Уладзімір Караткевіч (1930–1984)

У. Караткевіч плённа развіваў адраджэнскія ідэі, шмат зрабіў для абу­джэння нацыянальнай свядомасці беларусаў. Яго творчасць вызначаецца рамантычнай акрыленасцю, высокай мастацкай культурай, патрыятычным пафасам, значнай пазнавальнасцю і гуманістычным гучаннем.

Нарадзіўся Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч 26 лістапада 1930 г. у го­радзе Оршы. Бацька Сямён Цімафеевіч працаваў інспектарам па бюджэце ў Аршанскім фінансавым аддзеле. Маці Надзея Васільеўна закончыла Ма­рыінскую гімназію ў Магілёве, некаторы час працавала вясковай настаўні­цай каля Рагачова.

Продкі У. Караткевіча – шляхецкага роду. Паходзяць яны з беларус­кага Прыдпяпроўя. Вызначальнай для пісьменніка стала сямейнае паданне пра сваяка з матчынага боку і яе радні Тамаша Грыневіча, якога расстраля­лі ў 1863 г. у Рагачове як кіраўніка паўстанцаў.

Чытаць хлопчык навучыўся ў тры з паловаю гады, а пісаць трохі паз­ней. Ствараць вершы пачаў гадоў у шэсць. Потым спрабаваў пісаць апавя­данні, якія сам жа ілюстраваў. У. Караткевіч быў ад прыроды адораны, доб­ра маляваў, меў абсалютны музычны слых. Падчас вайны знаходзіўся ў Маскве, на Разаншчыне, у наваколлі Кунгура на Урале, у Арэнбургу і Кіе­ве. У пасляваенныя гады ён, аршанскі школьнік, змясціў на старонках ру­капіснага часопіса «Званочак» некаторыя свае вершы, а таксама прыгодніц­кую аповесць «Загадка Неферціці», напісаў на рускай мове навелу «Рабіна», апавяданне «Багун-трава», легенду «Любоў Мааў», артыкул пра А. Талсто­га і артыкул на беларускай мове пра Ф. Багушэвіча. Яго талент прыкмеціла настаўніца рускай мовы і літаратуры К.I. Грыневіч.

Важным этапам у жыцці У. Караткевіча стала вучоба ў 1949–1954 гг. на філалагічным факультэце Кіеўскага універсітэта імя Т. Шаўчэнкі. Сту­дэнцтва было для У. Караткевіча часам пошукаў і станаўлення як асобы і творцы. Летам 1950 г. ён напісаў у Оршы першы варыянт аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха». 29 ліпеня 1951 г. у аршанскай раённай газеце «Ле­нінскі прызыў» былі надрукаваны яго вершы «Здесь будет канал» і «Якубу Коласу» (адпаведна на рускай і беларускай мовах). Ужо на пачатку творча­га шляху У. Караткевіч звярнуўся да мінуўшчыны і фальклору, што выяві­лася ў казках «Лебядзіны скіт», «Вужыная каралева», «Казка пра Пятра-раз­бойніка», «Надзвычайная котка» (пазнейшая назва «Чортаў скарб»), вершах «Машэка», «Якуб Ваўкалака», апавяданні «Паляшук», якія пад назвай «Каз­кі і легенды маёй Радзімы» паслаў летам 1952 г. на ацэнку Я. Коласу.

Пра цікавыя і плённыя мастацкія набыткі У. Караткевіча ў студэнцкія гады сведчаць створаныя ў той час на рускай мове аповесць «Перадгісто­рыя», апавяданне «Сабачая радасць», эцюд «Бетховен», лірычныя імпрэсіі «Скрыпка пяе», «Клён», «Рукі (музыка)», вершы на беларускай і рускай мо­вах. Тады ж ён напісаў некалькі цікавых навуковых даследаванняў, збіраў­ся стаць літаратуразнаўцам.

У 1954–1956 гг. працаваў настаўнікам у вёсцы Лесавічы Тарашчан­скага раёна Кіеўскай вобласці. Вясной 1955 г. здаў экзамены кандыдацкага мінімуму «і пачаў быў пісаць дысертацыю пра паўстанне 1863 г. ва ўсход­неславянскіх і польскай літаратурах, але прыйшлі іншыя інтарэсы: з’явіла­ся задумка аб рамане на тую самую тэму».

Пераломным для У. Караткевіча стаў 1955 г., калі ў часопісе «Полы­мя» (№ 7) быў надрукаваны яго верш «Машэка», а ў кнізе «Янка Купала. Зборнік матэрыялаў аб жыцці і дзейнасці паэта» змешчаны нарыс «Вязын­ка». Гэтыя публікацыі акрылілі маладога творцу. Яго заўважылі ў Саюзе пісьменнікаў Беларусі. У верасні 1955 г. удзельнічаў у Рэспубліканскай на­радзе маладых пісьменнікаў у Мінску, дзе высока ацанілі яго вершы. У. Ка­раткевіч шмат і натхнёна працаваў, выношваў значныя творчыя задумы, пра што захоплена апавядаў у лістах да М. Танка. Напрыклад, у лісце ад 27 мая 1956 г. ён адзначаў: «Дарэчы, пра гісторыю ў нас амаль ніхто не піша. Вершы яшчэ ёсць... А вось гістарычнага рамана ў нас фактычна зусім ня­ма... А мне б вельмі хацелася, каб людзі раптам адкрылі мора паэзіі ў бела­рускай гісторыі, як калісьці адкрылі ў шатландскай». У лісце ад 20 чэрвеня 1956 г. выказваў занепакоенасць, што ў беларусаў няма такога літаратурна­га тыпу, як Фаўст, Уленшпігель...

У. Караткевіч, як і М. Гарэцкі, К. Чорны, I. Мележ, выношваў задуму стварыць цыкл твораў пра жыццё свайго народа на працягу значнага пра­межку часу. У 104-й умоўнай папцы архіва пісьменніка (аддзел рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН Беларусі) захоўваецца ліст паперы ў лінейку, дзе ён падаваў тыя кнігі, якія марыў напісаць і якія маглі б скласці 78 тамоў. Мно­гае, што задумаў ў юнацкія гады, ён здзейсніў.

Натхнёна і плённа працаваў У. Караткевіч у другой палове 1950-х гадоў. Знаходзіў час для творчасці ў 1956–1958 гг., калі настаўнічаў у 8-й школе г. Оршы. У сакавіку 1957 г. закончыў п’есу «Млын на Сініх Вірах» (пастаўлена на Беларускім тэлебачанні ў 1959 г.), у канцы мая – аповесць «У снягах драмае вясна», надрукаваў у перыёдыцы шматлікія вершы. У 1958 г. выдаў зборнік вершаў «Матчына душа», закончыў аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха» і «Цыганскі кароль», напісаў шмат вершаў і апа­вяданняў.

У 1958–1960 гг., падчас вучобы на Вышэйшых літаратурных курсах у Маскве, напісаў кнігу паэзіі «Вячэрнія ветразі» (1960), некалькі апавядан­няў і аповесць «Сівая легенда». Разам з напісанай раней аповесцю «Цыган­скі кароль» гэтыя празаічныя творы склалі трэцюю яго кнігу «Блакіт і зо­лата дня» (1961). У Маскве быў задуманы раман «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць»). На Вышэйшых літаратурных курсах захапіўся кіно, пачаў працаваць над сцэнарыямі. У 1960–1962 гг. вучыўся ў Маскве на Вышэйшых сцэнарных курсах. Масква, як і Кіеў, істотна паўплывала на фарміраванне У. Караткевіча як асобы і мастака.

У 1963 г. пераехаў на сталае жыхарства ў Мінск. Яго творчы аўтары­тэт рос вельмі хутка. Як значную падзею ў тагачасным літаратурным жыц­ці крытыка ацаніла выхад зборніка «Матчына душа», адзначыла талент, са­мабытнасць і арыгінальнасць паэта, непаўторнасць яго стылю. Праўда, да­карала за кніжнасць, ускладненасць, захапленне гістарычнай тэматыкай і недастатковую ўвагу да сучаснасці.

