Хабаршы вестник халықаралық Қатынастар және халықаралық ҚҰҚЫҚ сериясы

Тәуелсіз Қазақстан он жеті жыл ішінде біршама жетістіктерге қол жетті: мемлекет егемендігі дами түсті, жоспарлы-әкімшілік экономикадан нарықтық экономикаға өту сәтті аяқталды, демократия мен азаматтық қоғам негізі қаланды, осының арқасында Қазақстанды ТМД-ның көшбасшы мемлекеттерінің бірі деп атауға мүмкіндік туды.

Қазақстанның сыртқы саяси доктринасын анықтап, оны жүзеге асыруда президент Н. Назарбаевтың орны ерекше. Оның пікірінше, «ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде сөзсіз басымдық біздің сыртқы саясатымызға және Қазақстанның өз көршілерімен, дүние жүзінің алдыңғы қатарлы елдерімен өзара тиімді қарым-қатынасының берік тұғырын қалыптастыруға беріледі» [3].

Қазіргі таңдағы Қазақстанның сыртқы саяси бағыты көпвекторлық концепциясына негізделген. Н. Назарбаев атап өткендей, көпвекторлық дегеніміз - «әлемде елеулі рөл атқаратын және біздің ел үшін маңызды болып табылатын барлық мемлекеттермен өзара достық қарым-қатынастарын дамыту».

«Қазақстанның болашағы – Азияда, Еуропада, Шығыста және Батыста. Осындай саясат ұстану арқылы біз Қазақстан қауіпсіздігін қамтамасыз ете аламыз, елдің экономикалық және саяси бастауларына қолайлы жағдай жасаймыз» [4].

Күрделі аймақтық және жаһандық үрдістерге қарамастан, біздің республика өз көршілерімен және әлемнің жетекші елдерімен тығыз серіктестігін дамытып келеді. Тиімді геостратегиялық жағдайы, елеулі экономикалық әлеуеті және саяси салмағы сияқты факторларына байланысты Оңтүстік Азия мемлекеттерінің қазақстандық дипломатия үшін үлкен тәжірибелік құндылығы бір бөлек. Азияның оңтүстігінде болып жатқан оқиғалардың даму үрдісі, осы жерде күшейіп келе жатқан интеграциялық тенденциялар Қазақстанның осы аймақтағы елдермен тұрақты және өзара тиімді қатынасты құруы қажеттігін талап етеді. Сондай елдердің бірі – Оңтүстік Азияда орналасқан Иран Ислам Республикасы. Қазақстан және Иран екіжақты ынтымақтастыққа ерекше көңіл бөледі. Қазақстан мен Иран арасындағы көліктік-коммуникациялық қиыншылықтарға қарамастан, екі елді, ондағы халықтарды байланыстыратын негіз көп, оларды геосаяси тұрғыдан туындайтын тарихи-мәдени байланыстар біріктіреді. Сондай-ақ екі мемлекет үшін XX ғасырдың соңғы онжылдығында орын алған өзгерістердің маңызы зор болды. Осы кезеңде Қазақстан дербес, тәуелсіз және қуатты мемлекет құру үрдісін бастаса, Иран Орталық Азия аймағында жаңа мемлекеттердің пайда болуымен аймаққа қатысты саясатын толығымен өзгерте бастады. Қазіргі кезде Иран алдында саяси және экономикалық трансформациядан өтудегі қиын әрі ауыр кезең тұрса, Қазақстан Республикасы алдында халықаралық құқықтың жас субъектісі ретінде халықаралық қатынастар жүйесінде өз орнын табу міндеті тұрды. Осыған дейін екі мемлекет ортақ Азия аймағы әртүрлі геосаяси жағдайда бола тұрып, өзіндік жол кешті. Екі мемлекет те XXI ғасырды үлкен өзгерістермен қарсы алды. Енді екі жақ тәжірибелерімен бөлісе отырып, байланыстарын дамыту үстінде.

Қазақ-Иран қатынастары өз тарихи бастауын сонау XV-XVI ғасырдан алады. Ежелгі Ұлы Жібек жолы бойында жатқан Қазақ және Иран халықтары арасындағы қатынастар сауда-саттықпен ғана шектеліп қоймай, мәдени қатынастар орын алған. 1916 ж. Ақ патшаға қарсы көтерілістің жеңіліс табуынан кейін, сондай-ақ большевиктер жүзеге асырған ұжымдастырудан және 1932 ж. ашаршылықтан өз туған жерін тастап кетуге мәжбүр болған қазақтар Қытай және Иран жеріне барып бас сауғалаған болатын. Осы кезеңде Қытай тарапы қазақтарды өз территориясынан ығыстыруға тырысып, қудалаған болса, Иран бауырлас мұсылман халқына өз шекараларын айқара ашты. Бүгінгі күнде сол ирандық қазақтар ұрпағының көбі Түркия арқылы отанына оралып отыр. Олар сол кезде өздерін сақтап қалған Пәкістан халқын үнемі мадақтап, өз разылықтарын білдіріп отырады. Екі халықтың шығу тегінің әркелкілігіне қарамастан, қазақтар мен пәкістандықтарды біріктіретін ортақ нәрсе көп болды, олардың ең бастысы - бауырлас мұсылман халық болуы және бостандыққа, азаттыққа деген сүйіспеншілік.

