1) При помощи отрицательных суффиксов (ба, бе, па, пе, ма, ме, см. раздел Существительные, отрицание/вопросы), которые присоединяются к корню глагола, затем следует суффикс й:
Сен жазбай отырсың. – Ты не пишешь. Ол iшпей отыр. – Он не пьёт.
Мен институтта оқымай жүрмiн. – Я не учусь в институте.
2) При помощи суффиксов ған/ген, қан/кен и отрицания жоқ.
Суффиксы "ған/ген, қан/кен" следуют после вспомогательных глаголов "тұр, жүр, отыр, жатыр". Так как вспомогательных глаголов только четыре, то изучая отрицательную форму, лучше сразу запомнить эти глаголы с суффиксами: тұрған, жүрген, отырған, жатқан. После вспомогательных глаголов следует отрицание жоқ с Личным окончанием-1.
Сен жазып отырған жоқсың. – Ты не пишешь. Ол iшiп отырған жоқ. – Он не пьёт.
Мен институтта оқып жүрген жоқпын. – Я не учусь в институте.
Олар менiмен сөйлесiп жатқан жоқ. – Они со мной не разговаривают.
Таблицы с примерами:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу
жазып отырмын
жазып отырмыз
жазып отырсың
жазып отырсыңдар
жазып отырсыз
жазып отырсыздар
жазып отыр
|
көру
көрiп тұрмын
көрiп тұрмыз
көрiп тұрсың
көрiп тұрсыңдар
көрiп тұрсыз
көрiп тұрсыздар
көрiп тұр
|
ойнау
ойнап жүрмiн
ойнап жүрмiз
ойнап жүрсiң
ойнап жүрсiңдер
ойнап жүрсiз
ойнап жүрсiздер
ойнап жүр
|
қою
қойып жатырмын
қойып жатырмыз
қойып жатырсың
қойып жатырсыңдар
қойып жатырсыз
қойып жатырсыздар
қойып жатыр
|
|
Отрицание:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу (1)
жазбай отырмын
жазбай отырмыз
жазбай отырсың
жазбай отырсыңдар
жазбай отырсыз
жазбай отырсыздар
жазбай отыр
|
жазу (2)
жазып отырған жоқпын
жазып отырған жоқпыз
жазып отырған жоқсың
жазып отырған жоқсыңдар
жазып отырған жоқсыз
жазып отырған жоқсыздар
жазып отырған жоқ
|
көру (1)
көрмей тұрмын
көрмей тұрмыз
көрмей тұрсың
көрмей тұрсыңдар
көрмей тұрсыз
көрмей тұрсыздар
көрмей тұр
|
көру (2)
көрiп тұрған жоқпын
көрiп тұрған жоқпыз
көрiп тұрған жоқсың
көрiп тұрған жоқсыңдар
көрiп тұрған жоқсыз
көрiп тұрған жоқсыздар
көрiп тұрған жоқ
|
|
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
ойнау (1)
ойнамай жүрмiн
ойнамай жүрмiз
ойнамай жүрсiң
ойнамай жүрсiңдер
ойнамай жүрсiз
ойнамай жүрсiздер
ойнамай жүр
|
ойнау (2)
ойнап жүрген жоқпын
ойнап жүрген жоқпыз
ойнап жүрген жоқсың
ойнап жүрген жоқсыңдар
ойнап жүрген жоқсыз
ойнап жүрген жоқсыздар
ойнап жүрген жоқ
|
қою (1)
қоймай жатырмын
қоймай жатырмыз
қоймай жатырсың
қоймай жатырсыңдар
қоймай жатырсыз
қоймай жатырсыздар
қоймай жатыр
|
қою (2)
қойып жатқан жоқпын
қойып жатқан жоқпыз
қойып жатқан жоқсың
қойып жатқан жоқсыңдар
қойып жатқан жоқсыз
қойып жатқан жоқсыздар
қойып жатқан жоқ
|
|
2. Переходное время глагола
(Ауыспалы келер шақ)
Переходное время глагола используется в двух случаях: когда говориться о действии, совершаемым обычно (делал, делаю и буду делать) или говорится о будущем, в котором говорящий уверен. Время определяется (настоящее или будущее) по контексту.
Общая схема:
1 Мен
Бiз
|
|
мын / мiн
мыз / мiз
|
2 Сен
Сендер
Сiз
Сiздер
|
сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз
сыздар / сiздер
|
3 Ол, Олар
|
ды / ді
|
В отличие от таблицы Личных окончаний-1, приведённой в разделе "Личные окончания", в третьем лице единственного и множественного числа (Ол, Олар) добавляются личные окончания ды / ді.
В первом лице единственного и множественного числа (Мен, Бiз) только личные окончания, которые начинаются на м, то есть мын/мiн и мыз/мiз (сравните с таблицей Личных окончаний-1).
При образовании переходного времени к основе глагола, если слово твёрдое, добавляется суффикс а (жаз – жаза), если слово мягкое, то суффикс е (кел – келе), и суффикс й добавляется, если слово заканчивается на гласную (сөйле – сөйлей). После суффиксов добавляются Личные окончания-1.
Примеры на настоящее (обычно совершаемое) действие:
Мен жазамын. – Я пишу. Сіз диванда ұйықтайсыз. – Вы на диване спите.
Сен қазақша сөйлейсің. – Ты по-казахски говоришь. Біз теледидар көреміз. – Мы телевизор смотрим.
Сендер қазақ тілін үйренесіңдер. – Вы казахский язык учите.
Мен сағат алтыда оянамын. – Я в шесть часов просыпаюсь.
Бiз сағат сегiзде кешкi асты iшемiз. – Мы в восемь часов ужинаем.
Қай пәтерде тұрасыз? – Вы в какой квартире живёте?
Орысша сөйлейсiз бе? – Вы по-русски разговариваете?
Орысша жақсы түсiнемiн, бiрақ нашар сөйлеймін. – Я по-русски хорошо понимаю, но плохо говорю.
Сен бос уақытта музыка тыңдайсың ба? – Ты в свободное время музыку слушаешь?
Қазiр қайда жұмыс iстейсiз? – Где вы сейчас работаете?
В переходном времени глагола в третьем лице добавляются Личные окончания ды/ді:
Олар емтихан тапсырады. – Они экзамены сдают.
Мұрат ылғи киноға барады. – Мурат в кино всегда ходит.
Сәбит жақсы билейді. – Сабит хорошо танцует.
Ол қай жерде жұмыс iстейді? – Он где работает?
Алма құймақты немен жақсы көреді? – Алма с чем блины любит?
Жаман сөз жылатады, жақсы сөз жұбатады – Плохое слово до слёз доводит, хорошее слово утешает.
Күзде суық жел соғады. Ағаштың жапырақтары түседi. – Осенью дует холодный ветер. Опадает листва с деревьев.
Көктемде жер жылынады. Далада бәрi гүлдейдi. – Весной земля прогревается. На улице всё расцветает.
При отбрасывании суффикса неопределённой формы у, к глаголам қою, сою, құю, жаю, шаю, сүю присоединяется дополнительная й, поэтому при добавлении затем суффикса переходного времени а, образуется суффикс я (й+а=я).
құямын – я наливаю (құй+а+мын), жаямын – я расстилаю (жай+а+мын)
Біз анда қалам қоямыз. – Мы туда ручку кладём.
|
Достарыңызбен бөлісу: |