Раннія вершы У. Караткевіча вызначаліся моцным патрыятычным па­фасам, сувяззю з народнай творчасцю і гісторыяй, спалучэннем эпічнасці, баладнасці з эмацыянальнасцю і лірызмам («Машэка», «Балада пра паўстан­ца Ваўкалаку», «Заяц варыць піва», «Матчына душа», «Паўлюк Багрым»). Паэт жыў думкай пра непарыўную повязь уласнага лёсу з лёсам Беларусі. Для яго, асабліва на пачатку творчага шляху, характэрнымі былі такія вы­значэнні, як «мой чароўны беларускі край, Бацькаўшчына светлая мая!», такія сцвярджэнні, як «усе шляхі прыводзяць не да Рыма, а да родных вер­баў і бяроз». Найвышэйшае прызначэнне і абавязак чалавека і мастака ён бачыў у служэнні роднай зямлі. У вершы «Матчына душа» сцвярджаў, што праз казкі, легенды і паданні павінен перадаць «барацьбу і пакуты народа, неўміручую душу яго». У вершы «Паўлюк Багрым» развагі пра трагічны лёс паэта напаўняў эмацыянальнымі зваротамі да Беларусі, думкамі пра яе гістарычныя шляхі, заклікам да яе абуджэння і волі.

Паэзія У. Караткевіча 1950-х гадоў гучала па-маладому шчыра і эма­цыянальна. Яна вызначалася эпічным спакоем і ўнутранай напружанасцю. Журботныя і трагічныя матывы яго лірыкі ўраўнаважваліся светлымі і чыс­тымі пачуццямі, выкліканымі любоўю да Бацькаўшчыны, захапленнем яе прыгажосцю, верай у яе лепшую будучыню. Аптымістычны, жыццесцвяр­джальны пафас надаваў асаблівую чароўнасць яго вершам. Паэт меў свой, адметны мастацкі свет, у якім спалучаліся баладнасць, жартоўнасць, дак­ладнасць, яскравасць малюнкаў навакольнага свету і казачнасць, умоўна-фантастычная вобразнасць. Ён перадаваў самыя тонкія адценні душэўнага стану, поўніўся пантэістычнай еднасцю з прыродай, абапіраўся на літара­турны вопыт, звяртаўся да набыткаў фальклору, пісаў вершы заглыблена-філасафічныя, патрыятычныя, інтымныя. Ужо на пачатку творчага шляху раскрыўся гуманізм яго паэзіі, што яскрава выявілася ў «Баладзе пра смя­ротнікаў», паэмах «Бацькава сэрца» і «Слова пра чалавечнасць», якія ўвай­шлі ў кнігу «Вячэрнія ветразі».

Характэрнай асаблівасцю творчасці У. Караткевіча з’яўляецца яе су­вязь з кніжнай, літаратурнай традыцыяй. Як і ў ранніх, так і ў пазнейшых яго вершах сустракаюцца рэмінісцэнцыі, матывы, вобразы, ідэі прадстаўні­коў літаратуры і культуры самых розных часоў і народаў. У паэзіі У. Ка­раткевіча можна знайсці пераклічку з творамі М. Багдановіча, В. Катула, Г. Гейнэ, Я. Купалы, Т. Шаўчэнкі, К. Паўстоўскага, С. Ясеніна. Аднак ён творча засвойваў традыцыі сваіх папярэднікаў. Кніжнае, літаратурнае было для мастака такой жа асновай і крыніцай натхнення, як і рэальнае, жыц­цёвае.

У. Караткевіч часта звяртаўся ў паэзіі да сусветна вядомых твораў жывапісу, музыкі, дойлідства, да біблейскіх і антычных сюжэтаў, вобразаў і матываў («Дзіва на Нерлі», «Прарок Геронім Босх», «Самсон»). Паэт ці­кава трактаваў творы сусветнага мастацтва. Праецыруючы іх на беларускі культурна-духоўны фон («Трызненне мужыцкага Брэйгеля»), выяўляў улас­ныя глыбока патрыятычныя і гуманістычныя пачуцці.

У канцы 1950 – першай палове і сярэдзіне 1960-х гадоў талент У. Ка­раткевіча выявіўся з незвычайнай сілай. Гэта быў узлёт, пік яго творчасці. У той час ён стварыў свае значныя празаічныя творы. Многія з іх (раманы «Каласы пад сярпом тваім», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», легенда «Ладдзя Роспачы», аповесць «Чазенія») пісаліся ці былі напісаны ў Рага­чове, у дзедавай хаце, дзе жыў з сям’ёй дзядзька Ігар Васільевіч Грынкевіч. Рагачоў быў для У. Караткевіча тым, чым былі Міхайлаўскае для А. Пуш­кіна, Ясная Паляна для Л. Талстога, Акопы для Я. Купалы.

Як сталы пісьменнік з адметным лірычна-рамантычным талентам рас­крыўся У. Караткевіч у апавяданнях і аповесцях «Цыганскі кароль» і «Сі­вая легенда», якія склалі першы яго зборнік прозы «Блакіт і золата дня». Проста і натуральна апісаў празаік у апавяданні «Блакіт і золата дня» вес­навую паводку на Палессі, нараджэнне кахання ў Наталькі і Юркі, непаў­торнасць і прыгажосць жыцця. Сімвалічным з’яўляецца час дзеяння ў тво­ры. Гэта вясна, калі ажывае прырода, і пярэдадзень Вялікадня, уваскрэсен­не Хрыстова. Не выпадковым уяўляецца і месца дзеяння – любімае У. Ка­раткевічам Палессе.

У пачатковым варыянце апавяданне мела назву «Каўчэг». Таму нель­га не пагадзіцца з В. Каваленкам, які заўважыў, што «недзе ў сваёй пад­тэкставай глыбіні вобраз каўчэга нясе ідэю маральнага выратавання». I хоць каўчэг-кірмаш крыху затрымаўся на шляху да свайго ўваскрэсення, але ён даплыве ў прызначаны час да храма.

У апавяданні «Лятучы Галандзец» раскрыліся некаторыя эстэтычныя прынцыпы творчасці У. Караткевіча, у прыватнасці, яго адносіны да раман­тычнага ў жыцці і мастацтве. Каб не зачарсцвець душой, сцвярджаў пісь­меннік, трэба верыць у легенды, не страчваць светлага і чыстага ўспрыман­ня рэчаіснасці.

З тонкім мастацкім густам раскрыў ён складаныя інтымныя перажы­ванні («У шалашы»), дакладна абмаляваў працэс пазнання навакольнага све­ту Алёнкай, якой не споўнілася і двух гадоў («Як звяргаюцца ідалы»), ства­рыў праўдзівы вобраз дзівакаватага чалавека, які ў гады вайны здзейсніў подзвіг («Карней – мышыная смерць»). Гэтыя творы сведчылі пра майстэр­ства пісьменніка, яго ўмельства раскрыць людскія характары, духоўнае жыццё сваіх герояў.

Пісьменнік дасканала ведаў і па-мастацку адлюстроўваў падзеі далё­кай мінуўшчыны. Ён абгрунтоўваў ідэю пра непарыўную повязь часоў. Гісторыя была арганічнай часткай духоўнага жыцця У. Караткевіча. Яго цікавіла гісторыя пераважна як прытча, легенда, паданне. Ён шырока аба­піраўся на творчую фантазію, не капіраваў з навуковай дакладнасцю гіста­рычныя падзеі і факты, а ствараў мастацкі летапіс роднай зямлі. Для пісь­менніка важна было ўзнавіць дух мінулых эпох, зразумець філасофію гіс­торыі. 24 верасня 1980 г. У. Караткевіч запісаў: «Без гістарычнага рамана, гістарычнай літаратуры ўвогуле не можа абудзіцца нацыя, бо няма нацыі без пачуцця гістарызму, без спакойнага гонару за сябе і проста самапавагі, без веры ў тое, што яна ёсць яна, непераходзячая, сталая вечная каштоў­насць вечнага чалавецтва і па ўсіх гэтых прычынах павінны жыць, жыць дзейна і велічна, ведаючы сабе цану і ў дрэнным, і ў вялікім».

Адметным і разнастайным было асэнсаванне пісьменнікам беларус­кай гісторыі. У гумарыстычна-сатырычнай аповесці «Цыганскі кароль» ён закрануў факт існавання ў канцы XVIII ст. на Гродзеншчыне цыганскага «ка­ралеўства». Матэрыялы для твора ўзяў з нарыса А. Кіркора «Народнасці Лі­тоўскага Палесся і іхняе жыццё», змешчанага ў трэцім томе «Живописной России» (1882) і напоўніў іх падзейную прастору рэаліямі тагачаснай рэча­існасці, смешнымі і гарэзлівымі, пацешнымі і трагічнымі, вясёлымі і сум­нымі. Сакавітымі, у духу «фламандскай школы», фарбамі намаляваў стра­вы і гулянкі ў «палацы» Якуба Знамяроўскага, каларытна, у гумарыстычна-гратэскавым плане, перадаў сцэны адной «з самых славутых войнаў, якія веў кароль Якуб Першы». Пісьменнік не толькі з’едліва характарызаваў цы­ганскае «каралеўства», выкрываў недарэчную сістэму дзяржаўнага кіраван­ня, але і разважаў пра гістарычны лёс Беларусі. Выказванні медыкуса, што выступае як аlter ego аўтара, прасякнуты трывогай і болем за родны край, напоўнены шматзначным сэнсам: «Не краіна, а плод шалёнай фантазіі Бо­га... Не грамада, а авечы статак. Вось прыпомні мае словы: яшчэ і новае стагоддзе не настане, а гэтая гнілая дзяржава знікне з зямлі... I хоць бы дзе агеньчык!». Медыкус асуджае рэнегацтва шляхты, лічыць, што кожны на­род мае такі ўрад, якога сам варты. I разам з тым кажа пра веліч свайго народа, верыць у яго вызваленне.