Орталық Азиядан Иранға және Еуропаға мұнай және газ құбырларын салуда. Бүгінгі таңда Орталық Азия аймағы елдері мен Иран маңызды рөл алатын Оңтүстік Азия аймағы мемлекеттері арасында пәрменді ынтымақтастықсыз әлемнің осы бөлігінде тұрақты дамудың орын алуы мүмкін емес екендігі айқын болды. Қазақстан Республикасының президенті Н. Назарбаев айтқандай, «мемлекеттік және аймақтық қауіпсіздікті аймақ шекарасы периметріндегі мемлекеттермен қауіпсіздік саласында ынтымақтастық негізінде дамыту қажет» [5]. Орталық Азия аймағынан территориялық жақындығы бойынша маңызды және Орталық Азия аймағындағы геосаяси үрдістерге ең басты және тікелей ықпал етуші мемлекеттердің бірі - Иран Ислам Республикасы екендігі сөзсіз.

Иран мен Қазақстан аймақтық қатынастарды дамытуда белсенді іс-әрекеттер жүргізіп, ЭЫҰ, ШЫҰ және АӨЫСШК сияқты аймақтық құрылымдар шекарасында көпжақты қатынастар орнатқан.

Иранмен ынтымақтастықты дамытуда Қазақстанды қызықтыратын басты бір маңызды нәрсе бар. Бұл – Қазақстанның ашық суға шыға алмайтын жабық мемлекет болуымен байланысты. Бүгінгі күнде «ежелгі Жібек Жолы» немесе қазіргі Трансазиялық Темір жол (ТАТЖ) жобасы бойынша екі мемлекет арасындағы қатынастар қарқынды түрде дамып келе жатыр. Ал ирандық порттар арқылы Парсы шығанағы мен Суэц каналына шығуға болатындығы Қазақстан үшін беретін мүмкіндіктері өте зор. Осы порттарды пайдалану арқылы қазақстандық кәсіпкерлер тек қана Иран және Қазақстан арасындағы сауда қатынастарын дамытып қана қоймай, Батыс мемлекеттерінен келетін тауарларды тасымалдау үшін қажетті арзан және Иран арқылы өтетін қысқа жолды қолдана алады. Қазақстанның дүниежүзілік теңіз сауда жолдарынан шалғайда жатқанына қарамастан, Иран арқылы біздің транзит әлеуетімізді пайдаланушы салалар болашақ дамуымызға зор көмегін беретіндігі анықталып отыр.

Иранның Қазақстандағы мүдделері саяси және экономикалық сипаттармен байланысты. Саяси жағдайларға байланысты Иран Ислам Республикасы Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі мен өзінің ядролық бағдарламасын дамыту мәселесінде өзін қолдаушы серіктес іздеуі және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жатса, экономикалық сипатқа Қазақстанның бай шикізат пен мұнай-газ көздерін пайдалану болып табылады.

Он жеті жылдан бері қайсыбір саланы алсақ та, Қазақстан мен Иран арасындағы қарым-қатынастар қарқынды дамып келеді. Екі мемлекеттің бір-біріне тигізер ықпалы мол әрі елеулі. Қазақстанның сыртқы саясатында азиялық Иран Ислам Республикасы маңызды орын алады. Қазақстан – Иранның Орталық Азиядағы басты серіктесі болса, Иран – Қазақстанның Орта Шығыстағы серіктесі болып табылады.

__________________________

2. Токаев К.К. Под стягом независимости / Очерки о внешней политике Казахстана. - Алматы, 1997. - С. 525.

3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы, 1998. – 39 б.

4. Назарбаев Н.А. Укреплять международные позиции Казахстана // www.president.kz.

5. Назарбаев Н.А. Критическое десятилетие. - Алматы, 2003. - С.132.
М.А. Омарова
ҚЫТАЙ-ИРАН БАЙЛАНЫСТАРЫ
Қытай Халық Республикасы мен Иран Ислам Республикасы бүгінгі таңдағы халықаралық қатынастарда өзіндік ерекшелігі бар сыртқы саясатты ұстанатын мемлекеттердің қатарында. Бұл екі мемлекетті, жалпы алғанда, өзара достас мемлекеттер деп айтуға әбден болады. Иранның ядролық бағдарламасы, сондай-ақ оның сыртқы саясатындағы негізгі ұстанымдар Қытай мен Ресей секілді алпауыттардың қолдауына ие болып отырғаны белгілі. Иранның ядролық бағдарламасының қарсыласы АҚШ-тың өзі Иранның әуе күштеріне қарсы ешқандай шара қолдана алмай отыр. Бүгінгі таңдағы әлемді жайлаған қаржы дағдарысы жағдайында мемлекетаралық байланыстардың прагматикалық көзқарас тұрғысынан құрылатындығы айдан анық. Өйткені әрбір мемлекет қандай сыртқы саясат жүргізсе де, қандай келісімшартқа отырса да, ең алдымен, өзінің, яғни өз елінің мүддесін алғашқы орынға қоятыны сөзсіз.

