KAZAKHSTAN AND INDIA: NUCLEAR COOPERATION

By 2030 the energy consumption worldwide will become two times that the world has now. There are three types of energy sources (thermal, hydro and nuclear). In 2008 average world consumption rate was 74 million barrels per day. It is expected that by 2030 the consumption average would increase to 100 million barrels per day. This would need three more energy sources equivalent to Saudi Arabia’s to be explored [1].

In this increase of consumption, if one takes coal as alternative, its production has to be increased by 4 times. It is impossible due to environment damages it would bring. The carbonic acid emission increase would further intensify global warming. Moreover, the coal can’t be transported to long distances; consequently it would need high transportation expenses [2].

Hydro-sources need river and water reservoir site. Moreover rivers on the flat land would need huge site for the reservoirs to produce energy [3]. The renewable sources are good, but people always need reserves in the shape of constant energy sources which are not dependent on external factors such as sun, wind. Sun and wind can not be constant energy sources of a country. One can’t have always sunny day or windy day. And weather tends always change whereas the energy system and security mean constant, uninterrupted supply of energy. The renewable sources would be good supplementary sources. Moreover, renewable sources (sun batteries etc) are expensive to produce and maintain [4].

Finally, from above mentioned sources, nuclear energy seems to be advantageous source of energy. It is true that uranium sources are not renewable. However present day technology allows using used fuel through application of Generation 4+ reactors [5].

As a result there is tendency towards increase of nuclear stations in the world. At the present there are 402 stations with functioning 439 nuclear reactors. Moreover, 36 are being built, 93 are in the process of project, 218 are in the process of evaluation and 117 are regarded as promising projects. At whole it is expected that 464 reactors will be built which will need 1,5 trillion dollars as for 2008 estimates [6].

Kazakhstan has rich experience in nuclear field inherited from Soviet Union.

In 50’s the exploration had been discovered uranium sites such as Inkai, Budenovskoye, Mynkuduk, Moinkum, Kanjugan, Irkol, Northern and Southern Karamurun, Kharasan, and Zarechnoye . Consequently, Ulba Metals Plant, Beryllium Plant, Tantalum & Niobium Plant, and Machine Building Plant were built [7].

In 60’s uranium deposits were discovered in Mangyshlak region. In 1972 first production-scale FBR (fast breeder reactor, BN350) was built in Aktau close to Caspian sea.

Generally, Central Asian uranium mills provided more than 30% of the USSR uranium production, and Ulba plant supplied up to 85% nuclear fuel pellets to soviet design reactors until early 1980^th [8].

The demise of Soviet Union negatively effected on nuclear industry in Kazakhstan. The uranium production diminished fourfold over 1991-1997. Due to poor economics, a number of mines stopped during that period. The collapse of the USSR also destroyed cooperative links between the nuclear facilities remaining in different new independent states, including Russia, then major client for Kazakh uranium.

Kazakhstan, being state with nuclear capabilities it voluntarily rejected this status and closed Semei nuclear testing site located in Eastern Kazakhstan. However Kazakhstan managed to secure all capabilities necessary to develop nuclear energy for peaceful purposes. In spite of sharp decline in Kazakh nuclear industry in early 90’s, today this field is thriving with global ambitions ahead.

Kazakhstan is home for 25 % of uranium world reserves. It has necessary intellectual capabilities for the industry and established international cooperation. The proved reserves of Kazakhstan are 1 million tones whereas the world annual consumption is 50 000 tons as for 2008 . The cost price of Kazakh uranium is low since uranium fields allow to apply the method of in-situ leaching (ISL). In this case there is no need for disposal and re-cultivation of used rocks. Moreover ISL has minimum influence on environment [9].

Taking nuclear field into consideration as promising business opportunity, the republic adopted Program to develop the industry whose ultimate goal is to make Kazakhstan leading player in international nuclear business. The program includes Kazakh involvement into international nuclear business through vertically integrated company ( Kazatomprom) which is able to provide raw material, construct and maintain nuclear stations.

