй творчасці героя-рамантыка, героя-ідэаліста, які, прайшоў­шы праз акопы і смерць грамадзянскай вайны і далучыўшыся да вялікай ідэі рэвалюцыйнага пераўтварэння свету, у фінале набывае якасці стойкага бальшавіка-ленінца.

Пасля ленінскай тэмы ў I. Шамякіна назіраецца творчая паўза. Патра­баваўся, відаць, пэўны час, каб пісьменнік адышоў ад гісторыі, уключыўся ў больш блізкае, знаёмае яму самому жыццё. Але паступова ён усё ж уцяг­ваўся ў працу. Застаючыся ў палоне рамантычнага светаўспрымання, I. Ша­мякін стварае раман «Зеніт» (1987). У гэтым творы пісьменнік зноў вяртаец­ца ў сваё вогненнае юнацтва. Як сведчыць сам аўтар, раман «Зеніт» гэтак жа, як і ранейшая аповесць «Агонь і снег», пабудавана на рэальнай аснове. Вобразы герояў таксама маюць рэальных прататыпаў. Але пры сваёй агуль­най рэальнай аснове «Зеніт» у плане стылёвым значна адрозніваецца ад па­пярэдняй аповесці. Успаміны пісьменніка ў сталым узросце набылі адцен­не нейкай настальгічнай замілаванасці, часам нематываванай сентыменталь­насці. Павел Шыянок, «я-герой», апавядае пра вайну, але яго ўспаміны, «што цёплае мора, яно прываблівае, з яго не хочацца вылазіць». У адносі­нах да людзей, да сваіх падначаленых, а гэта галоўным чынам дзяўчаты-зе­нітчыцы, Павел заўсёды імкнуўся быць далікатным, добразычлівым, а стаў­шы камсоргам, «ён ні разу не павысіў голас на сяржанта ці радавога, а тым больш  на дзяўчат». Надзелены пачуццём абвостранага маральнага максі­малізму, ён такой жа чысціні патрабуе і ад іншых.

Рэалістычнымі ў рамане выглядаюць характары дзяўчат. Рэчаіснасць адлюстроўваецца апавядальнікам такой, як хацелася яе бачыць герою-раман­тыку,  палепшанай і разам з тым у нечым спрошчанай, узведзенай у сту­пень «бацькоўска-сыноўніх» адносін. Гэта значыць, ужо ў самой форме ад­люстравання закладзена абмежаванне, «неглыбіня» як бы запраграміравана ў самім прынцыпе адлюстравання рэчаіснасці  праз апавядальніка-раман­тыка.

I. Шамякін вядомы не толькі як аўтар буйных празаічных твораў, але і кароткіх апавяданняў. У яго выйшла некалькі зборнікаў апавяданняў «На знаёмых шляхах» (1949), «У Маскву» (1950), «Дзве сілы» (1951), «Апавя­данні» (1952), «Першае спатканне» (1956), «Матчыны рукі» (1961), зборнік апавяданняў і аповесцей «Вячэрні сеанс» (1968). «Малая проза» пісьменні­ка шматстайная тэматычна, стылёва і жанрава. Гэта могуць быць творы сюжэтныя («Матрос з «Алега», «Хлеб»), у аснову якіх пакладзена вострая сітуацыя; бессюжэтныя («Дубы», «Дзівак чалавек»), дзе адлюстроўваецца характар чалавека. У аснову апавядання можа быць пакладзена псіхалагіч­ная замалёўка («Бацькаў гонар»), прытча («Матчыны рукі»), маральны вы­бар («Гонар», «Вясновымі днямі»). Малюючы розныя праявы аб’ектыўнай гісторыі і жыцця чалавека, аўтар імкнецца сцвердзіць стойкага барацьбіта за ідэі савецкай улады, маральны ідэал камуніста.

Звяртаўся I. Шамякін і да драматургічнага жанру. Сацыяльна-быта­вая драма «Не верце цішыні» (1957) па зместу нагадвае прыгодніцкую. Блізка да яе стаіць драма «Дзеці аднаго дома» (19661967), пазначаная пісь­меннікам як гераічная. Гэты тыповы твор сацыялістычнага рэалізму, у якім услаўляецца патрыятызм дзяцей, іх гатоўнасць забіваць фашыстаў. Мараль­ныя праблемы вясковай інтэлігенцыі разглядаюцца ў камедыі «Выгнанне блудніцы» (1961) і сацыяльна-псіхалагічнай драме «Экзамен на восень» (19721973), а таксама ў камедыі «Баталія на лузе» (1972), псіхалагічнай драме «I змоўклі птушкі» (1976).

