Гуманитарлық білім” факультеті «География және қоғамдық пәндер» кафедрасы

ОБСӨЖ №24

1. Саяси жетекшіліктің түсінігі мен теориясы.

2. Саяси жетекшіліктіңтүрлері және олардың қалыптасуы.

3. Қазіргі Қазақстандағы жетекшіліктің жағдайы мен болашағы.

Мұның анықтамасын беруче саясаттанушылар түрлі тұрғыдан келеді. М.Басстың анықтама кітабында ол тұрғылар бірнеше топқа бөлінген.

Бір інші топ- лидердің жеке басының ерекшелігін және он ықпалын алға тартады, яғни лидердің басқаларды белгілі міндетті орындауға иландыра алу қасиетін атап көрсетеді.

Анықтаманың екінші тобі- лидерлік келісімге келуге мәжбүр ету өнері дегенге саяды.

Үшінші тобы- лидерлікті адамдарды мәжбүр етпей, сендіру, иландыру формасы түрінде қарастырады.

Төртінші тобы лидерліті билікті қатынас ретінде қарастырады, Яни лидер басқарушы мен бағынушы арасында болатын қарама- қарсы әрекеттерді реттеуші.

Бесінші тобы- лидерлік мақсатқа жетудің тетігі, құралы ретінде қарастырылады.

Алтыншы тобы- лидерлік құрылым жасау ретінде, яғни лидерліктің нәтижесі топтық сыбайластық қарым- қатынас жасау деп. баяндалады.

Осының бәрін қорыта келгенде мынандай тұжырым жасауға болады: лидерлік- бір индивид, тұлға топтың қызметіне басқаларға қарағанда он бағыты мен мазмұнына алкен серпін беретін процесс. Басқаша айтқанда, лидер адамдарды айтқанын тыңдататын, соңынан ерте алатын адам.

Саяси лидерлер заңды үкіметте жоғары лауазым иесі болғандықтан өз қызметіне өкілеттік алады. Осыған байланысты қандай адамдардың типі саяси лидер болуға талпынады деген сұрақ туди.

Горольд Лассуэл өзінің осы жөніндегі зерттеуінде мынандай қорытын-ды жасайды: лидер немесе саясаттың адамы өзінің лидер боламын деген жеке мақсатын қоғамдық объектіге көшіріп әкеледі, мунда олар қоғамдық мүдде көзқарасы тұрғысынан пайдаға асырылады. Бұл тұжырым саясаттанушылар арасында кенінен таралды.

Алайда, лидер болуға адамның саясатқа ынталылығы жеткіліксіз. Ол саяси элита болудың таңдауынан өтуге тиіс, ол кез келген қоғамда адамның әлеуметтік тегіне, жағдайына және жынысына да байланысты.

Саяси лидерлердің өмірбаянын зерттеу оларды іріктеудегі басты фактор- әлеуметтік тегі екенін көрсетеді. Әдетте лидерлер бұл лауазымға кіріскен кезде орта жастан жоғары қарай болады. Көптеген елдерде олар әлеуметтік тегі орта таптар болып келеді. Олар көбінше университеттерді немесе колледждерді бітіреді.

Саяси элитаның арасында әйелдер сирек. Элиталар әдетте мемлекеттік қызметтің мектебінен өтеді. Заң қызметі де саясаткерлер шы-нығып шығатын ортаның бірі саналады.

Жан Блондель саяси лидерлер мансабын үш типке бөледі:

1) Саясатта тұрақты жүретін лидерлер. Ол үкіметте көптің көзінде минстрмен тең дәрежеде жүреді.

2) Алғашқы кезде саяси емес мансапты таңдап алған, осы саяси емес мансаптан бірден елдің лидері қатарына көтерілген адам.

3) Бұрын саясатқа түрлі себептермен жолатылмаған, мансапқа саяси режимнің күйреуі себепті келген, сөйтіп саяси мансапқа ие болған адам.

Саяси лидерлік жолы әртүрлі, бірақ оның басты жолы министрлік мансап, көптеген лидерлер осы арқылы жоғары сатыға көтеріледі. Саяси лидердің жоғары көтерілуінде саяси патиялар маңызды роль атқарады. Оған бұрынғы Кеңес одағының тәжірибесі айқын дәлел. Саяси лидердің өрлей беруі көбінше партияға байланысты.