The first Kazakh nuclear station is to be built in Aktau. The money was allocated for construction of nuclear station in Aktau. However that money was returned back to state budget due to insufficient legal framework. Once the legal framework allows accession and acquisition of intellectual property from Russia the construction will begin. Now legislative bodies of Kazakhstan and Russia are working on this matter.

Moreover, Kazatomprom, primary Kazakh nuclear business institution is focusing on construction of nuclear stations of small and medium power in Kazakhstan due to Kazakh peculiarity. Kazakhstan is territorially huge but less populated country. It doesn’t need nuclear stations of 1000 MW power. It needs, for instance, three stations with 300 MW power. It is also effective when one station is stopped for reloading; the other two would be functional and provide uninterrupted energy supply. As for 2006 300 MW nuclear station construction needed 600 million dollars. By building small and medium power stations in Kazakhstan, Kazatomprom gets necessary experience to export this knowledge into international market. Analysis wing of Kazatomprom came to know that there is no station of 300 MW. 300 MW stations are only in design estimates stage. The whole world is now on high power stations scheme (over 1000 MW). It means that this niche (construction and maintenance of small and medium power nuclear stations) is empty. That’s why Kazatomprom is fiercely working on this project and intends to occupy the niche. For instance, Russia is not interested in development of small and medium power nuclear stations. It needs high power station to provide adequate energy for its huge industry. However, not every country needs high power nuclear station instead there are many countries which need limited small or medium nuclear stations. And it takes 8-9 years to build brand new nuclear station. Kazatomprom is delegated by Kazakh government to pursue Kazakh interests in the nuclear field is aimed at building vertically integrated company. Vertically integrated company means that Kazatomprom will provide complete cycle from uranium raw material to value added product (fuel assembly)and then construct, maintain and develop a station. The reason for being is simply issue of market and economics. If to compare 2008 numbers of Kazatomprom, it gets 2,5 billion US dollars as for 2007 from exporting raw materials, whereas if it exported value added product (conversion, enrichment) i.e. fuel it would have gained 8 billion US dollars. This requires vast raw material, intellectual capability, technology and international cooperation. The country is already having on going cooperation with Russia, France, Canada, Japan, China and USA. It has joint ventures with Atomstroiexport (Russia) Areva, COGEMA (France), General Electric Westinghouse (USA), China Guangdong Nuclear Power Corporation, China National Nuclear Corporation (China), CAMECO (Canada).

Kazatomprom doesn’t hide its intention to become vertically integrated company No1 in the business. The following chart below shows increase in production of uranium for last three years [16]. This year Canada and Australia, leaders of uranium production and principle competitors of Kazakhstan are expected to produce 11 000 tons and 9430 tons respectively.

By 2018 Kazatomprom plans to increase annual uranium production to 27 000 and keep this level till 2090.

However the number of tones for 2009 or any year could vary depending on international nuclear market. If there is abundance of it, then Kazatomprom will decrease. On the contrary in the case of scarcity of uranium, the production will be increased. The most of Kazakh uranium fields are located in Shu- Sarysu region (Southern Kazakhstan), Ulba (Eastern Kazakhstan).

Kazakhstan is abiding to its international commitments which include Non proliferation treaty, Memorandum declaring Central Asia as nuclear test free zone. In this regard it relies on international cooperation. For instance, the Enrichment Centre, a joint venture with Russia is located in Angarsk, Irkutsk obl., (Russia) since Kazakhstan doesn’t have right to have such centers on its territory due to non-proliferation treaty. Moreover it seeks best from the cooperation. Yet another example, the strong side of Chinese nuclear field is that it is able to build a station in shortest time possible; the weak side is that assembling. The best assembling is done in France, USA, Japan and Russia Kazakhstan is well in planning and designing work. That’s why Kazatomprom combines in its joint ventures China, France, USA, and Russia.