Ал енді Қытай мен Иран арасындағы байланыстарға келер болсақ, бұл екі мемлекет те қарым-қатынастарын өзара тиімділік негізінде дамытып келеді. Екі ел де Азияның әлеуеті зор, географиялық жағынан жақын орналасқан, тарихи жағынан тағдырлас мемлекеттері болып табылады. Қытай мен Иран арасындағы дипломатиялық байланыстар 1971 жылдың 16 тамызында орнатылған. Сол кезден бергі өткен 38 жылдың ішінде Иран патшалықтан Ислам Республикасына ауысып, Иран-Ирак соғысын және халықаралық оқшаулануды басынан өткерді. Қытай да өз кезегінде Мәдени революцияны, ашық есік саясатын жүргізе отырып, мемлекеттік күш-қуаты мен халықаралық мәртебесінде де айтарлықтай өзгерістер болды. Әйтсе де, Қытай мен Иран арасындағы екіжақты достық қатынастардың осы уақытқа дейін сақталып келе жатқандығы олардың болашақтағы өзара ынтымақтастығының берік негізін қаласа керек.

Екі ел арасындағы байланыстардың негізгі саласы энергетикалық ынтымақтастық болып табылады. Қытай бүгінде мемлекет тұтынатын энергия көздерін сырттан алып келеді. Жылдан-жылға артып отырған сұраныс елді осы саладағы ынтымақтастықты жүзеге асыра алатын мемлекеттер аясын кеңейтуге мәжбүрлеуде.

Иран бүгінде құны 132 млрд баррельге (барланған әлемдік қордың 11,1%-ы) бағаланып отырған көлемі бойынша дүние жүзінде екінші мұнай қорына ие; сондай-ақ 27,5 трлн кубометрге бағаланған (барланған әлемдік қордың 15,3%-ы) табиғи газ қоры бойынша да екінші орында. Ирандықтардың мұнай қорлары саудиялықтардан, газ қорлары ресейліктерден кем болғанмен, басқа ешқандай мемлекет осыншалықты үлкен көлемдегі өмірлік маңызы бар ресурстарға бақылау орнатпаған. Қытай, Үндістан, Жапония, Еуропалық Одақтың мүшелері және басқа да көптеген мемлекеттер Иранға тәуелді, өйткені олардың мұнайға деген сұранысының қомақты бөлігін Иран қамтамасыз етіп отыр [1].

2002 жылдың сәуір айында Қытай Төрағасы Цзянь Цзэминьнің Иранға мемлекеттік сапары болды. Иран президенті М. Хатамимен болған кездесуде Қытай басшысы Қытай мен Иранның екеуі де ежелгі өркениеті бар мемлекеттер екендігін, екі ел халықтарының екі мың жылдан аса уақыт бұрын «Ұлы Жібек жолы» арқылы өзара қатынастарды бастағанын, сондай-ақ әлемдік өркениеттің дамуына үлес қосқандығын айтты. Сонымен қатар дипломатиялық байланыстар орнағалы 30 жылдан бері екі ел саяси, сауда-экономикалық, мәдени және тағы басқа салалардағы достық ынтымақтастық байланыстарды нығайтып, дамытып келе жатқандығын атап өтті. Иран басшысы Хатами соңғы жылдардағы Иран-Қытай сауда-экономикалық ынтымақтастығындағы жетістіктерге жоғары баға бере отырып, Қытай кәсіпорындарының Иран экономикасының құрылысына белсене қатысуын екі мемлекет үшін де тиімді екенін атап көрсетті. Иран Қытаймен өзара тиімді ынтымақтастықты әрі қарай кеңейте беруге мүдделі екенін, сондай-ақ Қытай кәсіпорындарының Ирандағы зауыттар құрылысына инвестициялар салуын қолдайтынын айтты. Кездесу қорытындысы бойынша 6 құжатқа қол қойылды: мұнай-газ саласындағы ынтымақтастық туралы келісім; екіжақты салықты болдырмау туралы келісім; байланыс және ақпараттық технологиялар ынтымақтастығы туралы меморандум; теңіз тасымалы туралы келісім; 2003-2005 жылдарға арналған мәдени ынтымақтастық жоспары және тараптар арасындағы сауда кеңестерінің ынтымақтастығы туралы келісім [2].

1997 жылдан бастап Иранның мұнайы Қытай базарына жол ашты. Бүгінде Иран жыл сайын Қытайға 27 миллион тонна шикі мұнай экспорттай отырып, Қытайдың үшінші ірі мұнай тасымал-даушысына айналған. Ал Қытайдың электромеханикалық өнімдері мен қосалқы бөлшектері үздіксіз Иранға жеткізілуде. Қытайдың Иранда салған Тегеран темір жолы, электр станциясы, түсті металдар балқытатын зауыт, мұнай-химия зауыты екі елдің достық ынтымақтастығын айғақтайды [3].