Саяси лидерлік теориясын зерттеуші Фред Принстайн, саясаттағы жеке адамның ролін зерттей келіп, былай деп көрсетеді: Саяси лидердің жеке басының кабілеті саяси жағынан оған қолайлы орта болғанда ғана көрінеді; оның биліктің жоғары сатысына көтерілуі де, төмен қарай домалауы да осыған байланысты, бір сөзбен айтқанда оның нақты қабілеті нақты ситуацияның талаптарына сай келуі керек. Осы тұрғыдан алып ұарағанда нақты саясаткер мен қоршаған ортаның жағдайлары сәтті сәйкес келудің нәтижесі ретінде ғана лидер болады.

Олар:

1. 
   Үгітшілер;
   
2. 
   Әкімшілер;
   
3. 
   Теоретиктер.
   

Лидерлікті салалап, жіктеудің үлгісін алғаш рет ұсынғандардың бірі Макс Вебер еді. Оның лидерлерді жіктеуінің негізіне билікті іске асырушы адамдардың беделі алынды. Вебер лидерлікті «бұйрық беру және бағындыра білу» деп түсініп, оны типке, түрге бөлді.

1. Дәстүрлердің қасиетті екеніне сенуге негізделген, дәстүрлік лидерлік (мысал, патриархалдық қоғамдағы басқару);

2. Рационалды, тиімді – жария (немесе бюрократтық) лидерлік, ол өмір сүріп отырған тәртіптің заңдылығына және «ақылға сыйымдылығына» сенуге негізделген;

3. Харизматтық лидерлік, көсемнің табиғатында оның әулиелік, көріпкелдік күші бар деп сену, оның жеке басына табыну. Харизматтық лидерлік, Вебердің пайымдауынша, ел басына қиын жағдай туған кезде пайда болады да, жағдай оңалғаннан, әлеуметтік жүйе тұрақтағаннан кейін ол дәстүрлі немесе бюрократтық лидерлікке айналып кетеді.

Дәстүрлік лидерлік. Вебердің түсіндіруі бойынша мұндай лидерлік жылдар бойы қалыптасқан салт- санаға сүйенеді. Ондай лидер өзінің шыққан тегі- элитаға жататыны арқасында лидер болуға құқық алады. Лидерліктің мұндай түрі индустриялық қоғамға дейінгі қоғамға тән болды. Мыалы, қазақ хандығында билік тұтқасын ұстауға сұлтандар- Шыңғыс ханның тікелей ұрпақтары ғана құқықты болды.

Рационалды тиімді - жария лидерлік индустриалы қоғамға тән. Лидер болу үшін белгілі дәрежеде біліктілік пен талант керек болғанмен, ол заңды, бюрократтық жолдардың көмегімен лидер атанады. Вебер лидерліктің бастау алған осы үш көзін баяндай келіп, оның рационалды- жария түріне артықшылық береді және оның бүгінгі заманның талап-тарына сай келетінін атап көрсетеді.

Саяси лидерліктің қазіргі теориясында лидер өзінің қазіргі дәрежесіне қалай және не себептен жетті деген сұрақтарға баса көңіл бөлінеді. Саяси лидерді іріктеу процесі екі факторға байланыстырылады. Американ саясат-танушы Б. Рокмэннің пікірінше қазіргі саяси жүйеде лидерді іріктеп алу екі жүйе: «гильдин» және «антропренерлік» жүйе бойынша жүргізіледі.

«Гильдин» жүйесі элитаны бюрократтық електен өткізіп іріктеп алады. Бұл жүйе кандидаттың біліміне, лауазымының ерте басталып, үнемі өсіп отыруына ерекше маңыз береді. Кандидат үшін шешуші шарт оның осы жүйеге сіңісіп кетуі, сай келуі және онда қалыптасқан нормаларды жақтап, қолдауы. Іріктеп алу процесін шағын, тұйық топ жүргізеді. «Гильдин» жүйесі лидерлерді оның қатарында қалыптасқан сипатқа сай іріктеп алады. Оның мәні- консенсус , үйлесімдік, сабақтастық.