Спрабаваў свае сілы I. Шамякін і ў галіне кінамастацтва. Ім створаны дзве кінааповесці «Не той гонар» (1965), якая тэматычна і стылёва наблі­жаецца да рамана «Крыніцы», і гісторыка-рэвалюцыйная  «Эшалон прай­шоў».

Рэзкія змены ў грамадскім жыцці, што адбыліся ў другой палове 1980-х гадоў, выклікалі да жыцця новую літаратуру. Пісьменнікі паступова пачынаюць пазбаўляцца ад ідэалагічнага прэсінгу і партыйнага запрыгонь­вання. Праўда, у светапогляднай і эстэтычнай сістэмах I. Шамякіна распа­чатая ў краіне перабудова не выклікала сутнасных змен. Можна толькі ад­значыць пэўнае ўзмацненне крытычнага пафасу. Яго проза пазбаўляецца ад празмернага рамантызаванага арэолу і зноў вяртаецца ў рэчышча псіха­лагічнага рэалізму. Паглыбленым аналітычным зместам пазначана наступ­ная яго аповесць «Драма» (1988). Аўтар пашырае сферу драматычнага па­чатку. У аснову твора пакладзены незвычайны сацыяльна-маральны кан­флікт. Драматычнае ў апавяданні выяўляецца праз аўтарскае гумарыстычнае слова, якое па меры апавядання паступова набывае якасці сатыры, сарказ­му, асабліва калі са сферы маральнай пераходзіць у сацыяльную. Пісьмен­нік прыходзіць да сінтэзу аналітычных і дынамічных форм характараў ге­рояў. I. Шамякін вяртаецца да ўлюбёнай тэмы партыйнай інтэлігенцыі. Але на гэты раз галоўным аб’ектам мастацкага даследавання становіцца жан­чына. I ў гэтым заключаецца адметнасць твора. Сацыяльныя функцыі жан­чыны ён часцей за ўсё абмяжоўваў сям’ёй і мацярынствам. У гэтых адносі­нах ён досыць красамоўна выказаўся ў рамане «Петраград-Брэст» вуснамі героя твора, які хацеў бачыць у асобе жанчыны «толькі жанчыну, створа­ную для кахання, для шчасця, для дзяцей».

Галоўная гераіня аповесці «Драма» Ала Уладзіславаўна Наліцкая зу­сім не адпавядае пазначанаму раней пісьменнікам ідэалу. Адзінокая трыц­цацішасцігадовая Ала Уладзіславаўна толькі што прызначана першым са­кратаром гаркама. Гэта «сярэдняга росту, стройная  «што маладая сасон­ка», элегантная, з густам адзетая, модна прычасаная» жанчына. Жыццё і характар спрыялі імкліваму прасоўванню Наліцкай па службе. Яна ўмела паводзіла сябе з людзьмі, была ў меру самакрытычнай і ганарлівай. Іншымі словамі, аўтар прадстаўляе не проста жанчыну, а жанчыну-функцыянера. Унутраны спакой Наліцкай і яе ўпэўненасць у сабе парушыла не перабудо­ва, што неўзабаве пачалася ў дзяржаве, а сустрэча з Ліхачом, з якім яна яшчэ ў студэнцкія гады мела нейкія не зусім зразумелыя адносіны. Яе жа­данне зыходзіць з фізіялагічнай патрэбнасці. У гэтым і бачыць аўтар драму савецкай жанчыны-функцыянера, праца якой, служэнне партыі пазбавілі яе адвечна жаночага, «прыроднага»  кахання і мацярынства. Маральны кан­флікт аповесці паступова перарастае ў сацыяльны. Па віне Наліцкай гіне Ліхач. Праўда, віна яе ў гэтым жудасным забойстве ўмоўная. Як умоўная віна і непасрэднага ўдзельніка падзей маёра міліцыі Мігуна. З Ліхачом жор­стка расправілася існуючая камандна-бюракратычная сістэма. Наліцкая, ды і Мігун таксама, па сутнасці, з’яўляюцца прадуктам гэтай сістэмы, яе «вы­канаўчымі вінцікамі»  занадта паслухмянымі і дысцыплінаванымі.