2004 жылдың наурыз айында Қытайдың мемлекеттік «Zhuhai Zhenrong Corp» мұнай-сауда компаниясы Ираннан 110 миллион тонна сұйылтылған табиғи газды импорттайтын 25 жылдық келісім жасасты. Осыдан кейін 2004 жылдың қазан айында одан да ірі тағы бір шарт жасалынды: Қытайдың мемлекеттік «Синопек» мұнай компаниясы мен Иран құны шамамен 100 миллиард доллар болатын келісімге келді. Бұл келісімге сәйкес, Қытай 25 жыл бойы Иранның Ядаваран кенішінен қосымша 250 миллион тонна сұйылтылған газ импорттай алады. Сондай-ақ аталмыш келісім негізінде аталған уақыт аралығында Қытай Ядаваран кенішінен күніне 150 мың баррель шикі мұнай ала алады. Бұл келісімшарт Иранның энергия ресурстарын барлау, бұрғылау және шығарумен қатар мұнай-химия және газ инфрақұрылымына қомақты Қытай инвестицияларын тартуды қарастырады. Иранның энергетикалық секторына жұмсалатын Қытай инвестицияларының жалпы көлемі 25 жылдың ішінде 100 млрд-тан асуы мүмкін. 2004 жылдың аяғында Қытай Иран мұнайының экспорты үшін негізгі базарға айналды [4].

Иран мен АҚШ арасындағы алауыздық онымен басқа мемлекеттердің байланыстарды дамытуына кең жол ашып отыр немесе сол үшін қолайлы жағдайлар туғызып отыр деуге болады. Барлық америкалық компанияларға Иранда жұмыс жасауға тыйым салған АҚШ Президенті

30 жылдан бері Иран мен Қытай байланыстарының даму процесі түрлі өзгерістер мен сынақтардан өте отырып, екіжақты қатынастардың берік саяси негізі қалыптасты. Екі мемлекет те дамушы елдер қатарына кіреді, бірақ оларда жүргізіліп жатқан саяси жүйе әртүрлі. Сонда да олар бір-бірінің таңдауын құрметтейді, бір-бірінің ішкі ісіне араласпайды, сондай-ақ екеуі де тәуелсіз дербес сыртқы саясат жүргізеді және басқа ірі мемлекеттің оларға билік жүргізуін қаламайды. Қытай әлемнің кез келген мемлекетімен ресми байланыстарды орнатудағы негізгі саяси талабы - Тайваньды Қытай аумағының ажырамас бөлігі деп мойындау және онымен ешқандай ресми байланыстар орнатпау екені белгілі. Қытайдың 2005 жылы қабылдаған Мемлекеттің бөлінуін болдырмау туралы Заңын Иран толығымен қолдайды. Бұл заңның 2-ші бабында «Әлемде бір ғана Қытай бар. Құрлық та, Тайвань да біртұтас Қытайға тиесілі. Қытайдың егемендігі мен аумақтық тұтастығы бір ұғым саналады. Мемлекет ешқашан Тайваньның сепаратистік күштеріне ешқандай сылтаумен, ешқандай формада аралды Қытайдан бөлуге жол бермейді» делінген. Ал 3-ші бабы: «Тайвань мәселесін шешу және Отанның бірігуін жүзеге асыру – ешқандай сыртқы күштердің араласуына жол бермейтін Қытайдың ішкі ісі», - дейді.

Ал Қытай өз кезегінде Ресеймен бірге соңғы кезде үнемі сынға ұшырап отырған Иранның атомдық энергетикалық бағдарламасына қолдау көрсетуде. 2004 жылы Қытай мен Иран арасында мұнай мен газға қатысты тарихи келісімге қол қойылғаннан кейін Қытайдың Сыртқы істер министрі Ли Чжаосин БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің Иранның атомдық бағдарламасына қарсы әрекеттерін Қытайдың қолдамайтыны жөнінде хабарлады [4]. Ресей мен Қытайдың Иранға қатысты ұстаны-мымен басқа мемлекеттер санаспай қоймайды, өйткені екеуі де БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері болып табылады.

АҚШ-тың Дьюк Университетінің профессоры, саясаттанушы-ғалым Жалил Рошандэл «Вашингтон пост» газетіне сұхбат берген кезде былай деген болатын: «Иран Қытайдың өзінің ұзақ мерзімді стратегиялық серіктесі болатынына сенім білдіреді, сол үшін де ол барлық мүмкіндіктерді қарастыруда. Дегенмен, Қытай АҚШ тарапынан болып жатқан қысымды сезінді, сондықтан ол Иранмен қандай да болсын формадағы стратегиялық байланыстардан бойын алшақ ұстауда. Қытай сыртқы саясатының күн тәртібінде Қытай-Американ стратегиялық байланыстары Қытай-Иран байланыстарынан маңыздырақ екені күмәнсіз». Сонымен қатар Жалил Рошандэл Қытай мен Иран байланыстарының 20 жылдық даму жолын екі кезеңге бөледі: «Иран-Ирак соғысы кезінде Иран Қытайды «серіктесі» деп мүлдем санаған жоқ, бірақ оны қару мен ресурстар жеткізуші объект ретінде қарастырды. Сол кездегі қырғиқабақ соғыс жағдайында Иран Кеңес Одағы мен Қытайдың идеологиясынан қауіптеніп, олармен оншалықты көп байланыс жасаспады. Бірақ Иран-Ирак соғысы аяқталғаннан кейін Иран АҚШ-тың эмбаргосы мен экономикалық санкцияларына ұшырағаннан кейін біртіндеп шығысқа қарай бет бұра отырып өзінің кезінде жіберген дипломатиялық кемшілігінің орнын толтырды. Иранның бұрынғы премьер-министрі кезінде Азия елдерімен, оның ішінде Қытаймен, Үндістанмен және Жапониямен байланыстарды белсендіруді қолдай отырып, мұнай саудасын Иранның саяси-экономикалық мүддесіне айырбастағысы келді [5].