У рамантычнай аповесці «Сівая легенда» апісана сялянскае паўстан­не на Магілёўшчыне ў пачатку 1630-х гадоў XVII ст. пад кіраўніцтвам два­раніна Рамана Ракутовіча. Падзеі і галоўныя героі твора народжаны фанта­зіяй мастака. Выключэнне складае Леў Сапега, які толькі эпізадычна пры­сутнічае ў канцы твора. Аўтар перадаў атмасферу таго часу. Паказаў, што не толькі асабістая крыўда прымусіла Рамана Ракутовіча ўзначаліць паў­станне, але і пратэст як супраць сацыяльнага і нацыянальна-рэлігійнага прыгнёту, так і рэнегацтва беларускай шляхты. Аповед у творы ідзе ад імя наёмнага салдата, швейцарца Канрада Цхакена. Яго вуснамі аўтар выказ­вае захапленне беларусамі, кажа пра іх цяжкую долю, асаблівасці нацыя­нальнага характару. У аповесці дасканала пададзены батальныя сцэны штур­му, абароны і захопу замка, яскрава намаляваны хваляванні віруючага на­тоўпу ў Магілёве. Твор насычаны патрыятычнай сімволікай. Раман Ракуто­віч выступае нібы герой народнага эпасу. У яго апісанні як вершніка на бе­лым кані, апранутага ў барвяны плашч, са старадаўнім двухручным мячом, увасобіліся герб «Пагоня» і спалучэнне гістарычных беларускіх белага і чырвонага колераў. Потым, калі паўстанне было разгромлена, на гэтай, як піша У. Караткевіч, «богам праклятай, лютай, грэшнай зямлі» ганьбаваліся, былі пакараны і сам вершнік, змагар і абаронца людзей, і яго меч і шчыт, і яго каханая, якая ўспрымаецца як канкрэтная дзяўчына і як сімвал Беларусі.

Аповесць «Сівая легенда» прасякнута пратэстам супраць дэспатыз­му, жорсткасці, здрады радзіме. Ракутовічу адсеклі кісці рук, а Ірыну, яго каханую, асляпілі. Але яны не здрадзілі свайму пачуццю. У іх будуць дзе­ці, якія прадоўжаць справу сваіх бацькоў. Глыбокім трагізмам напоўнены заключныя словы, прамоўленыя Цхакенам: «Божа, злітуйся над зямлёю, што нараджае такіх дзяцей». Аслепленая і абязручаная Беларусь – такі вобраз мог стварыць толькі сапраўдны талент.

Як выдатны майстар дэтэктыўнага жанру раскрыўся У. Караткевіч ў аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха» (1950, 1958, упершыню апублі­кавана ў часопісе «Маладосць» у 1964 г.). Цікава і займальна, нібы ў леп­шых прыгодніцкіх творах сусветнай літаратуры, пісьменнік распавядае пра сутыкненне Андрэя Беларэцкага з варожай і злой сілай, якой з’яўляецца дзікае паляванне караля Стаха, пра разгадку галоўным героем таямніцы Малога Чалавека і Блакітнай Жанчыны. Захапляе і тая глыбіня, з якой пісь­меннік асэнсоўвае нацыянальную гісторыю і народнае жыццё, што асаблі­ва прыкметна адчуваецца ў разважаннях станоўчых герояў. Аповесць «Дзі­кае паляванне караля Стаха» – займальны і дынамічны твор. Галоўны ге­рой трапляе ў самыя нечаканыя, заблытаныя сітуацыі і выходзіць перамож­цам з іх. У аповесці адчуваюцца сляды ўплыву шырокавядомага апавядан­ня А. Конан-Дойла «Сабака Баскервіляў». Аднак пра незвычайныя здарэн­ні ў Балотных Ялінах У. Караткевіч расказаў па-свойму. У адрозненне ад «чыстага» дэтэктыва пісьменнік паказаў беларускае грамадства 1880-х га­доў XIX ст. не толькі ў яго супярэчнасцях, але і ў яго нацыянальнай, куль­турнай і гістарычнай адметнасці. Для У. Караткевіча важна было выявіць каларыт, атмасферу мінулай эпохі. У аповесці шмат гістарычных апісан­няў, этнаграфічных і побытавых падрабязнасцей (танцы ў маёнтку Яноў­скай; стравы, напіткі і рэчы ў доме Дубатоўка; дрыкганты як рэдкая парода коней на Беларусі ў далёкія часы).

Зварот У. Караткевіча да легенды пра караля Стаха Горскага, вытокі якой адносяцца да пачатку XVII ст., быў абумоўлены марай пра вольны і незалежны край, імкненнем абудзіць у беларусаў нацыянальны гонар. Ад­нак жыццё надзвычай складанае і таямнічае. У. Караткевіч зрабіў цікавы сюжэтны ход. Ён паказаў, што пазней легенду пра караля Стаха і яго паля­ванне ва ўласных мэтах выкарысталі злыя і хцівыя людзі. I яна такім чы­нам набыла новы сэнс. Пісьменнік асудзіў у аповесці сацыяльны прыгнёт, тыранію, уціск і дэспатызм, увасабленнем якіх з’яўлялася дзікае паляван­не. Адначасова паставіў пытанні аб прызначэнні чалавека, аб сутнасці жыц­ця і любові да Радзімы, паказаў вялікае, прыгожае і чыстае каханне.

Асаблівыя сімпатыі выяўляе ён да галоўнага героя Андрэя Беларэц­кага, які выступае гарачым патрыётам роднай зямлі, асобай дзейснай і вы­сакароднай. У яго словах, разважаннях і думках шмат горычы і болю за Бе­ларусь. Мужным абаронцам людзей, змагаром за праўду і справядлівасць паказаны Андрэй Свеціловіч. Прываблівым і чароўным атрымаўся вобраз Надзеі Яноўскай. Каларытна абмаляваны Дубатоўк. Цэльным і змястоў­ным паўстае вобраз Рыгора. Андрэй Беларэцкі не проста выкрывае таямні­чыя злыя сілы, а змагаецца і дасягае перамогі над імі разам з сялянамі, з тым народам, вусна-паэтычную творчасць якога ён як вучоны-фалькла­рыст даследуе і з якім цесна звязаны.

Раман У. Караткевіча «Леаніды не вернуцца да Зямлі» (1960–1962) пад назвай «Нельга забыць» быў надрукаваны ў часопісе «Полымя» (1962, № 5–6). Планавалася выданне кнігі «Леаніды не вернуцца да Зямлі», куды павінны былі ўвайсці аднайменны раман і аповесць «Дзікае паляванне ка­раля Стаха». Аднак пісьменніка абвінавацілі ў абстрактным гуманізме. У выніку восенню 1963 г. набор кнігі быў рассыпаны. Асобнае кніжнае выдан­не рамана з’явілася на беларускай мове толькі ў 1982 годзе. Адкрываецца твор псіхалагічна насычаным і дынамічным пралогам, дзе пісьменнік, аба­піраючыся на сямейнае паданне пра свайго родзіча, удзельніка паўстання 1863 г., апісвае той час, калі паўстанне ўжо затухала. Тым не менш паром па Дняпры ахоўваўся ротай царскіх салдат. Тут, у бурлівую жнівеньскую ноч 1863 г., і разгортваюцца трагічныя падзеі. Сімвалічным з’яўляецца мес­ца дзеяння: паром, які яднае два берагі, і час дзеяння: «рабінавая ноч», ка­лі, як тлумачаць на Рагачоўшчыне, «чэрці выходзяць з пекла, каб адзна­чыць нейкае сваё важнае свята, а Ілля-прарок, даведаўшыся пра гэта, па­ліць іх, нячыстых, перунамі».