Асаблівым крытычна-аналітычным зместам вылучаецца наступная рэалістычная аповесць I. Шамякіна «Ахвяры» (1990). Аўтар зноў скіроўвае свой позірк у вайну, звяртаецца да тэмы «асобых» атрадаў і іх ролі ў парты­занскім руху. Тэма ўвогуле не новая ў беларускай літаратуры. Раней В. Бы­каў закранаў яе ў аповесцях «Мёртвым не баліць» і «Праклятая вышыня». А. Адамовіч у дылогіі «Партызаны» таксама звяртаў на гэта ўвагу. Апо­весць І. Шамякіна адметная тым, што пісьменнік імкнецца даследаваць у ёй не столькі саму гэту злачынную з’яву, колькі яе псіхалогію.

Маёр дзяржбяспекі Золатаў у сваей дзейнасці, як слушна адзначыў крытык А. Марціновіч, «самы што ні на ёсць вораг. Нават больш страшны, чым фашысты». Нікому не падпарадкоўваўся, ён быў прадстаўніком Берыі і толькі яму даваў справаздачу. Галоўная задача Золатава была не столькі збіраць разведдадзеныя, колькі «партызан браць пад свой кантроль, каб не забываліся, што існуюць органы дзяржбяспекі». Рэпрэсіўная машына пра­цавала нават пад фашысцкімі кулямі. Фігура Золатава выпісана аўтарам у псіхалагічным плане дасканала. Як і быкаўскі Сахно («Мёртвым не ба­ліць»), маёр жорсткі прагматык і прыстасаванец. Людзі тыпу Сахно і Зола­тава нікому не давяралі, «ні арыштаванаму, ні начальніку, ні сябру, ні жон­цы, да ўсіх ставіліся з падазронасцю». Але, спакойна забіваючы іншых, яны аж занадта дбалі аб сваім жыцці. Галоўнае для іх  выслужыцца. I са­мае страшнае, што гэтыя людзі заўсёды шчыра верылі, што іх роля ў дзяр­жаве адна з галоўных.

Паглыбляючы крытычны пачатак апавядання, узмацняючы яго тра­гічнае гучанне, I. Шамякін па-ранейшаму застаецца на пазіцыях сцвярджэн­ня гуманізму сацыялістычнага ладу жыцця, – гэтым яго творчасць пачатку 1990-х гадоў канцэптуальна адрозніваецца ад творчасці шэрагу беларускіх і рускіх пісьменнікаў.

Новае паглыбленне трагічнай тэмы назіраецца ў наступным рамане I. Шамякіна «Злая зорка» (1991). Твор гэты можна лічыць адным з най­больш сінтэтычных твораў сталага пісьменніка. Аўтар у ім паспяхова пра­цягвае эпічныя традыцыі, заяўленыя яшчэ ў «Гандлярцы і паэце» і асабліва ў рамане «Вазьму твой боль». Пісьменнік звяртаецца да тэмы Чарнобыля і звязанай з ёю тэмы Афганістана. Упершыню ў творчасці пісьменніка загу­чаў матыў унутранай нязгоды аўтара з палітыкай партыі ў дачыненні да прос­тага чалавека, народа ў цэлым. Шляхам кантрастаў і светаценяў, узаема­дзеяння лірычнага і рамантычнага, рэалістычнага і драматычнага пісьмен­нік уздымаецца да адлюстравання найглыбокай трагедыі ўсяго беларускага народа. Праз трагедыю асобнага чалавека і сям’і прачытваецца трагедыя ўсёй Беларусі. Твор сведчыць, што патэнцыяльныя магчымасці мастака яш­чэ далёка не вычарпаны, ён настойліва працягвае эстэтычныя пошукі, шу­кае новыя стылявыя формы для рэалізацыі сваіх творчых ідэй.