Иранның бай энергия ресурстары Қытай экономикасының қарыштап дамуына өз септігін тигізсе, Қытайдың техникасы мен тауарлары Иран экономикасының дамуына көмектесті. Бұл өзара тиімді байланыстардың үлгісі деуге болады.

Энергетика саласындағы ынтымақтастықпен қатар Қытай Иранмен ядролық және ракеталық технологиялар саласында байланыстарды нығайтуда. Елдің энергия көздеріне деген тапшылығын Қытай Иранның мұнайы мен газы арқылы қанағаттандыруға мүдделі. Сондай-ақ Иран мұнайын сатып алу үшін де өте үлкен мөлшердегі қаражат қажет, ал Иран Қытай ракеталары мен ядролық технологияларына мұқтаж болып тұрған кезде Қытай үшін де мұнай сатып алуға қажетті қаржыны табу қиынға түспейтін секілді. Бұл жерде айта кететін жайт, Қытай 1993 жылы мұнайды сырттан әкеле бастаса, мұнай тұтыну бойынша 2005 жылы Жапонияны басып озып, АҚШ-тан кейінгі екінші ірі мұнай импорттаушысына айналған.

Иранның бүгінде бар жағалық ракеталар техникасы, негізінен Қытайдан әкелінген. Оның ішінде Қытайда жасалынған С801, 802 ракеталары 2000-2002 жылдары Иранға жеткізілген. Сонымен қатар осы мақсаттарға Қытайдың компаниялары қомақты мөлшердегі техникалық көмек көрсеткен. 2004 жылы Иран Қытайға ең соңғы жаңа үлгідегі 2 мұнай ұңғымасын жасап берген кезде Қытайдың бірқатар ракеталық техникасына ие болған.

Иранның қазіргі президенті Мұхамед Ахмадинежад өткен жылдың қыркүйек айында Қытайда сапармен болып қайтты. Сапардың негізгі мақсаты Пекинде өткен дене кемістігі бар адамдардың олимпиада ойындарының ашылу салтанатына қатысу болғанмен, бұл сапар Пекин дипломаттарының назарын ерекше аударды. Ашылу салтанатының алдында Қытайдың мемлекет басшысы Ху Цзиньтао Иран президентімен кездесу өткізді. Синьхуа агенттігінің хабарлауынша, Иранның ядролық мәселесі жөнінде сөз қозғалған кезде Ху Цзиньтао бір жағынан, Қытай Иранның ядролық энергияны бейбіт мақсатта пайдалану құқығын қолдайтынын, халықаралық ядролық қаруды таратпау жүйесіне қолдау көрсететінін, оған қоса қару қолдануға қарсы екенін ашық түрде мәлімдейтінін, Иранның ядролық мәселесін бейбіт келіссөздер арқылы шешуді қолдайтынын айтты. Бұл екі мемлекет басшыларының бір апталық уақыт ішіндегі екінші кездесуі болатын. Алдыңғы аптада, дәлірек айтсақ, Тәжікстан астанасы Душанбеде Шанхай ынтымақтастық ұйымы басшыларының саммиті барысында Қытай мен Иран басшылары сұхбат өткізген [6].

Мұнда айта кететін жайт, Иран Шанхай ынтымақтастығы ұйымында байқаушы мәртебесіне ие. Оның болашақта аталмыш ұйымға ресми мүше болып кіру ойы да жоқ емес. Бірақ Иранның бұл ойының жүзеге асу-аспауын уақыт көрсетер. ШЫҰ-ға Қытай, Ресей және Орталық Азияның 4 республикасы мүше болып табылады.

Иран Ислам революциясы жеңісінің 30 жылдығы тойланып жатқан тұста 2009 жылдың 12 ақпанында Иранның Қытайдағы елшілігі салтанатты түрде Пекинде «Иран Қытай тілшілерінің көзімен» атты баспасөз конференциясын өткізді. Аталмыш іс-шара барысында Иранда болып келген Қытай тілшілері өз көздерімен көрген жаңалықтармен бөлісе отырып, Иран Ислам Республикасының құрылғаннан бергі 30 жыл ішіндегі өзгерістер жайын сөз етті. Тілшілердің сауалдарына жауап берген Иран елшісі бұдан 30 жыл бұрын екі ел арасындағы сауда көлемінің нөлге тең болғандығын, ал қазір 24 миллиард долларға жеткенін, Қытай мен Иран арасында мұнай, табиғи газ саласындағы ынтымақтастық туралы келісімдерге қол қойылғандығын, сондай-ақ болашақта да ынтымақтастық салаларының кеңейе беретіндігі жөнінде айтты [7].