The complete cycle of producing energy in the reactors consists of extraction of uranium, conversion to gas, in gas condition the isotope separation occurs and production of fuel pellet, from which at the end fuel assembly takes place. The fuel assembly is complex engineering design from zirconium pipes filled with fuel pellets, which make energy in nuclear reactor.

A unique feature of nuclear power plants is the generation of extremely low quantity of radioactive waste. The spent fuel containing most of the high level radioactivity is not considered waste as it produces valuable fuel for future reactors. Used fuel is sent for reprocessing for the extraction of plutonium, uranium, lead, oxide, molybdenum, gold, and other useful isotopes. The example of nuclear waste is shown in the picture given at the end of the article.

Generally it is regarded that Generation 3+ are among best thermal reactors. These reactors are produced by Areva (France) and Westinghouse (USA). Despite concerns over two nuclear incidents occurred in 1979 and 1986 at the Three Mile Island (TMI) (USA) and Chernobyl (USSR) respectively, Generation 3+ remains secure and safe station without any accidents so far. The analysis of two incidents shows in the case of TMI, no radiation injury had occurred to people. In fact all the safety systems had worked as designed and no radioactivity was released to the atmosphere. At Chernobyl, 31 people died and they are all plant personnel. However, it must be recognized that the Chernobyl accident occurred due to the negligence of operators who violated the safety procedures. Besides, the Chernobyl reactor is a totally different type. It employed graphite as a moderator. Graphite is a form of carbon and its combustible property contributed to explosion in the reactor core. Such a sequence of events in the nuclear stations of Generation 3+ or 4+ is not possible and explosion in the core is ruled out as it is cooled and moderated by heavy water. Moreover, in Generation 3+ in case if one of the controlled parameters of a station would deviate from normal working schedule or regime, the operational system is automatically blocked. At the same time, physical protection of the station shuts the reactor and self-conserves to avoid radiation leak.

The next is Generation 4+ reactors with fast neutrons. The difference of Generation 4+ is that internal energy flows are so high that fuel is transmuted. The fuel for this reactor consists of 70% used fuel from thermal reactors. The rest 30% is filled with plutonium. And it works for 5-7 years. Then plutonium is burn out whereas 30% of used fuel becomes plutonium. Thus this reactor produces fuel on its own. Practically, it looks like this you take used fuel and mix it with plutonium. Then you put it into Generation 4+ reactor and it works for 7 years. After 7 years you take out used fuel, 1 % goes to waste disposal, and then you add 1% of used fuel and put again it into reactor.Thus reactor with fast neutron has two functions. Firstly, it produces electricity from almost free fuel. Secondly, lanthanoid is completely burnt out. It is known that there is problem in waste disposal of used fuel which has small lantanoids. The small lantanoids decay takes one million years. Definitely, no one can guarantee protection from radiation or construct protection device which would last for one million years. Thus in Generation 4+ reactors these lanthanoids ( “bad” isotopes) are burnt and automatically used fuel waste is eliminated.Finally even if uranium is run out, Kazakhstan will still be capable of selling used fuel for Generation 4+ reactors which are to solve issues of nuclear waste utilization. It is expected that reactor with fast neutron will officially come out by 2050. However, Mr.Zhakishev, head of Kazatomprom argues that if to combine capabilities of various leading companies and countries in nuclear field, such reactor may actually come out by 2030.

Kazakhstan is open for any cooperation, but in strategic term it prefers cooperating with Russia. The reason for this choice is Russia’s strength in the industry, both countries inherited single nuclear system of Soviet Union, excellent bilateral political and economic relationship. At present, Kazakhstan and Russia are on their way to revive chain of nuclear production which existed in the Soviet Union. In that chain uranium was extracted in Kazakhstan enriched in Russia, and produced in the shape of fuel pellet in Kazakhstan and finally sold as fuel assembly in international market. In 2006 Kazakhstan has established 3 joint ventures with Russia: Uranium enrichment Centre, Nuclear Stations and Akbastau. These 3 joint ventures will be working on extraction of uranium, its enrichment and design estimates of medium and small power reactors. All 3 joint ventures are 50/50 owned by Kazakhstan and Russia.