Складаныя і супярэчлівыя змены ў грамадстве канца 1980 – пачатку 1990-х гадоў былі ўспрыняты пісьменнікам неадназначна. Мастак сацыя­лістычнага светапогляду, ён не разумеў і не прымаў новых адносін паміж людзьмі. І. Шамякіна-мастака пакідае гістарычны аптымізм, які быў улас­цівы для ўсёй яго папярэдняй творчасці. Пісьменнік у новых умовах не ба­чыць перспектывы духоўнага росту чалавека. Разам з тым, менавіта гэтыя акалічнасці грамадскага жыцця паспрыялі новаму творчаму ўздыму маста­ка. Адна за другой выходзяць у свет аповесці: «Раradies аuf Еrden», «Верні­саж. «Аповесці Івана Андрэевіча» (1993), «Сатанінскі тур» (1993), «Па­дзенне» (1994), «Адна на падмостках» (1994), «Бумеранг» (1995), «Без па­каяння» (1995). Усе гэтыя творы прысвечаны праблемам сучаснага жыцця, да якога аўтар ставіцца рэзка адмоўна і адлюстроўвае яго з вялікім выкры­вальным пафасам. Галоўны герой «Аповесці Івана Андрэевіча» пісьменнік-інтэлігент так характарызуе сучаснае грамадства: «Хаос. Не, не хаос. У хао­се ёсць завяршэнне, пачатак і канец... А я не бачу канца нашага развалу... грандыёзны сметнік «вялікай дэмакратыі».

Адлюстроўваючы трагедыю герояў-інтэлігентаў, якія шчыра верылі ў сацыялістычныя ідэалы, I. Шамякін піша і сваю трагедыю мастака, які не можа прыняць новыя сацыяльныя і грамадскія ідэі. Пісьменнік адмаўляе гра­мадства, якому не патрэбна культура і дзеячы культуры. У аповесці «Сата­нінскі тур» жыццёвыя рэаліі пададзены на ўзроўні гратэску – так жа, як і ў «Аповесцях Івана Андрэевіча». Гэтыя творы можна аднесці да літаратуры абсурду. Аўтар стварае асаблівую мадэль жыцця, у якім галоўную ролю адыгрываюць «не людзі, а пачвары, монстры». Незвычайнасць у вызначэн­ні жанру абумоўлена спецыфічнымі мастацкімі мэтамі. У сувязі з гэтым можна адзначыць і плакатную завостранасць аўтарскіх ідэй, і сімвалічную абагульненасць апавядання ў цэлым. Публіцыстычная сістэма аргумента­цыі, своеасаблівы ўмоўна-дэкаратыўны стыль прадыктавалі і форму адлюст­равання вобразаў. Персанажы твораў паўстаюць не столькі ў якасці жывых характараў, колькі ўмоўных вобразаў-сілуэтаў пэўных ідэй. Асабліва гэта датычыць «Аповесцей Івана Андрэевіча». Астатнія ж творы, з пазначаных вышэй, напісаны ў больш традыцыйным для I. Шамякіна ключы сацыяль­на-псіхалагічнай і сацыяльна-аналітычнай прозы.

Іван Мацвеевіч Жыгуновіч, галоўны персанаж аповесці «Бумеранг», як і яго папярэднікі, таксама належыць да герояў «учарашняга дня». Але разам з тым у гэтым вобразе закладзены ўжо іншыя матывы, галоўны з якіх – матыў вінаватасці чалавека, які адступіўся ў сваім жыцці ад галоў­най хрысціянскай запаведзі «не забі». Жыгуновіч некалі разам з іншымі гу­лагаўскімі вязнямі працаваў над падарункам Сталіну. Ствараючы першую атамную бомбу, вучоныя гулага, сярод якіх быў і Іван Мацвеевіч, вырашы­лі падараваць «бацьку ўсіх народаў» пісьмовы прыбор, начыніўшы яго ра­дыёактыўнымі элементамі. Такім чынам, Жыгуновіч таксама грэшнік, за што і нясе цяпер пакаранне, самае невыноснае для сябе як бацькі: ад пры­бора, які ўвесь гэты час захоўваўся ў музеі, захварэла на прамянёвую хва­робу яго дачка Алена.

Евангельска-хрысціянскія матывы – гэта новая ўласцівасць мастац­кай свядомасці I. Шамякіна, хоць у той жа час і заканамерная. Пісьменнік з адметным гуманістычным стаўленнем да людзей, ён заўсёды змагаўся за маральную чысціню чалавека. Цяпер жа празаік падыходзіць да праблемы маральнай адказнасці чалавека як абсалютнай і бескампраміснай, адказнас­ці агульначалавечай, хрысціянскай.