Қытай мен Иран арасындағы өзара байланыстар дамуын қорытындылайтын болсақ, бүгінгі таңда екі ел арақатынасына өте жақсы деп баға беруге болады. Өйткені Қытай мен Иран бүгінгі айтарлықтай тұрақты емес халықаралық жағдайда бір-біріне саяси тұрғыдан қолдау көрсетіп жатса, экономикалық жағынан да өзара тиімді ынтымақтастықты жүзеге асыруда. Оған қоса екі ел арасында ешқандай қарама-қайшылық немесе қандай да бір сипаттағы текетірес орын алып көрмеген. Мұның өзі Қытай Халық Республикасы мен Иран Ислам Республикасының саяси-экономикалық мүдделері-нің ортақтығын айғақтаса керек. Бүгінде екі ел арасындағы байланыстардың болашақтағы қарқынды дамуына септігін тигізер құқықтық-шарттық негізі қалыптасқан, сондықтан Қытай мен Иран байланыстарының қазіргі беталысы болашақта да оншалықты өзгере қоймайды деуге негіз бар.

___________________________

1. 
   Майкл Т. Клэр (Michael T. Klare). Новые ходы на трехполюсной шахматной доске ("Asia Times", Гонконг) 23 июня 2006 // http://www.inosmi.ru/translation/228353.html
   

3. Yi ZhongYi guanxi 30 nian // http://blog.huanqiu.com

4. Ефраим Гандзик. Узы, которые связывают Китай, Россию и Иран ("Asia Times", США)// http://www.inosmi. ru/text/translation /220241.html

5. Zhongguo Yilang feiji huan shiyou? // http://ido.thethirdmedia.com

6. Dong Fang. Yilang zongtong fanghua yinfa Beijing waijiaojie guanzhu. Beijing 07.09.2008 // http://www.voanews. com/chinese/archive/2008-09/w2008-09-07-voa23.cfm

7. Deng Yu. ZhongYi maoyi e da 240 yi meiyuan. – Zhongguo chanjing xinwenbao. – 19.02.2009.

«Қырғи-қабақ соғысы» жылдарындағы Жапонияның сыртқы саясатының негізгі ерекшелігі оқшауланудан бас тартып, ашықтық және көпжақты дипломатия саясатына көшкендігінде еді. Осы саясатының көмегімен жапон үкіметі биполярлы әлемдік тәртіпте өмір сүргеніне қарамастан, Кеңес Одағын қосқанда әр алуан бағыттар бойынша белсенділігін байқатып, екіжақты және көпжақты деңгейде қарым-қатынастарды дамытты. Жапонияның мұндай көпжақты дипломатиясы елдің экономикалық дамуын, оның тауарларының экспорты және шетелге жіберілген инвестицияларының көлемін арттырып қана қоймай, қарым-қатынастар орнатқан мемлекеттердің есебінен өзінің энер-гетикалық қажеттілігін қамтамасыз ете алды. Әсіресе, Жапонияның да әлемдік энергетикалық көздердің жағдайы алаңдататындығын ХХ ғасырдың 70-жылдарындағы энергетикалық дағдарыс-ақ байқатты. 1973 жылдың қыркүйек айында энергия дағдарысының төніп келе жатқандығы және мұнай шикізатымен қамсыздандырудың тұрақсыздығы төңірегіндегі әңгімелер барлық жерде айтыла бастады. Осы жылдың қыркүйек айында Жапонияда сыртқы сауда қорлары мен энергетика өнеркәсібін басқару министрлігі энергетика бойынша «Ақ кітап» дайындады, онда жеткізу әдістерінің сенімсіздігіне, осыған байланысты шұғыл шаралар қолдану қажеттілігіне ерекше көңіл аударылған. Бұл қауіп сол жылдары Жапония экономикасының өсуіне байланысты болды. Жапония мұнайдың көп мөлшерін тікелей немесе жанама жолмен халықаралық компаниялардан алатын, ал үкімет пен іскер адамдар мұнай әлеміндегі биліктің компаниялардан экспорттаушы елдерге ауысқан нышандарынан байқады.

Жапонияның сыртқы саясатында энергетикалық қажеттілікті қамтамасыз ету мәселесінде Сауд Арабиясымен қатар, өзге мемлекеттермен де байланыстар маңыздылыққа ие болып отыр. Жапонияның Таяу Шығыс аймағындағы Сауд Арабиясынан кейінгі екінші сауда-экономикалық саласындағы әріптесіне Израиль айналып отыр.

Израиль мен Жапонияның арасындағы екіжақты саяси қарым-қатынастардың дамуына ықпал етуші басты фактор экономикалық мүдде екенін ескерер болсақ, сауда-экономикалық байланыстар тараптар үшін негізгі ынтымақтастықтың саласына айнала бастады. Жапониядағы ХХ ғасырдың 90-жылдарының басындағы «экономикалық ғажайып» жылдарымен салыстырғанда экономикалық құлдыраудың орын алуына қарамастан, Жапония мен Израильдің арасындағы экономикалық диалог 1993 жылғы қыркүйектегі Израиль мен палестиналық азаттық ұйымы арасындағы Осло келісіміне қол қойылуынан бастап жақсарды. Жапонияның Таяу Шығыстағы бейбіт реттеуге қатысуы аймақтық инфрақұрылымды дамытуы бойынша әр алуан жобаларға халықаралық компаниялардың дайындығына тұспа-тұс келді. Жапонияның халықаралық сауда мен индустрия министрлігіндегі Ғылым және Технология бойынша Ұлттық агенттігінің делегациясы, Кэйданрен (Жапонияның экономикалық ұйымдарының федерациясы) делегациясының 1993 жылғы сәуірдегі іссапарлары және халықаралық сауда мен индустрия министрлігінің сыртқы істер бойынша министрі орынбасары Хатакэяма мен сыртқы істер бойынша министр Шимон Пэрестің 1992 жылғы қарашадағы саяси кездесулері Израиль мен Жапонияның арасындағы өсіп келе жатқан экономикалық байланыстарды кеңейте түсті. Осындай жапондық компаниялар мен министрліктің белсенділігінің нәтижесінде 1995 жылы Израильдің экспорты 1994 жылмен салыстырғанда 33%-ға өсіп, 1,2 млрд долларға жетті және экспор-тың басым бөлігі жоғарғы технологиялар саласына бағытталды. Сонымен қатар, машина бөліктерінің экспорты 42%-ды құрап, 172 млрд долларға жетсе, электрондық жабдықтарының экспорты іс жүзінде екі есеге 67 миллионға өскен [4].

Жапонияның Израильмен экономикалық қарым-қатынастарын дамытуда Жапондық сыртқы сауда ұйымы, яғни Джетро да өзіндік үлесін қосуда. Жапонияның премьер-министрі Мураяманың 1995 жылдың қыркүйегіндегі іссапарының нәтижесінде 1997 жылға дейін Израильде Джетроның өкілдігінің офисін ашу туралы келісімге қол қойылды. Осы өкілдіктің ашылуы жапондық сауда компаниялары үшін Израильдің жаңа нарықтарын ашуда және өз нарығында да оның үлесін арттыруға ықпалын тигізді.

Жапонияның Иранмен ынтымақтастығы Жапонияның Сауд Арабиясына деген бағынышты-лықты төмендету және энергетикалық қажеттілікті қамтамасыз етуге бағытталып отыр. Осы тұрғыдан, энергетикалық қажеттілікті өтеуге бағдарланған жапон дипломатиясының мүдделестігі Иранды «зұлымдық белдеуі» мемлекеттері қатарына қосқан АҚШ-тың наразылығы сияқты саяси факторларға қарамастан басымдыққа ие болып отыр. Себебі, қазіргі таңда Иранның анықталған энергия қорларының көлемінің ішінде мұнай - 12 млрд тонна (әлемдік мұнай қорының 9%-ы), табиғи газ - 21 млрд тоннаны (әлемдік газ қорының 15%-ы) құрап отыр. Иран Мұнайды экспортқа шығаратын елдер ұйымы мүше-мемлекетерінің арасында мұнай өндірісі бойынша Сауд Арабиясынан кейінгі екінші орынға шығып отыр. Ирандық мұнай мен газ салалары Тегеранға қатысты америкалық назарды ескере отырып, сақтықпен әрекет етуге ұмтылатын трансұлттық компаниялардың ерекше назарын аудартуда. Осы тұрғыдан Жапонияның Иранмен қарым-қатынастары АҚШ-тың назарында болып отырғандығы даусыз.

Жапония Таяу Шығыс аймағының мемлекеттерімен қарым-қатынастарда энергетикалық қажеттілікті өтеуде мұнаймен қатар, басқа да табиғи қорларды игеруде белсенділігін байқатуда. Жапонияның Таяу Шығыс аймағындағы газды бірлесіп игерудегі әріптестерінің қатарында Катар мен Оман алдыңғы орындарда болып отыр.

Катар әлемдік газ қоры бойынша үшінші орынға ие болып отыр және жанатын газдың негізгі экспорттаушыларының бірі болып табылады. Жапония Катарда 1993 жылы қызметін бастады. Яғни, осы жылы ұлттық Катардың Басты мұнай корпорациясы (63%), америкалық «Mobil» (25%), жапондық Itochu (4%) және “Nissuo Ivai” (3%) компаниялары және Оңтүстік Кореялық «Korea Gas Corporation» (5%) компанияларынан біріккен консорциум құрылған болатын. 2002 жылдан жыл сайынғы газ тасымалдары 4,8 миллиард тоннадан асуда. Консорциум осы уақытқа дейін өзінің өнімін, яғни газды Оңтүстік Кореяға, Үндістанға экспорттау бойынша ұзақ мерзімдік келісім-шарттары бар және Араб монархияларына арналған біріккен газбен қамттмасыз ету жүйесін құру туралы жобалар да ұсынылуда. Жапонияның осы біріккен консорциумымен қатар, Катармен газды игеру бойынша өзге де маңызды іс-шаралар атқарылды. 1997 жылы «Tubu Denruoku» 25 жылға жыл сайын 4 млрд тонна көлемінде жанатын табиғи газдың тасымалданатынын қамтамасыз ету туралы негізгі келісімшартқа қол қойды және осылайша Катардың жанатын табиғи газдың жапондық корпорацияның сатылымындағы көлемі 45%-ға өсті. Басқа жапондық танымал «Tohoku Denruoku», «Tokio Denruoku», «Kansai Denruoku» сияқты компаниялар «Tubu Denruoku» компаниясынан үлгі алып, соның саясатын жалғастырды.

Жапонияның Катармен газды игеру бойынша қол жеткізген жетістіктері және оның алғашқылардың бірі болып әлемдегі газбен қамтамасыз етуде әлемдік жетекші мемлекетке айналу мүмкіндігі бар Катарға алғашқылардың бірі болып келуі екі мемлекеттің келешектегі табысты қарым-қатынастарының берік негізі болмақ.

Жапонияның Катармен қатар, газды игеру бойынша Таяу Шығыстағы әріптесінің бірі - Оман. Жапондық «Osaka Gas» компаниясы омандық нарыққа еніп үлгерді және Омандағы мұнай қорлары да жеткілікті, яғни олардың 20 жылға дейін жеткілікті болу мүмкіндігі жоспарлануда. Оманда газ кен орындары да анықталуда. Сонымен қатар Жапония үшін осы мемлекетпен ынтымақтастық тиімді болып отыр. Жапондық эксперттер Катармен ынтымақтастықтың келесі артықшылықтары барлығын айтуда: Оманның тікелей Араб теңізіне шыға алуы, оның Парсы шығанағындағы қақтығыстардың бейтарап ұстанымы, Жапонияға қатысты жылы көзқарастың болуы, Оман монархының мемлекеттің ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі жүйелі саясаты [7].

Кувейт және Біріккен Араб Әмірліктері де Жапонияның дәстүрлі әріптестері. Осы мемле-кеттердің мұнай үлестері - 13,3 млн тонна және 12,6 млн. тонна, ал газ қорлары – 1,5 млрд шаршы метр және 5,8 млрд шаршы метр. Жапония осы мемлекеттермен тұрақты кеңес алмасуларды екіжақты деңгейде де және халықаралық форумдар шеңберінде де жүргізеді. Жапонияның Таяу Шығыстағы саясатына әсерін тигізуші факторлардың негізгісі мұнай факторы болып отыр. 90%-дық мұнайды Парсы шығанағынан немесе Таяу Шығыс аймағынан импорттап отырған Жапония үшін осы аймақ мемлекеттерімен байланыстарда энергетикалық қажеттілік, яғни мұнаймен қамтамасыз ету алдыңғы орынға шығып отыр. Сол себепті Таяу Шығыс аймағы мемлекет-терімен соңғы жылдары экономикалық саладағы әр алуан ынтымақтастық бағдарламалары жапондық дипломатияның негізгі міндеттерінің біріне айналды. 2001 жылғы Жапонияның Сыртқы істер министрі Е. Кононың Парсы шығанағы мемлекеттеріне іссапарлары барысында дәстүрлі экономикалық қарым-қатынастарды Сыртқы істер министрлерінің тұрақты кездесулері мен Жапония-Парсы шығанағы мемлекеттерінің одағы форумы бағытында диалогті дамыту сияқты жаңа өзара әрекеттестіктік салалармен кеңейтуге ұмтылыс жасалынды. Әзірше Жапонияның ұзақмерзімдік жоспарлары жүзеге асырылу үстінде, алайда ағымдық мақсаттар да жүзеге асырылуда. Осы мақсаттардың бастысы - Таяу Шығыс мемлекеттерінде жапондық компаниялардың мұнайды игеру бойынша құқықтарын қамтамасыз ету.

Осылайша, қазіргі таңдағы Жапонияның Таяу Шығыс мемлекеттерімен байланыстарынан-ақ осы аймақтың елдің сыртқы саясатында маңызды рөлге ие екендігін байқауға болады.

________________________

2. Жүніс Қ. Ә. Мұнайды экспортқа шығаратын елдер ұйымы (МЭШЕҰ) және араб елдерінің мұнай саясаты. - А., 2006. - 64-65 бб.

3. Sankei Shimbun, March 23.2006//www.sankei.co.jp

4. Peter Kemp, "Crisis Forces Policy Rethink," Middle East Business Weekly, 34 (Oct. 19, 1990): 15.

5. Willy Stern, “Japan: A Willing Participant in the Arab Boycott of Israel,” in: Middle East Review, vol. 21, no.1 (Fall 1988). - P.47-53.

6. Rush Shuster, “Japan: Rising Sun over Israel/ Link, vol.6, no. 51 (October 1996). Р.40-42.