У рамане створаны глыбокі і змястоўны вобраз Пора-Леановіча, бе­ларуса па паходжанні, афіцэра царскай арміі. Пора-Леановіч выступае як фігура трагічная, складаная і супярэчлівая. Усведамленне віны перад наро­дам, якому ён здрадзіў, пякучы боль за зняважаную і прыгнечаную родную зямлю нараджалі ў яго пакалечанай і спустошанай душы гнеў і пагарду да сябе і да ўсяго свету. Вось чаму ў яго прызнаннях і выказваннях так многа з’едлівага сарказму, горкай іроніі і цынізму: «Ідзі па трупах, і добра табе будзе. З людзьмі ўсякія сродкі добрыя... Галоўнае – стаць на той бок, які выйграе». Падчас двубою з высакародным, крыху летуценным Горавым, саслужыўцам, рускім па паходжанні, Пора-Леановіч зведаў хвіліны духоў­нага ачышчэння і адначасова адчуў наканаванасць сваёй смерці.

У сюжэтна-кампазіцыйных адносінах раман мае падабенства з «Паў­ночнай аповесцю» К. Паўстоўскага. У беларускага пісьменніка, як і ў яго папярэдніка, праз сто гадоў сустракаюцца нашчадкі ўдзельнікаў трагічных падзей, і жыццё іх дзівосным чынам пераплятаецца. У творы, асноўныя па­дзеі якога адбываюцца ў 1950-я гады пераважна ў Маскве, пры ўсёй яго шматпланавасці, галоўная ўвага засяроджана пераважна на духоўных по­шуках творчай інтэлігенцыі, на каханні Андрэя Грынкевіча і Ірыны Гора­вай. Пісьменнік тонка перадаў душэўныя парывы і моцныя сардэчныя страс­ці галоўнага героя. У хвіліны яго найвышэйшага ўзрушэння аўтар ўводзіць у твор вершаваныя тэксты. Напрыклад, велічна, трагічна і ўрачыста гучыць у фінале легенда пра Рагнарадзі. У звароце да вобраза зорак Леанідаў, да легенды пра Рагнарадзі выявілася мара пісьменніка пра шчаслівае, гарма­нічнае і дасканалае грамадства.

Значным творам беларускай літаратуры XX ст. з’яўляецца раман «Ка­ласы пад сярпом тваім» (1962–1964). Ён займае цэнтральнае месца ў твор­часці пісьменніка. У рамане створана шырокая панарама народнага жыцця, перададзена грамадская атмасфера напярэдадні паўстання 1863–1864 гг. у Беларусі і Літве пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. Асноўныя падзеі рамана адбываюцца ў 1850–1861 гг. Аднак пісьменнік, ствараючы хроніку родаў Загорскіх і Кагутоў, прыводзячы ўласныя разважанні і выказванні герояў пра свой народ, пра з’явы і факты далёкай мінуўшчыны, ахапіў у ім падзеі амаль цэлага стагоддзя і ўвогуле асэнсаваў лёс Беларусі ў кантэксце гісторыі. Маючы на ўвазе гэты твор, В. Быкаў слушна адзначыў, што «та­кой шырыні ахопу пэўнай гістарычнай эпохі і такога паэтычнага пранік­нення ў яе яшчэ не было ў беларускай прозе».

Пісьменнік планаваў напісаць раман, у першай частцы (кнізе) якога хацеў паказаць пярэдадзень паўстання, у другой – само паўстанне, у трэ­цяй – яго разгром і вынікі. Была напісана толькі першая кніга. Раман, які быў апублікаваны ў часопісе «Полымя» ў 1965 г., прыхільна сустрэлі кры­тыкі і чытачы, хоць не абышлося і без адмоўнага да яго стаўлення. Узніклі значныя цяжкасці і з кніжным выданнем твора, спатрэбілася спецыяльнае яго абмеркаванне, якое адбылося 22 лютага 1967 г. на пашыраным Сакра­тарыяце Саюза пісьменнікаў Беларусі пад старшынствам I. Мележа, каб зняць усе праблемы.

Як перакананы рэвалюцыянер-дэмакрат і як шчыры патрыёт свайго краю намаляваны галоўны герой твора Алесь Загорскі. Дзядзькаванне ў Кагутоў, словы бацькі і старога Вежы, размовы і перапіска з Кастусём, зна­ёмства са старажытнымі рукапісамі абуджалі ў ім нацыянальную свядо­масць, фарміравалі як асобу і грамадзяніна. Вобраз Алеся раскрываецца ў працы, каханні, адносінах з людзьмі, у думках і марах. Ён усведамляе гіс­тарычную неабходнасць паўстання. Гэта дзейсная і высакародная натура, у пэўнай ступені рамантычна ідэалізаваная, нават мадэрнізаваная.

З дакументальнай праўдзівасцю стварае пісьменнік вобразы канкрэт­ных гістарычных асоб. Сярод іх на першы план вылучаецца Кастусь Ка­ліноўскі. Аўтар малюе яго партрэт, дае радавод, вядзе гаворку пра нацыя­нальную незалежнасць будучага кіраўніка паўстання. Погляды і перака­нанні Каліноўскага раскрываюцца ў гаворцы і перапісцы з Алесем Загор­скім, у размовах і спрэчках са старым Вежам, з членамі нелегальнага гурт­ка «Агул». Кастусь Каліноўскі выступае як самаахвярны змагар супраць царызму, як чалавек вялікіх патрыятычных пачуццяў.

Па-майстэрску выпісаны прадстаўнікі роду Загорскіх. Асабліва кала­рытныя постаці старога Данілы Загорскага-Вежы. Чалавек кацярынінскіх ча­соў, вальтэр’янец, ён зняважліва і скептычна ставіцца да тагачаснага гра­мадства. На дваранскім сходзе Вежа першы галасуе за адмену прыгону. Ён стане духоўным настаўнікам Алеся.

Сялянскае асяроддзе найбольш ярка прадстаўлена ў рамане працаві­тай сям’ёй Кагутоў, бунтаром Корчакам, таленавітай актрысай прыгоннага тэатра Геленай Карыцкай, добрым і спагадлівым Халімонам Кірдуном, слу­гой Алеся. Ім уласцівы жыццёвая трываласць і народная мудрасць, мараль­ная і душэўная чысціня. У рамане «Каласы пад сярпом тваім» пісьменнік раскрыўся як эпік і лірык, рэаліст і рамантык, філосаф і публіцыст.

Раману ўласціва і публіцыстычнасць, якая можа быць то лірычна-экспрэсіўнай і пафаснай, то сатырычна-іранічнай і саркастычна-здзеклівай. З публіцыстычнай страснасцю і сатырычнай завостранасцю аўтар асуджае дзяржаву, варожую чалавеку. Артадаксальнымі стаўпамі самадзяржаўя, хіт­рымі і крывадушнымі кар’ерыстамі паказвае царскіх саноўнікаў Валуева і Мураўёва. У. Караткевіч раскрыўся ў рамане як майстар стройнага сюжэта, як цікавы апавядальнік. Вельмі разнастайная мастацкая палітра пісьменні­ка. Яго мова простая, дакладная, выразная, вобразная, крыху архаізаваная. Лексіка яго герояў надзвычай маляўнічая, жывая і натуральная, часта аз­добленая народным гумарам, дасціпнай ці лагоднай іроніяй. Голас пісь­менніка гучыць то на ўзвышана-рамантычных нотах, то набывае іранічна-гумарыстычнае адценне. У рамане арганічна спалучаюцца высокая кніж­ная і гутарковая стылёвыя плыні.

Раман «Каласы пад сярпом тваім» з’яўляецца дасканалым і па шыры­ні паказу грамадства, і па майстэрству кампазіцыі. У ім аўтар здолеў звя­заць асабістае жыццё герояў з гістарычнымі падзеямі. Пэўная рамантычная ідэалізацыя ў абмалёўцы персанажаў і рэчаіснасці, выкарыстанне кніжных і фальклорных традыцый абумоўлены жаданнем аўтара абудзіць у чытачоў патрыятычныя пачуцці, выклікаць цікавасць да гісторыі, паказаць ідэаль­нае і прыгожае ў жыцці.

У. Караткевіч марыў закончыць раман. 1 лютага 1963  г. у «Літарату­ры і мастацтве» з’явіўся раздзел з рамана «Студзеньскім цёмным світан­нем», дзеянне якога адбываецца 27 лютага 1864 г. у Вільні напярэдадні таго дня, калі туды прыбыла шыфравальная тэлеграма ад жандарскага пал­коўніка Лосева аб месцазнаходжанні Кастуся Каліноўскага. Там апісваецца страта Франса Раўбіча. На гэтым пакаранні прысутнічае Кастусь. У маі – верасні 1964 г. магла быць напісана аповесць «Зброя». Сам пісьменнік пра яе сказаў: «Гэта не працяг рамана, а яго адгалінаванне. Галоўныя героі тыя ж, але яны дзейнічаюць у іншых умовах і іншы раз не зусім так, як табе хочацца».

У аповесці таксама дзейнічаюць Алесь Загорскі, Мсціслаў Маеўскі, браты-блізняты Кандрат і Андрэй Кагуты, «дзядзька» Кірдун. Дзеянне ад­бываецца зімой і вясной 1862 г. у Маскве, куды Алесь са сваімі сябрамі прыязджае, каб здабыць зброю для будучага паўстання і каб вызваліць з няволі Андрэя Кагута. Аповесць «Зброя» – гнеўная выкрывальная сатыра як на самадзяржаўна-прыгонніцкі лад Расіі 1860-х гадоў XIX ст., так і ўво­гуле на лад, чужы і варожы чалавеку і цывілізацыі. Пісьменнік закрануў у ёй важныя сацыяльныя праблемы, раскрыў норавы тагачаснага грамадства, асабліва маскоўскага дна з яго дзікімі законамі. У. Караткевіч па-свойму расказаў пра белакаменную і яе норавы. Тут горыч і гнеў, боль і абурэнне, іронія і сарказм.

Магчыма, на завяршэнне трылогіі пэўным чынам паўплывалі цяж­касці з выданнем кнігі. Яны перапынілі, збілі творчы імпэт мастака. Іншыя творы таксама адцягнулі ўвагу ад «Каласоў...» Істотнымі былі таксама і прычыны асабістага, творчага плана, калі пісьменніку надзвычай цяжка бы­ло паказаць смерць сваіх герояў, калі трэба было знайсці новыя выяўлен­чыя сродкі для раскрыцця далейшых падзей.

Задачы, пастаўленыя мастаком у рамане «Каласы пад сярпом тваім», часткова знайшлі сваё вырашэнне ў драме «Кастусь Каліноўскі» (1963), дзе паказана само паўстанне і яго вынікі. Падзеі драмы «Кастусь Каліноўскі» разгортваюцца на Гродзеншчыне, у Вільні, Пецярбурзе, Мінску, згадваец­ца Магілёўшчына, у прыватнасці Доўгая Круча, на беразе Дняпра, дзе ўра­давае войска разбіла паўстанцаў. Гэта твор гераічна-рамантычны. У ім Ка­ліноўскі выступае як непрымірымы вораг самадзяржаўя і патрыёт роднага краю, чалавек вялікай сілы волі, цвёрдага характару і адначасова чысты і ўзвышаны па сваіх ідэалах. Калі ў камеру да Каліноўскага заходзіць Му­раўёў і прапануе адмовіцца ад сваіх перакананняў, што выратуе яму жыц­цё, забяспечыць бліскучую кар’еру, то ён рашуча адмаўляецца ад такой прапановы былога прыхільніка дзекабрысцкага руху, а пазней душыцеля паўстання 1863–1864 гг.

Шматзначнымі з’яўляюцца заключныя сцэны драмы, дзе ў камеру да вязня прыходзіць постаць жанчыны ў чорным, якая сімвалізуе Беларусь. У фінале драматург выкарыстаў славутыя «Лісты з-пад шыбеніцы» К. Калі­ноўскага з вершам «Марыська чарнаброва, галубка мая», прывёў яго сло­вы: «У нас няма дваран. У нас усе роўныя». Паказаў яго веру ў лепшую бу­дучыню свайго краю. Драматург раскрыў характар і рухаючыя сілы паў­стання. Аднак асобныя мясціны з’яўляюцца трохі прыгодніцка-павярхоў­нымі і агульна-патэтычнымі. Меладраматычнымі атрымаліся некаторыя лю­боўныя сцэны. Іншы раз дыялогі становяцца расцягнутымі, і тады страч­ваецца вастрыня сюжэта, знікае напружанасць і дынамізм дзеяння. Лепшы­мі падаюцца тыя мясціны драмы, дзе сутычка сялян з урадавым войскам паказана як карнавал, калі, нібы ў класічных трагедыях, гучаць галасы фан­тастычных дзеючых асоб, калі на сцэне з’яўляецца юрод.

Да паўстання 1863–1864 гг., гэтага пераломнага і трагічнага моманту ў жыцці беларускага народа, У. Караткевіч выяўляў асаблівую ўвагу, пра што сведчаць таксама верш «Нявесце Каліноўскага», апавяданні «Паляшук», «Сіняя-сіняя», публіцыстычныя артыкулы.

Трагедыя беларускага народа ў 1880-я гады XIX ст. паказана ў апавя­даннях «Кніганошы» (1962) і «Сіняя-сіняя» (1964). Гэтыя творы напоўне­ны водарам гісторыі, высокай рамантыкай, жывымі людскімі страсцямі і філасафічнасцю.

У аўтабіяграфіі «Дарога, якую прайшоў» (1964) У. Караткевіч згадаў, што ён хацеў бы напісаць «тры маленькіх аповесці, не аб’яднаныя нічым, акрамя агульнай задумы і яшчэ стылю: з’едлівага, але знешне рамантыч­нага». Заўважыў, што адна з гэтых аповесцей, «Легенда аб бедным д’ябле і аб адвакатах Сатаны», напісана. Дзве другія павінны называцца «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» і «Марчэла Заяцца». Гэта будзе «нешта накшталт маленькай трылогіі пра цемрашальства і пра тое, як яно мяняецца ў залеж­насці ад эпохі». З задуманых трох твораў былі напісаны два.

Падзеі «Легенды аб бедным д’ябле і аб адвакатах Сатаны« (1961) ад­бываюцца ў XVI ст. Галоўнымі героямі з’яўляюцца Рагач – ён жа Андрэй Рогач, ён жа магнат Андронік Рагінскі, ён жа кароль Андронік І, і Дуб­раўка, каралева Агата – «длань святла і молат цемры, двайнікі ў чалавечых увасабленнях сваіх». Пісьменнік прасочвае, як Рогач, бедны д’ябал, захоў­ваючы ў сэрцы дабрыню і любоў, праходзіць пакутлівы шлях духоўнага ачышчэння, пазбаўляецца д’ябальскага наслання і становіцца чалавекам. У «Легендзе» дамінуе фантастычнае, умоўнае, гратэскнае. Дзеянне адбываецца ў канкрэтным часе, але адначасова і па-за гэтым часам. У творы назіраецца жанравая замкнёнасць, стыль вызначаецца выкарыстаннем у ім песні.

Раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (1965–1966) гэта філасоф­ска-гістарычны твор, раман-прытча, раман-легенда пра жыццё на Беларусі ў ХVI ст. Твор напоўнены горкай іроніяй, драматызмам і адначасова гума­рам і аптымізмам.

Штуршком для напісання гэтага рамана стаў запіс з «Хронікі поль­скай, літоўскай, жамойцкай і ўсея Русі» М. Стрыйкоўскага. Пісьменнік свя­дома пераставіў даты і гістарычныя факты, што характэрна для многіх кла­січных гістарычных раманаў. Гэта дазволіла глыбей перадаць дух беларус­кага сярэднявечча.

Па мастацкіх асаблівасцях раман можна суаднесці з такімі творамі сусветнай літаратуры як «Гарганцюа і Пантагруэль» Ф. Рабле, «Майстар і Маргарыта» М. Булгакава, «Імя ружы» У. Эка. Пісьменнік развіў у творы традыцыі «карнавальнай» літаратуры і фальклорна-смехавой культуры.

Прыгодніцкі сюжэт напоўнены сацыяльна-філасофскім зместам, ба­гата выкарыстана матэрыялаў хронік і летапісцаў, біблейскіх тэкстаў, на­родных выслоўяў.

У цэнтры рамана – вобраз Юрася Братчыка, які звязвае ў адно цэлае ўсе сюжэтна-кампазіцыйныя лініі твора і ўвасабляе сярэднявечнага чала­века, прадстаўніка тагачаснага беларускага народа, які вызваляўся з путаў царкоўных догмаў. Героі твора выглядаюць дынамічнымі, а падзеі – пера­канаўчымі і праўдзівымі. Твор напісаны вобразнай, маляўнічай, багатай, сакавітай мовай. Архаізавана ў ім толькі танальнасць. Пісьменнік часта звяр­таецца да Бібліі, што пэўным чынам адбілася на стылі. Умела выкарыстоў­вае інверсію і стараславянізмы, якія надаюць твору велічнае і ўрачыстае гучанне. Побач са словамі высокага кніжнага стылю ўжывае народныя вы­слоўі, прастамоўныя словы і выразы.

Раман вызначаецца стылёвай парадаксальнасцю і поліфанізмам. У ім спалучыліся рэальнае і нерэальнае, высокае і нізкае, іронія і гарэзлівасць. Такія асаблівасці дазваляюць гаварыць пра тое, што ў творы выявіліся сты­лёвыя рысы барока і постмадэрнізму. Велічным і сімвалічным атрымаўся фінал твора, дзе сейбіты на чале з Хрыстом «падымаліся на вяршыню круг­лага пагорка, як на вяршышо зямнога шара». Ішлі яны насустрач нізкаму сонцу, «і, гатовае да новага жыцця, падала зерне ў цёплую, мяккую зям­лю». У рамане сцвярджаюцца высокія гуманістычныя ідэалы праўды, даб­ра і справядлівасці. Яго змест не вычэрпваецца толькі апісаннем прыгодаў Братчыка і яго апосталаў, ён значна глыбейшы. Пісьменнік адзначыў, што гэта «не камедыя і не трагедыя, а трагікамедыя, смех праз слёзы, народная драма, калі хочаце».

Па мастацкіх прыкметах блізкая да рамана «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» легенда «Ладдзя Роспачы» (1964). У лісце да Я. Брыля ад 26 ліпе­ня 1964 г. У. Караткевіч заўважыў, што піша навелу «Ладдзя Роспачы» «аб адным сярэдневяковым беларускім «зламірозе», які любіў жыццё», што ат­рымліваецца «дзікая, але своеасаблівая мешаніна з «Дэкамерона», Рабле, французскіх фаблё і беларускіх не вельмі прыстойных казак».

Станоўчыя героі аўтара ўнутрана падобныя. Іх духоўнае багацце і ха­раство, маральная чысціня і беззаганнасць, вернасць перадавым грамадскім і эстэтычным ідэалам прывабліваюць, хвалююць. Яны шмат разважаюць, думаюць, перажываюць, але ў той жа час і дзейнічаюць, змагаюцца. Гэта натуры мэтанакіраваныя, душэўна адкрытыя, шчырыя, неспакойныя, сум­ленныя, высакародныя, інтэлектуальныя. Надзвычай прагныя да жыцця, яны шукаюць гармоніі ў тыпова рамантычных сферах – у каханні і ў прыродзе, часта ўцякаюць самі ад сябе, што можна сказаць пра Івара з апавядання «Барвяны шчыт», Валерыя Палецкага з апавядання «Залаты Бог» і Севяры­на Будрыса з аповесці «Чазенія». У гэтых творах пісьменнік паказаў, што рэчаіснасць увогуле рамантычная. Незвычайнае, прыгожае ў жыцці трэба проста ўбачыць і адчуць. Дзеля красы, шчасця і дасканаласці неабходна ісці праз пакуты і страты, як здарылася з героямі аповесці «Чазенія» Севя­рынам Будрысам і Гражынай Арсайлай. У гэтым творы У. Караткевіч пака­заў веліч і красу кахання і прыроды, задумаўся над сутнасцю навуковых і тэхнічных адкрыццяў. Аповесці ўласцівы эмацыянальная ўсхваляванасць, вытанчанасць стылю, інтэлектуальнасць і глыбокая духоўнасць. Па мас­тацкіх асаблівасцях яна тыпалагічна блізкая з творамі М. Прышвіна, К. Паўс­тоўскага, I. Сакалова-Мікітова, У. Арсеннева, А. Грына.

Адкрываўся зборнік вершам «Беларуская песня», творам патэтыч­ным і ўрачыстым, напоўненым гонарам за сваю зямлю і яе людзей. Пат­рыятычным пафасам прасякнуты вершы «Скарына пакідае радзіму», «Ня­весце Каліноўскага», «Багдановічу». Канкрэтныя гістарычныя асобы ў У. Ка­раткевіча – змагары і пакутнікі за народнае шчасце, асобы выключныя, не­звычайныя. Яны мужныя, любяць свабоду, непрымірымыя да зла, прыгнё­ту і дэспатызму. У. Караткевіч, як і яго любімы М. Багдановіч, часта звяр­таўся да антычных і біблейскіх тэм, вобразаў і матываў. Слушна пісала Т. Ча­бан, што «калі М. Багдановіч бачыць у міфе універсальнасць і гармонію, то У. Караткевіч шукае ў гарманічным незвычайнае, у класічным – выключ­нае, у міфе – адступленне ад міфа».

Пра гэта яскрава сведчыць «Балада аб трыццаць першым сярэбрані­ку». Высокая культура мыслення, арыгінальны падыход паэта да твора мастацтва, яго ўменне засяродзіцца на ўсеагульным і адначасова зямным, натуральным, чалавечным у чалавеку выявіў верш «Безгаловая Венера».

У кнізе «Мая Іліяда» асобны раздзел пад назвай «Таўрыда» склада­юць вершы, напісаныя ў выніку наведвання паэтам Крыма. Тэматычна гэта надзвычай разнастайны цыкл. Аўтар успрыняў Поўдзень і культуру Усхо­ду пераважна як уражлівы і дапытлівы падарожнік. У вершы «Таўры» ён як «паэт з беларускіх узгоркаў сініх» задумаўся над уласным лёсам, над бу­дучыняй свайго народа і ўвогуле над лёсам чалавецтва.

Непаўторна раскрыўся У. Караткевіч у інтымнай лірыцы. Ужо на са­мым пачатку творчага шляху паэт гаварыў пра ўсеачышчальную сілу ін­тымнага пачуцця («Зімняя элегія»), шчырымі словамі ўслаўляў сваю каха­ную. У зборніку «Вячэрнія ветразі» (паэмы «Бацькава сэрца» і «Слова пра чалавечнасць») ён праз інтымнае, асабістае імкнецца раскрыць агульнача­лавечае. Інтымным пачуццём падсвечваецца яго патрыятычная лірыка.

Адзін з раздзелаў кнігі «Мая Іліяда» паэт назваў «Калі памірае кахан­не». Вершы, змешчаныя ў ім, гучаць элегічна, мінорна («О каханне маё бяс­концае», «Я іду лугавою дарогай»). Лірычны герой прыходзіць да ўсведам­лення таго, што «нельга жыць з незгасальным болем», тым не менш да апошніх дзён ён хоча захаваць ранейшае ідэальна чыстае і светлае пачуц­цё, хоць яно і адклікаецца балючым успамінам.

Значных абагульненняў дасягнуў паэт у вершы «Фантазія», калі зга­даў няшчаснае каханне некаторых знакамітых асоб. Паэт сцвярджаў у вер­шы «Калі паміраюць», што «каханне не памірае... I смерці няма ў кахання».

Лірычны герой вершаў У. Караткевіча – маральны максімаліст, асоба інтэлектуальна і духоўна багатая. Калі ён кахае, то шчыра, адкрыта і ўсёй душой. У выніку часта страчваецца гармонія паміж думкай і пачуццём, па­між рэальна існуючым светам і светам яго фантазіі. І тады герой пакутуе, шукае выйсце, імкнецца зразумець, што з ім адбываецца. Рамантычны ха­рактар мыслення ўзмацняе драматычнае гучанне многіх вершаў.

У канцы 1960 – пачатку 1970-х гадоў У. Караткевіч дасягнуў прык­метных набыткаў і як празаік. Хораша апісаў ён у апавяданні «Краіна Цы­ганія» (1969) ушанаванне на Палессі цыганамі памяці свайго вярхоўнага суддзі, які ўтапіўся год назад, ратуючы беларускую дзяўчынку. З любоўю да прыроды, з выкарыстаннем звестак пра жыццё звяроў напісана апавя­данне «Былі ў мяне мядзведзі» (1970).

У. Караткевіч цікавіўся не толькі айчыннай гісторыяй. У апавяданні «Вялікі Шан Ян» (1970) звярнуўся да постаці дзяржаўнага дзеяча Стара­жытнага Кітая, які жыў у 390–338 гг. да н.э. і правёў многія рэформы, якія садзейнічалі ўмацаванню дзяржавы. У гэтым творы знайшлі далейшае вы­яўленне праблемы, да якіх У. Караткевіч звяртаўся ў апавяданні «Малень­кая балерына» (1961). Пісьменнік асудзіў войны, тыранію, дэспатызм, усё антыгуманнае, што практыкаваў Шан Ян. Мастак паказаў Шан Яна як за­канамерную ахвяру яго ж уласнай тэорыі.

Свабодай формы, разнапланавасцю ў перадачы адносін паміж людзь­мі, натуральнасцю выкарыстання калядных песень вызначаецца апавядан­не «Калядная рапсодыя» (1973). Антываенным пафасам прасякнута аповесць «Лісце каштанаў» (1972), адзін з самых аўтабіяграфічных твораў пісьмен­ніка. Падзеі аповесці адбываюцца ў толькі што вызваленым ад фашыстаў Кіеве. Тут, на беразе Дняпра, у горадзе, які ляжыць у руінах, праходзіць жыццё герояў-падлеткаў. Гэта ўсхваляваны і журботны ўспамін пісьменні­ка пра ўласны лёс і лёс свайго пакалення, чыё дзяцінства было апалена вайной.

У 1970 – пачатку 1980-х гадоў пісьменнік стварыў шэраг цікавых ка­зак («Верабей, сава і птушыны суд», «Кацёл з каменьчыкамі», «Нямоглы бацька», «Вясна ўвосень»). Ім уласцівы натуральнасць гучання, займаль­насць сюжэта, пазнавальнасць, наяўнасць народных маральна-этычных кры­тэрыяў у ацэнцы рэчаіснасці. Канцоўка ў яго казках часцей за ўсё шчаслі­вая. Сваю дасведчанасць у фальклоры У. Караткевіч прадэманстраваў ва ўступным артыкуле «А бадай вам цікава было» да зборніка беларускіх на­родных казак «З рога ўсяго многа» (1968).

Непаўторна раскрыўся талент пісьменніка ў публіцыстыцы, літаратур­най крытыцы і мастацкім перакладзе. З любоўю і па-майстэрску расказаў ён пра Беларусь у нарысе «Зямля пад белымі крыламі» (1971, 1977), які можна лічыць своеасаблівай мастацкай энцыклапедыяй Беларусі, візітоў­кай беларускага краю. У свядомасці беларуса (ды і не толькі беларуса) заў­сёды, як коласаўскае «Мой родны кут, як ты мне мілы!..», будзе існаваць сімвалічнае і паэтычнае караткевічаўскае вызначэнне Беларусі як зямлі пад белымі крыламі. Пісьменнік ахапіў у кнізе беларускую гісторыю ад стара­жытных часоў і да 1970-х гадоў XX ст., успомніў многія гістарычныя па­дзеі і факты, помнікі гісторыі і культуры беларускага народа, згадаў пра славутых грамадскіх і культурных дзеячаў айчыннага мінулага, напісаў пра прыроду свайго краю і нацыянальны характар беларуса. У гэтай кнізе няма голай рэгістрацыі лічбаў і фактаў. У ёй выяўлена душа народа, які прайшоў праз шматлікія выпрабаванні і які жыве багатым паўнакроўным жыццём. Аўтар цікава, для таго часу смела і па-новаму глянуў на гісторыю роднай зямлі і яе народа, узвялічыў і апаэтызаваў Беларусь.

Пісьменнік стварыў пранікнёныя і глыбокія нарысы і эсэ пра бела­рускае Палессе («Званы ў прадоннях азёр», 1969), Віцебск («Тысячу ста­годдзяў табе!», 1974), Тураў («Сцюдзёная вясна, або 1000 год і 7 дзён», 1980), Украіну («Абраная»), Кіеў («Мой се градок!»), Мсціслаў («Дыямен­тавы горад» – усе 1982), Кастуся Каліноўскага («Гэта было 10 сакавіка 1864 года»), старажытныя помнікі беларускай архітэктуры («Балады каменя»), неабходнасць стварэння на Беларусі музея народнай архітэктуры і побыту («Наш агульны клопат»), зберажэнне беларускай мовы («Родная мова»).

У 1970-я гады прыйшла да У. Караткевіча і слава драматурга. 29 жніў­ня 1974 г. на сцэне Віцебскага тэатра імя Я. Коласа была пастаўлена п’еса «Званы Віцебска» (напісана ў 1973 г., рэжысёр В. Мазынскі), у якой аўтар звярнуўся да падзей Віцебскага паўстання 1623 г. Гэта манументальная ге­раічная трагедыя рамантычнага плана, у якой гістарычна дакладна ўзноў­лены падзеі далёкай мінуўшчыны. Аўтар адзначыў, што I. Кунцэвіча за фа­натычны дэспатызм і жорсткасць у народзе празвалі «душахватам». Ён гвалтоўнымі сродкамі насаджваў унію. Таму адчуў моцны адпор праваслаў­ных у Вільні, Магілёве, Оршы, Полацку. У. Караткевіч паказаў I. Кунцэві­ча не толькі як рэлігійнага фанатыка і забойцу, але і як ахвяру свайго часу, пэўных абставін і той догмы, якой ён служыў. Біскупу вочы на свет адкрыў яго духоўнік, езуіт Касінскі, як і іншыя адмоўныя персанажы, асоба не шар­жыраваная і не спрошчаная. Біскуп адчуў трагізм свайго становішча, стаў духоўна відушчым, але было позна. Гараджане забіваюць I. Кунцэвіча. Ён гіне ганебнай смерцю. Ніхто не выдае ўладам забойцу I. Кунцэвіча. Кара­юць паўстанцаў, хвошчуць гнойнымі бізунамі званы. Красамоўна гучаць сло­вы, сказаныя на эшафоце Ропатам: «Ніхто не вырве нас з іхніх кіпцюроў, калі не вырвемся самі... Ніякім розумам, ніякім гвалтам нельга дасягнуць таго, каб у Віцебску не было Віцебска, каб на нашай зямлі не было нашай зямлі».

Да падзей Крычаўскага паўстання 1743–1744 гг. звярнуўся У. Карат­кевіч у трагедыі «Маці ўрагану» (1982, упершыню пастаўлена ў 1988 г. мін­скім аматарскім тэатрам «Золак», рэжысёр Г. Прыма). П’есе, асабліва яе першай дзеі, папярэднічала легенда «Маці Ветру» (1956). Трагедыя «Маці ўрагану» стала адным з вяршынных набыткаў драматургіі У. Караткевіча. Яна вызначаецца рамантычнай прыўзнятасцю і панарамнасцю. Дзеянне тво­ра адбываецца ў сялянскім двары, пячоры, карчме, магнацкім палацы, на га­радской плошчы і на полі бітвы. Багатая і разнастайная мова персанажаў. У. Караткевіч дасканала перадаў у п’есе дух той эпохі, напоўніў яе актуаль­ным, сучасным гучаннем. Многія ўдзельнікі Крычаўскага паўстання загі­нулі ў бітве, былі павешаны на шыбеніцах, разарваны, зашытыя ў мядзве­джыя скуры, сабакамі. Але ў народнай памяці засталіся іх мужнасць і гера­ізм. У фінале п’есы прыгнечаная горам Агна Вецер цалуе ворагаў і заражае іх праказай. Сцвярджаецца не толькі маральная перамога паўстанцаў, але і праводзіцца думка пра няскоранасць і неўміручасць беларускага народа.

У дэтэктыўным рамане «Чорны замак Альшанскі» (1979) выявіўся адзін з галоўных эстэтычных прынцыпаў пісьменніка – значнасць арганіч­най повязі часоў. Галоўны герой Антон Косміч кажа: «Хто не памятае мі­нулага, хто забывае мінулае – асуджаны зноў перажыць яго. Безліч разоў». Звяртаючыся да гісторыі, аўтар імкнуўся глыбей зразумець праўду жыцця, сэнс людскога існавання. Дзеля ўсталявання справядлівасці і змагаецца Кос­міч са злачынцамі, а дапамагаюць яму ў гэтай справе супрацоўнікі органаў дзяржаўнай бяспекі Хілінскі і Шчука, вясковы настаўнікі Змагіцель і Шаб­лыка, айцец Леанард Жыховіч, вартаўнік замка і касцёла Мультан, кіраўнік археалагічнай экспедыцыі Стася Рэчыц. Каларытна выпісаны ў рамане Людз­вік Лапатуха. Ён са сваім уяўным вар’яцтвам, са сваёй незагойнай ранай-памяццю, душэўнай прасветленасцю і чысцінёй – адзін з самых глыбокіх і трагічных вобразаў рамана, вобраз-сімвал.

Злавеснай і адначасова трагічнай, складанай і неадназначнай постац­цю з’яўляецца Лыганоўскі, па віне і з ведама якога ўчынены многія забой­ствы, звязаныя з пошукамі скарбаў роду Альшанскіх. Неабыякавасць да жыц­ця, увага да кожнага чалавека, любоў да Радзімы, актыўная жыццёвая пазі­цыя садзейнічалі поспеху Косміча. З яго дапамогай былі знойдзены скарб Альшанскіх і архіў айнзацкаманды. Ён разгадаў таямніцу Валюжыніча і Ган­ны-Гардзіславы Альшанскай. У рамане «Чорны замак Альшанскі» У. Ка­раткевіч дасягнуў асаблівай свабоды самавыяўлення, здолеў паказаць жыц­цё ва ўсім багацці і разнастайнасці, стварыць характары не столькі раман­тычна яркія, колькі рэалістычна праўдзівыя, тыповыя, шматгранныя. Пісь­меннік выступіў супраць духоўнага спусташэння чалавека. Ён імкнуўся расказаць не прыватную і займальную гісторыю, што здарылася з яго ге­роем, а паспрабаваць выявіць повязь паміж мінуўшчынай і сучаснасцю, рас­крыць жыццё ва ўсіх яго складанасцях і супярэчнасцях, сцвердзіць думку пра непераможнасць і ўсемагутнасць дабра і чалавечнасці.

Косміч, Шаблыка, Змагіцель, Хілінскі і іншыя станоўчыя героі рама­на неабыякавыя да зла і несправядлівасці. Сумленныя людзі, яны вераць, што «помста ўсё ж ёсць... За кожную кроплю крыві, за кожную слязу. Не цяпер, дык заўтра. Не самому, дык нашчадкам».

Паэзія У. Караткевіча магла быць элегічна-лірычнай, драматычнай і нават трагічнай. Але яна ніколі не была эмпірычнай і халоднай. Шмат у ёй святла і радасці. Дасканалым гімнам дружбе і жыццю з’яўляецца малая паэма «Віно дажджоў» – твор лёгкі і свабодны. Лебядзінай песняй і запаветам стаў для У. Караткевіча апошні зборнік «Быў. Ёсць. Буду» (1986), які выйшаў пасля смерці аўтара. Яго склалі паэтычныя творы канца 1950 – першай паловы 1980-х гадоў. Кніга атры­малася цэласная і гарманічная. З вершаў, напісаных у апошнія пяць гадоў, у кнігу ўвайшлі: «На Беларусі Бог жыве», «Не злабіся на ерэтыкоў», «Бела­рускае мінулае», «Армянскія ананімныя прытчы», «Паэт». Многае з паэтыч­най спадчыны аўтара з’явілася ў друку пасля яго смерці. З вершаў апошніх гадоў гэта: «Наследаванне Сыракомлю», «Бог важдаецца з беларускімі проз­вішчамі», «Васілю Быкаву». Сцвярджэннем уласнай велічы, магутнасці і не­смяротнасці, далучанасці да лёсу людскога прасякнуты верш «Быў. Ёсць. Буду». Верш вызначаецца тыранаборствам, праметэізмам. Ад любові да асоб­нага чалавека, ад святой любові да роднай зямлі паэт уздымаўся да ўся­светнай любові да ўсяго чалавецтва. I гэта была не дэкларацыя, а глыбока выпакутаваная думка, заснаваная на ўласным жыццёвым і творчым вопы­це, які дазволіў у свой час і А. Міцкевічу сказаць вуснамі героя з III часткі «Дзядоў», што ён любіць і пакутуе за мільёны людзей.

Маральна-філасофскі роздум паэта пра сэнс людскога існавання, пра сваё месца ў сусвеце раскрыўся ў вершы «Дэман». У даверлівай гутарцы з дэманам, які выступае як яго двайнік і міфічны дух, аўтар спрабуе знайсці адказы на балючыя пытанні, якія яго непакояць. Паэт разумее, што шлях да ісціны цярністы. Праз пакуты, змаганне і любоў можна наблізіцца да ідэалу, зведаць хвіліны духоўнага ачышчэння, адчуць боль і радасць жыцця.

У вершы «Бекеш, або Ода ерасі» паэт прамаўляў:

Ерась, вялікая маці ўсіх народаў вялікіх,

Выратуй сына свайго, што не будзе быдлець спакваля.

Такое выказванне было характэрным для У. Караткевіча, які высту­паў супраць панылага прагматызму і дагматыкі, крытыкаваў агульнапрыз­наныя ісціны, адстойваў жывы і неспакойны людскі дух, які знаходзіўся ў няспынных пошуках, з’яўляўся рухавіком прагрэсу і абнаўлення.

Да вяршынь гераічнага эпасу ўзняўся паэт у «Паэме пра явар і калі­ну», дзе выкарыстаў фальклорны сюжэт пра свякроў, якая атруціла нялю­бую нявестку, і пра закаханых, якіх не разлучыла нават смерць. Да гэтага сюжэта ён падышоў па-свойму, асэнсаваў яго не толькі ў псіхалагічна-бы­тавым, але і ў нацыянальна-гераічным плане. Паэма вызначаецца велічным і зладжаным рытмам. У ёй адчуваецца свабоднае і шырокае дыханне гісто­рыі, раскрыты яркія і глыбокія характары. Яе можна суаднесці з творамі сусветнай літаратуры пра Трышчана і Іжоту.

У першай палове 1980-х гадоў, разважаючы пра сутнасць быцця, па­эт па-філасофску і афарыстычна думаў над сэнсам свайго жыцця. У. Карат­кевіч, які і ў жыцці, так і ў літаратуры быў рыцарам сумлення і свабоды, рыцарам роднай Беларусі. Той жа В. Быкаў на пахаванні У. Караткевіча (памёр 25 ліпеня 1984 г.) у развітальным слове назваў яго высакародным рыцарам духу.

Творчасць У. Караткевіча прасякнута патрыятычным і гуманістыч­ным зместам. Плённа засвоіўшы гісторыю і фальклор, а таксама сусветную культуру, мастак выяўляў характэрныя адзнакі свайго трывожнага і неспа­койнага часу. Ён знаходзіўся ў цэнтры беларускага культурнага і навуко­вага жыцця, выступаў у абарону беларускай мовы, культуры, помнікаў ар­хітэктуры і прыроды.

У. Караткевіч быў нястомным вандроўнікам: шмат падарожнічаў па Беларусі і за яе межамі, два разы быў у Польшчы (1971–1977), тры разы ў Чэхаславкіі (1973, 1975, 1979). Марыў падрыхтаваць «Кнігу падарожжаў», навеяную гэтымі паездкамі і сустрэчамі з людзьмі. Ён аўтар сцэнарыяў мас­тацкіх і дакументальных фільмаў: «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» («Жы­ціе і ўзнясенне Юрася Братчыка», 1967), «Дзікае паляванне караля Стаха» (1979), «Чорны замак Альшанскі» (1983), «Сведкі вечнасці» (1964), «Па­мяць» (1966), «Будзь шчаслівай, рака» (1967), «Чырвоны агат» (1973). Напі­саў лібрэта балета «Кастусь Каліноўскі» (1973). Па яго творах пастаўлены оперы «Сівая легенда» (1978, кампазітар Дз. Смольскі), «Дзікае паляванне караля Стаха» (1979, кампазітар У. Солтан), мастацкія фільмы, тэле- і ра­дыёспектаклі.

Творчасць У. Караткевіча прыкметна ўплывае на сучасны беларускі літаратурны працэс. Дзякуючы яму назіраецца павышаная зацікаўленасць з боку беларускіх літаратараў да мінулага роднага краю. У. Караткевіч – го­нар і сумленне беларускай літаратуры. Ён быў сапраўдным апосталам ду­хоўнасці, прадвесцем новага беларускага Адраджэння. Ён здолеў даскана­ла раскрыць душу народа і яго нацыянальны характар. Ведаюць яго творы не толькі на Радзіме, але і за яе межамі. Часцей за ўсё перакладаліся на ін­шыя мовы аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха», «Чазенія», раман «Чор­ны замак Альшанскі» і кніга «Зямля пад белымі крыламі».

За заслугі ў галіне літаратуры пісьменнік быў узнагароджаны ў 1980 г. ордэнам Дружбы народаў, у 1982 г. за раман «Леаніды не вернуцца да Зям­лі» («Нельга забыць») яму была прысуджана Літаратурная прэмія імя I. Ме­лежа, а ў 1984 г. за раман «Чорны замак Альшанскі» – Дзяржаўная прэмія Беларусі імя Я. Коласа (пасмяротна).

Творы У. Караткевіча выхоўваюць нашы пачуцці, вучаць любіць Ра­дзіму, берагчы чалавечнае ў чалавеку, паглыбляюць веды пра зямлю, на якой жывём, выклікаюць радасць мастацкага адкрыцця, абуджаюць, хва­лююць, трывожаць фантазію і розум. Творчасць У. Караткевіча – гэта мас­тацкі летапіс жыцця беларускага народа, напісаны шчыра і таленавіта.