У цэнтры аповесцей «Падзенне» і «Без пакаяння» стаяць ужо іншыя дзеючыя асобы, прадстаўнікі новай генерацыі, але таксама героі трагічнага кшталту, бо, на думку пісьменніка, яны не маюць гістарычнай перспекты­вы свайго развіцця. Маральнае падзенне Рамана Юшкоўскага, супрацоўні­ка рэспубліканскага прамысловага камітэта («Падзенне»), пачалося незаў­важна для яго самога, з сустрэчы са сваім былым школьным і інстытуцкім сябрам Маратам Вістуном, цяпер прэзідэнтам вядомай маскоўскай камер­цыйнай фірмы. Раман выхаваны дзедам, старым бальшавіком-гулагаўцам, у крыштальнай сумленнасці. Яшчэ працуючы ў райкаме партыі, вёў бязлі­тасную барацьбу з тымі, хто краў, браў хабар. Насцярожана ставіўся герой і да з’яўлення новага класа – наваяўленых капіталістаў, ці, як называў іх Вялікі Дзед, «паразітаў», за іх хабарніцтва, несумленнасць, уседазволенасць. Здавалася, нішто не пагражае маральнай свабодзе Рамана. Ён «радаваўся, што акрамя ўнутраных, у яго есць і такія моцныя тармазы – жонка, дачка, дзед», якія абароняць яго, не дазволяць пераступіць праз маральныя прын­цыпы, якімі ён кіраваўся ўсё сваё папярэдняе жыццё. Але маральнае балота здолела засмактаць і Рамана: толькі два дні ліхаманіла героя сумленне пас­ля таго, як Марат Вістун пакінуў у яго кабінеце «дыпламат» з грашыма. Нават не ліхаманіла, «не, трохі пасмактала душу, як дзіця пустышку, і... заснула – сумленне заснула». Трагізм героя ў тым, што ён нарэшце разу­мее, у якім становішчы апынуўся, у які маральны тупік зайшоў сам і завёў сваіх блізкіх. Аўтар судзіць свайго героя жорстка, без права на рэабіліта­цыю.

Аповесць «Падзенне» – гэта твор не толькі аб маральным падзенні асобнага чалавека, але ў першую чаргу аб маральным падзенні дзяржавы, якая ў сваёй прадажнасці зайшла ў тупік, з якога пісьменнік выйсця не ба­чыць.

Як працяг тэмы падзення разглядаецца характар Казіміра Анкуды, галоўнага героя аповесці «Без пакаяння». Уласнік трох магазінаў Казік стра­ляе ў хлопчыка за тое, што апошні ўкраў у яго батон белага хлеба. Забой­ства падлетка вывела Анкуду са звыклай каляіны. Ён, сын вёскі і выхава­нец савецкай школы, як сведчыць аўтар, яшчэ не зусім маральна дэграда­ваў. Недзе падсвядома ў душы героя ідзе барацьба, якая і падштурхоўвае яго да пакаяння. Казімір Пятровіч гатовы прыняць пакаянне перад жонкай, маці і нават Богам у царкве. Толькі аўтара гэта ўжо задаволіць не можа. Яму патрабуецца поўнае, абсалютнае пакаянне – перад людзьмі. Такога па­каяння герой здзейсніць не можа. На гэта ў яго не хапае мужнасці і сіл. Ка­зік Анкуда – не толькі герой свайго часу, але і яго ахвяра. Ён трагічны він­цік таго сацыяльнага механізму, які нясе свету хаос і разбурэнне. Пісьмен­нік адмаўляе гэтаму хаосу людзей, ён не бачыць за імі будучыні, бо менаві­та новыя гаспадары адракліся ад мінулага, груба перарвалі сацыяльную гар­монію свету.

Напружаныя эстэтычныя пошукі пісьменніка працягваліся. У 1996 г. выйшлі ў свет адразу тры творы: гістарычны раман «Вялікая княгіня», апо­весці «Палеская мадонна» і «Выкармак». Адметнасцю «Вялікай княгіні» з’яўляецца тое, што гэты твор мае цесную сувязь з сучаснасцю. У гісторыі і праз гісторыю пісьменнік намагаецца вырашыць праблемы дня сённяш­няга, робячы гэта абвострана публіцыстычна. У гісторыі I. Шамякін спра­буе знайсці сваю эстэтычную мадэль духоўнасці. Пісьменнік у рамане пра­цягвае традыцыі



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   32




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет