Гиззатов саялбек махамбетұлы бөкей Ордасындағы аграрлық саясат

ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Бөкей Ордасында жүргізілген аграрлық саясат бетбұрысты кезеңдерге толы болды. Мұндай саясаттың астарында отаршыл патша үкіметінің мақсаттары да, қазақ халқын тәуелсіздікке жетелеген Орда билеушілерінің талап-тілектері де астасып жатты.

1. 
   Назарбаев Н.Ә. Қазақ тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы.
   

2. 
   Фукс К.А. Пребывание в Казани киргизского хана Джангиря. // Казанский вестник. – 1826. - № 9-12; Михайлов Н. О Внутренней киргизской Орде. // Астраханские губернские ведомости. – 1842. - №12; Киттары М.Я. Ставка хана Внутренней Киргизской Орды. // Журнал Министерства внутренных дел. – 1843. - Ч. 28. - №10. - С.107-133; №11. - С. 175-196; Троицкий В. Взгляд на внутреннюю киргизскую Орду. // Отечественные записки. – 1848. - Т. 58. - Отд. ҮІІІ. - №6. - С. 98-111; Бларамберг И.Ф. Военно-статистическое обозрение земли Киргиз-кайсаков Внутренней (Букеевской) и Зауральской (Малой) Орды. – Оренбург, 1848. – 342 с.
   
3. 
   Евреинов А. Внутренняя или Букеевская киргиз-казачья Орда. /
   

Терещенко А. Следы Дешты-Кыпчака и Внутренняя киргиз-кайсацкая Орда. // Москвитянинь. – 1853. - №22. - С. 51-85.; Островский Э. Поездка во Внутреннюю киргиз-кайсацкую Орду с ветеринарной целью. // Журнал Министерства внутренних дел. – 1859. - Ч. 34. - Отд. І. - С. 19-112.

4. 
   Медведский Г. Внутренняя киргизская орда в хозяйственном отношении
   

5. 
   Бабажанов С. Этнографиялық мақалалар. – Алматы: Қазақстан, 1993. –
   

6. 
   Мақаш әкім. Жинақ. – Алматы: Арыс, 2004. – 272 б.
   
7. 
   Иванов И.С. Джангерь, хан Внутренней киргизской Орды. //
   

8. 
   Бирюков И.А. История Астраханского казачьего войска. - Саратов,
   

9. 
   Савичев Н. Исатай Тайманов. – Орал, 1990. – 98 б.
   

қысқаша мағлұмат / Өтемісұлы Махамбет шығармаларының академиялық жинағы.– Алматы: Ғылым, 2003. - 3 том. – 440 б.

10. 
    Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры. 2-ші басылуы. – Алматы:
    

11. 
    Рязанов А.Ф. Сорок лет борьбы за независимость казахского народа
    

12. 
    Шахматов В.Ф. Внутренняя Орда и восстание Исатая Тайманова.
    

13. 
    Аспандияров Б. Образование Букеевской Орды и ее ликвидация. -
    

14. 
    Еренов А. Очерки по истории феодальных земельных отношении в
    

15. 
    Бекмаханов Е. Очерки истории Казахстана ХІХ в. – Алма-Ата: Мектеп, 1967. – 190 с.
    
16. 
    Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХVII – начале ХХ вв.
    

17. 
    Зиманов С. Общественный строй казахов первой половины ХІХ века. –Алма-Ата: Изд.АН КазССР, 1958. – 296 с.; Соныкі, Россия и Букеевское ханство.- Алма-Ата: Наука, 1982.- 190 с.
    
18. 
    Кенжалиев И. Махамбет Өтемісов (Өмірі мен қызметі туралы қысқаша очерк). – Алматы: Қазақстан, 1974. – 56 б.; Соныкі, Тайманұлы Исатай (Өмірі мен қызметі туралы қысқаша тарихи очерк). – Алматы: Қазақстан, 1977. – 112 б.; Соныкі, Бөкей Ордасы (1801-1850). - Орал: БҚМУ баспаханасы, 2001. – 170 б.; Соныкі, Мақамбет. – Орал: БҚМУ баспаханасы, 2003. – 182 б.;
    
19. 
    Рысбеков Т.З. Өскен өлке тарихы. - Орал: Полиграфия, 1997. –
    

20. 
    Касымбаев Ж.К. Государственные деятели казахских ханств. XVIII
    

21. 
    Бірімжаров Б.Қ. Батыс Қазақстан тарихынан. ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. – Орал:
    

22. 
    Калмурзаев А.А. Социально-политические процессы в Букеевском
    

23. 
    Есмағамбетов К.Л. Қазақтар шетел әдебиетінде. – Алматы: Атамұра, 1994. – 240 б.; Соныкі, Азат рухтың күрескері. – Алматы: Өркениет, 2003. – 176 б.; Соныкі, Тарих таңдақтары. Бірінші кітап. – Алматы: Арыс, 2008. – 416 б.
    
24. 
    Қойгелдиев М.К. Исатай мен Жәңгір ханның тарихи қызметі мен
    

25. 
    Бөкейханов Ғ. Хан Жәңгір – Бөкей Ордасының реформаторы. // Түркістан. – 2002. - 5 қаңтар; Сейдімбек А. Дәуір толғағының тұлғасы. // Егемен Қазақстан. – 2002. – 27 тамыз; Егеубай А. Ақын және заман (Махамбет шығармаларының проблематикасы) // Егемен Қазақстан. – 2003. – 12 қыркүйек.
    
26. 
    Неталиев М. Ханның қателігі – халықты қанағаны. // Ана тілі. – 1992.
    

27. 
    Харабалин Ғ.Е. ХІХ ғасырдағы Бөкей Ордасы. – Орал, 2004. – 238 б.; Сариева Р.Х. Мұрағат және тарих. – Алматы: Арыс, 2004. – 292 б.; Шарафутдинов З.Ғ. Еділ-Жайық тарихы. – Орал: Ағартушы, 2008. – 176 б.
    
28. 
    Жұмалиев Қ. Егеулі найза. – Алматы: Жазушы, 1979 – 188 б.; Аманшин Б. Махамбеттің тағдыры (роман және әдеби зерттеулер). – Алматы: Жазушы, 1991. – 400 б.; Сарай Ә. Екі тарлан. Исатай – Махамбет тарихы, зерттеу. - Алматы: Өлке, 1997. – 408 б.; Кекілбаев Ә. Шандоз. / Махамбет әлемі. – Алматы: Арыс, 2004. - 19 кітап. – 360 б.
    
29. 
    Әбжанов Х.М., Назарбаева Г. Қазақстан: тарих пен тағдыр. – Алматы: Кітап, 2003. – 296 б.; Абдоллаев Н.А. Вопросы методологии и методики исторического исследования. – Актобе, 2009. – 308 с.
    
30. 
    Мұқтар Ә.Қ. Азаттық таңы жолында. - Алматы: Ғылым, 2001. - 258 б;
    
31. 
    Құрманалин С.Б. 1847 – 1858 жылдардағы Есет Көтібарұлы бастаған ұлт
    

32. 
    Исхаков Д.М., Халиков Н.А. Астраханские татары. - Казань, 1992. –
    

33. 
    Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828 гг.). - МЛ.: Изд.АН
    

34. 
    Материалы по истории политического строя Казахстана. - Алма-Ата:
    

35. 
    Казахско-русские отношения в ХVIII-XIX веках (1771-1867). Сборник
    

36. 
    Мукатаев Г.К. Хан Жангир – великий преобразователь степи (документы и материалы). - Санкт-Петербург: Издательство М.Ирхиной, 2001. – 90 с.
    
37. 
    Букеевской Орде 200 лет. / Издание из 6 книг. Под ред. М.Кулькенова.
    

38. 
    История Букеевского ханства. 1801-1852гг. (сборник документов и
    

39. 
    Исатай-Махамбет (1801-1845). Құжаттар. // Махамбет әлемі. – Алматы:
    

40. 
    Материалы по истории татарского народа. – Казань: АН Татарстана,
    

41. 
    Астраханские казахи: история и современность. Под ред.
    

42. 
    История Астраханского края. Под ред. Н.М.Ушакова. – Астрахань: Изд.
    

43. 
    Российское казачество. Научно-справочное издание. Под ред. Т.В.
    

44. 
    РФ АОММ, 1-қор, 3-тізбе, 6-іс.
    
45. 
    РФ АОММ, 1-қор, 13-тізбе, 26-іс.
    
46. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 104-іс.
    
47. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 287-іс.
    
48. 
    РФ АОММ, 1-қор, 3-тізбе, 2-том, 450-іс.
    
49. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 284-іс.
    
50. 
    РФ ОрОММ, 222-қор, 2-тізбе, 2-іс.
    
51. 
    РФ АОММ, 1-қор, 5-тізбе, 600-іс.
    
52. 
    ҚР ОММ, 78-қор, 4-тізбе, 5-іс.
    
53. 
    РФ АОММ, 1-қор, 5-тізбе, 1791-іс.
    
54. 
    ҚР ОММ, 78-қор, 4-тізбе, 88-іс.
    
55. 
    ҚР ОММ, 78-қор, 4-тізбе, 86-іс.
    
56. 
    ҚР ОММ, 78-қор, 4-тізбе, 84-іс.
    
57. 
    РФ АОММ, 1-қор,4-тізбе, 920-іс.
    
58. 
    РФ АОММ, 1-қор, 7-тізбе, 2-том, 2589-іс.
    
59. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 301-іс.
    
60. 
    РФ АОММ, 1-қор, 8-тізбе, 27-іс.
    
61. 
    РФ ОрОММ, 6-қор, 10-тізбе, 3599-іс.
    
62. 
    ҚР ОММ, 78-қор, 1-тізбе, 28-іс.
    
63. 
    ҚР ОММ, 78-қор, 1-тізбе, 41-іс.
    
64. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 2231-іс.
    
65. 
    Махамбет. Ереуіл атқа ер салмай. Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 1989. -
    

66. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 5458-іс.
    
67. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 5042-іс.
    
68. 
    ҚР ОММ, 78-қор, 1-тізбе, 49-іс.
    
69. 
    ҚР ОММ, 78-қор,1-тізбе, 87-іс.
    
70. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 5436-іс.
    
71. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 2435-іс.
    
72. 
    ҚР ОММ, 4-қор, 1-тізбе, 5503-іс.
    
73. 
    ҚР ОММ, 78-қор, 2-тізбе, 5894- іс.
    

2 Бөкей Ордасының тарихы - ұлтымыздың рухани мұрасы. // М.Өтемісов атындағы БҚМУ-нің 75 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. - Орал, 2007. - 122-124 беттер.

3 Бөкей хандығындағы әлеуметтік институттар және олардың ерекшеліктері. // Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті хабаршысы. Тарих сериясы. – 2007. - №3. - 68-70 беттер.

4 Бөкей хан тұсындағы Ішкі Ордадағы жер мәселесі және әлеуметтік жағдай. // М.Өтемісов атындағы БҚМУ хабаршысы. - 2008. - №1. - 16-22 беттер.

5 Жәңгір ханның аграрлық саладағы атқарған игі істері. // Батыс Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік және мәдени дамуы тарихы мен қазіргі жағдайы: халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. – Орал, 2008. - 194-196 беттер.

6 Бөкей хандығындағы аграрлық қатынастар. // Ізденіс – Поиск. Гуманитарлық ғылымдар сериясы. – 2008. - №1. - 173-176 беттер.

7 Бөкей Ордасындағы И.И.Завалишин жүргізген аграрлық реформалар. // ІІІ Торайғыров оқулары: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Павлодар, 2009. - 2 том. - 174-184 беттер.

8 Жәңгір Бөкейұлының аграрлық реформаларын жаңаша сараласақ. // Оқу үдерісінде жаңа инновациялық технологияларды қолдану мәселелері: халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. - Шымкент, 2009. - 2 том. - 256-260 беттер.

9 Сұлтан Шығай билігі тұсындағы Бөкей Ордасындағы аграрлық саясат. // М.Өтемісов атындағы БҚМУ хабаршысы. - 2009. - № 3. - 18-25 беттер.
РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02 – «Отечественная история»

(История Республики Казахстан)
Гиззатов Саялбек Махамбетович

Аграрная политика в Букеевской Орде (I половина XIX века)
Актуальность исследуемой темы: Появившаяся, как политико-территориальная структура, в начале XIX века Букеевское ханство занимает в нашей национальной истории важнейшее место. Аграрная политика в нем, ее особенность и влияние на социальную жизнь населения требует основательного исследования с новых позиций. Если учесть, что территория ханства с одной стороны подвергалась реформированию под влиянием колонизаторской политики России, с другой – правителями Орды, то внутренние противоречия и причины произошедших процессов полнее проявляется и актуальность темы основательнее раскрывается.

Цель и задачи исследования: Анализ направлений аграрной политики в Букеевской Орде и ее связь с современностью, а также роли отдельных личностей в ней является главной целью исследования. В связи с этим перед исследованием ставятся такие задачи:

- определение роли земельной проблемы на основании анализа политических, экономических и социальных причин образования Букеевского ханства с новой точки зрения;

- аграрные реформы во Внутренней Орде при Букее Нуралиеве и их особенности. Раскрытие личностных качеств хана Букея;

- объективная оценка уровня обеспеченности потребностей коренного казахского населения в пастбищах и водопоях при Шыгае Нуралиеве;

- анализ особенностей, периодов и результатов аграрной реформы проведенной Джангир ханом во второй четверти XIX века, выяснение их социальных следствий на основании архивных данных;

- критика аграрной политики Временного Совета по управлению Букеевской Ордой в начальный пятилетний период его функционирования;

- сущность земельной политики России во Внутренней Орде;

- конкретизация тождества и различия аграрной политики в Букеевской Орде в первой и во второй четвертях XIX века и их сравнительный анализ.

Научная новизна исследования:

- причиной образования Букеевской Орды стала обострение земельной проблемы в Младшем джузе в связи с рационально необоснованной политикой, которую придерживалась Российская империя по отношению к калмыкам Приволжья.

- царское правительство активно вмещалось в дело решения земельной проблемы во Внутренней Орде при Букее Нуралиеве (1801-1815). Территория ханства впервые была утверждена специальным царским указом от 19 мая 1806 года;

- при правлении Шигая Нуралиева (1815-1823) дважды была проведена межевание территории Букеевской Орды. Тогда материальное положение населения улучшилось, количество скота впервые достигло самого высокого показателя в истории ханства;

- во второй четверти XIX века направление аграрной политики претерпело коренное изменение, во главе которой стоял Джангир Букеев. Аграрная политика, проведенная им, охватила два периода. Первый период (1825-1830) характеризуется регулировкой внешних земельных проблем, а второй (1831-1845) – уделяется внимание вопросам распределения внутренних земельных ресурсов;

- результаты аграрной реформы Джангира Букеева влились в социальные противостояния. Свою внутреннюю политику он вел в пользу своих родичей и приближенных. Во внешней политике он боролся за целостность территории ханства;

- образованный после смерти Джангир хана в 1845 году во Внутренней Орде Временный Совет в течение первых пяти лет своего функционирования не спешил проводить новые реформы. В этот период, хотя аграрная политика Джангир хана подвергалась к критике, существенных изменений не было;

- при аграрной реформе Букеевской Орда межевые работы обрели особую значимость. В течение 1801-1850 годы на территории Букеевской Орды были проведены 25 межевых работ. Из них в первой четверти XIX века – 5, в его второй четверти – 20. В истории ханства самые крупные землемерные работы проводились с 3 мая по 20 июля 1828 года.

- definition of a role of a ground problem on the bases of the analysis of the political, economic and social reasons of education Bukey Horde with new the points of view;

- agrarian reforms in Internal Horde at Bukey Nuraliev and their feature. Disclosing personalitics of qualities of khan Bukey;

- objective estimation of a level of security of needs of the radical Kazakh population in pasture and watering place at Shigay Nuraliev;

- the analysis of features, periods and results of agrarian reform carried out by Zhangir khan in the second quarter XIX centuries, finding - out of their social consequences on the basis of the archival data;

- criticism of agrarian politics of Temporary Advice on management Bukey Horde in the initial five years' period of its functioning;

- essence of ground politics of Russia in Internal Horde;

- concrete definition of identity and distinction of agrarian politics in Bukey Horde in first and in the second quarters XIX centuries and their comparative analysis;

The scientific novelty of the research work.

- the reason of education Bukey Horde became an aggravation of a ground problem in Younger Zhuz in connection with rationally unreasonable politics, which the Russian empire in relation to the Kalmyks Privoljia adhered;

- the imperial government actively held in business of the decision of a ground problem in Internal Horde at Bukey Nuraliev. The territory of khanate was for the first time approved by special tsarist edict from 19 may 1806;

- surveying of territory Bukey Horde was organized at rule Shigay Nuraliev 1815-1823 twice. Then the material rule of the population was improved, the quantity of cattle for the first time has reached the highest parameter in a history of khanate;

- in the second quarter XIX centuries a direction of agrarian politics subbered radical change, in which chapter stood Zhangir Bukeev. The agrarian politics which has been carried out by him, has captured two periods. The first period 1825-1830 is characterized by adjustment foreign of ground resources, but the second 1831-1845 is spared attention to questions of the distribution internal land resources;

- the results of agrarian reform Zhangir Bukeev have joined social oppositions. The internal politics he conducted for the benefit of relations and approached. In external politics he struggled for integrity of territory of khanate;

- formed after death of Zhangir khan in 1845 in Internal Horde Temporary Advice within first five years of the functioning did not hurry to result new reforms. In this period, though the agrarian politics of Zhangir khan was exposed to criticism the essential changes were not;

- at agrarian reform Bukey Horde surveys of job have found the special importance. Within 1801-1850 years in territory Bukey Horde were carried 25 surveys of jobs. From them in the first quarter XIX centuries - 5, in its second quarter - 20. In a history of khanate largest surveyor of job were spent from May 3 till July 20, 1828;

090000, Орал қ., Сарайшық к., 34