Лидерлерді іріктеп алудың жоғарыда баяндалған бұл жүйесіне бұрын-ғы Кеңес одағында болған авторитарлық, антидемократиялық, сталиндік жүйелер кірмейді және ол оған қарама- қарсы жүйе еді. Сталиндік номенклатуралық жүйенің элементтері: идеялық сенім, яғни жоғары биліктің принциптеріне құлшылдық, коммизм стеротиптеріне берілгендік, жыныс қатынастары мен моральға қаталдық.

Батыстың бірсыпыра елдерінде лидерлерді таңдап алудың « антро-пренерлік» жүйесі қолданылады. Бұл жүйеде болашағы бар талапкердің неғұрлым қатаң таңдаудан өтуіне тура келеді. Талапкер көбінше өзін-өзі мансап сатысымен белсене шапшаңырақ жылжытуға тиіс. Кандидатқа қойылатын талаптар көп қырлы. Бұл жүйенің қарама- қайшы жақтары көп, басшылықта тұрақсыздық туғызуы да мүмкін. Лидерлерді таңдаудың бұл жүйесі ең алдымен АҚШ- та кеңінен қолданылады.

3. Еліміздің өтпелі кезең, ескі мен жаңаның араласуы жеке адамның да, сол сияқты саяси институттардың да іс- әрекеттерінің мінезіне елеулі өзгерістер енгізді. Демократиялық қозғалыстың басталуымен байланысты қоғам өмірінің түрлі салалары туалы көптеген саяси шешімдер мен заңдарды дүниеге келтірді. Олардың әсерімен көптеген адамдар саяси өмірге, шешімдер қабылдауға ықпал жасайтын болды. Мұның өзі жаңа саяси институттардың түрлерін көбейту, лидерліктің ролін күшейту қажеттігін туғызды. Біздің елімізде саяси лидерлік проблемасын зерттеу кең өріс алған жоқ. Сондықтан жұрт әлі Президенттен басқа саяси лидерді тани бермейді.

Ал саясаттану ғылымы саяси лидердің кім екенін анықтаудың екі жолы бар деп есептейді: бірінші лидерлер ресми лауазымды адамдар немесе ресми билеуші топтың және шешім қабылдайтын органның мүшесі, екінші, лидерлер ресми лауазымды орында отырмай- ақ, саяси процесте ірі өзгерістер жасаған адамдар болады.

Қазақстан саясаткерлерінің едәуір бөлігі үкіметте жоғары лауазымға ие болу арқылы кездейсоқ лидерлік дәрежеде алады. Өйткені мемлекеттік лауазымды адамның лидер болуы керек. Мәселен, Президент пен Премьер- министр үшін лидерлік талапты іске асыру қиын емес, ал басқалар үшін мұндай мүмкіндік бола бермейді.

Атқарушы биліктің басшысы болу кез келген мемлекетте саясаткерлер үшін ең жоғары орын. Ж. Блондельдің мәліметтері бойынша 1945 жылдан 1980 жылға дейін дүние жүзі мемлекеттерінде үкімет басында болған 1028 еркек пен әйелдің үштен бірі ғана бұл орында бір жылдан бес жылға дейін, алтыдан бірі бес жылдан тоғыз жылға дейін отырыпты. Көпшілік Прези-денттер мен Премьерлердің басқару мерзімі қысқа, ал оған даярлану уақыты ұзақ болып келеді. Олардың көпшілігі өздері шыққан көлеңкеге ауысып жатады. Қандай жағдайда да лидердің жолы ауыр да қауіп- қатерлі.

Лидерлердің тақтан таю себептерінің ең көп кездесетін түрі төмен-дегідей:

1. 
   Саяси емес себеп (өлім, ауру, зейнеткерлік);
   
2. 
   Институционалдық себеп (ерекше тапсырманың аяқталуы, мерзі-мінің бітуі, сайлауда жеңілу);
   
3. 
   Үнемі болып тұратын уақиғалар себепті (мемлекет басшысының орнынан алуы, Парламенттің орнынан алуы, дауыс беруде орнынан алыну);
   
4. 
   Үнемі бола бермейтін оқиғалар себепті (төңкеріс және басқа күш қолдану әрекеттері).
   

Қазіргі Қазақстан лидерлерінің айқын көрініп тұрған, соңында еретін ізбасарлары жоқ. Мұның себебі, бір жағынан саясаткерлердің билікті қолына алған жағдайда алдына қоятын мақсаты айқын емес, олар қоғамдағы бұрын қалыптасқан жағдайды сақтаймын, мынадай шамалы өзгеріс енгіземін немесе ірі өзгеріс жасаймын деп ашып айтпайды, екінші жағынан түпкі мақсат – билік үшін күрестің өзі шамалы.

Саясаткерлерде осындай тетіктердің болмауы саяси лидерлікті қа-лыптастырудың да сылбыр жүруіне әкеп соғады.

Саяси лидерлікті қалыптастыру тетіктерін жетілдіру саяси институт-тың өз дамуына да әсер етеді, оны жетілдіруге ықпалын тигізеді. Өткені саяси лидерлік өмір сүріп отырған саяси институттың, партияның пайда болуына әсерін тигізеді. Лидердің белсенділігі өзіне байланысты болғанмен саяси институттың өз дамуына да әсер етеді, оны жетілдіруге ықпалын тигізеді. Өйткені саяси лидерлік өмір үріп отырған саяси институттың, партияның қызметін жандандырады немесе жаңа саяси институттың пайда болуына әсерін тигізеді. Лидердің белсенділігі өзіне байланысты болғанмен саяси институт, партия оны қолдап, бағыттап отырады, оның мақсатының саясатқа айналуына, халықпен, азаматтық қоғаммен байланысының нығайюына көмектеседі.

Азаматтардың саяси процестерге жаппай қатысуы, мемлекеттен тәуелсіз саяси партиялар мен бірлестіктердің, мүдделі топтардың көбеюуі номен-клатуралық ресми саясаткерлердің қатарын көбейтіп, жаңа саяси лидерлердің қалыптасына көмекеседі. Мұның үстіне қоғамдық бірлестік-тердің биліктің қиянат жасалуына және азаматтық бостандықтардың бұзылуына қарсы күресі елдегі демократияның қарымын күшейте түседі.

Лидерлікті қалыптастырудың тікелей жолы жетілген партиялық жүйе екенін көрсетіп отыр. Өйткені партия кадрларды даярлайды, іріктеп алады, жоғарылатады, оларға қоғамдық- саяси қызмет тәжірибесін меңгеруге көмектеседі. Болашақ лидерлер партияның кеңселерінде тексеруден, дайындықтан өткізіліп, жоғары ауазымға жолдама алады. Саясат танушылардың бағалауынша партия болашақ саяси қайраткерлер міндетті түрде өтетін қақпа.

Саяси лидерлікті қалыптастырудың тағы бір факторы – орта таптың болуы. Дүниежүзілік тәжірибе саяси лидерлердің көпшілігі орта таптан шығатынын көрсетеді. Бұл- олардың таңдаулы білім алу мүмкіндіктерімен нақты саяси партия қатарында болуымен, мұндай әлеуметтік топтың саяси саяси мәдениеті мен отбасының өзіне тән ерекшелігімен байланысты. Қазақстанда орта тап жаңа қалыптасып келеді, біздің кәсіпкерлер енді ғана өз партиясын құруға әрекет жасап жақында өздерінің бірінші құрылтай съезін өткізді, өз лидері етіп ел Президентін бірауыздан атады. Демек, БҰЛ Қазақстанда орта тап өз партиясын құра бастады деген сөз, енді олардың алдында саяси тәжірибе жинақтап, өздерінің құқықтарымен елдегі саяси процеске ықпалын күшейте беру міндеті тұр.

Республикамызда саяси лидерлік жаңа қалыптасып келеді. Бұл процесс елдегі саяси жүйенің, азаматтық қоғамның, партиялық жүйенің, орта таптың қалыптасуымен бір мезгілде жүре бастады. Саясаттанушылардың алдында еліміз өміріндегі бұл саяси- әлеуметтік процестерге жіті көңіл бөліп, зерттеу беру міндеті тұр.

1.Саяси лидерлік мәселесі?

2. Жан Блондель саяси лидерлер мансабын неше типке бөледі?

3. Горольд Лассуэл саяси лидерлерді неше типке бөледі?

4. Макс Вебер саяси лидерлікті неше типке бөледі?

5. Бүгінгі Қазақстандағы саяси лидерлік институты?

6. Саяси лидерлікті қалыптастыру тетіктері?

7. Дүниежүзілік тәжірибе саяси лидерлердің көпшілігі орташа таптан шығатынын көрсетеді? Себебі не?

Конспект

Сұрақтарға жауап беру

Тест

Глоссарий