China is closest biggest market for Kazakh nuclear business. Kazakh nuclear business is already operating in the market . Kazatomprom and China Guangdong Nuclear Power Corporation have established joint venture to develop Irkol and Semizbai sites. In this joint venture 51% share is Kazakh , and other 49% is Chinese in enterprises located in Kazakhstan and vice-versa in enterprises located in China. The joint venture has already invested 100 mln. Dollars. Generally , in international nuclear business, profits come from nuclear construction work and maintenance(50 %), equipment (30%), engineering (15%) and other expenses (5%). The reason why Kazatomprom struck deal for joint venture with China National Nuclear Corporation (CNNC) and China Guangdong Nuclear Power Corporation is to assert Kazakh nuclear presence in construction field which has maximum profit. So far only in China construction of 56 stations were approved. However it is expected that this number will rise till 100-120 stations and Kazatomprom will take part in construction work of all these stations through joint ventures.

In 1996 Kazatomprom (40% of share) and CAMECO (Canada)( 60%) has established joint venture “Inkai”. The joint venture is working on Inkai uranium site (Southern Kazakhstan oblast).

Kazatomprom and AREVA (France) are jointly working on fuel assembly in Ulba Metallurgical plant (Eastern Kazakhstan).

In 2007 Kazatomprom acquired 10% of Westinghouse (USA) from Toshiba (Japan) for 540 million dollars.

Different joint ventures have different goals. Generally they provide Kazakhstan with research , high-tech in nuclear industry, and ease non-proliferation treaty conditions.

India is huge market for nuclear business. It has its own nuclear industry which is closely cooperating with Russia , France. Having built stations India couldn’t take advantage of nuclear energy at its full since it lacked fuel for those stations. 2008 was turning point for India’s nuclear industry and energy security. It managed to sign the agreement with NSG which allows it to operate in international market including acquisition of fuel, training, and transfer of technology.

Today, India is facing challenge in meeting its energy needs through different sources (coal, oil, gas, nuclear, hydro- resources, and renewable sources). The energy security is primary concern for India’s further development outlined in its program 2020. In the energy planning of India, it mixes hydro , thermal and nuclear power sources. With the limited resources of coal and oil available in India and with growing global concerns of green house gases generated by fossil fuel fired stations, nuclear power is called upon to play a greater role in medium and long term perspective.

Having tested in 1998 its nuclear bomb India faced sanctions and harsh criticism from international community. However, India proved to be reliable, responsible and cooperating partner in nuclear field. The Nuclear Suppliers’ Group (NSG) consisting of 45 states including Kazakhstan finalized its negotiations with India and signed treaty with India in 2008. The NSG is primary institution which is responsible for reduction of nuclear threat, controls export and transfer of nuclear materials, and allows a country to operate in international nuclear market.

India’s nuclear program (stations and projects) is managed and overseen by Nuclear Power Corporation of India Limited (NPC) which is part of Department of Nuclear energy of Government of India. NPC has been building nuclear stations in cooperation with Russia and France. The USA joined this list and Kazakhstan will be among this list too. By 2020 India is planning to construct 24 nuclear stations. Atomstroiexport, General Electric Westinghouse and Areva are among those who are active in lucrative India’s nuclear market .

In 2009-2010 by completing of Kaiga (Karnataka), Kundankulam (Tamil Nadu) and Rawatbhata (Rajasthan) the total power nuclear power capacity is expected to grow to 6780 MWe. The ultimate goal of India is to build 24 nuclear stations by 2020 and reach 50, 000 MWe of electric power before 2030.

In current situation these current and upcoming stations will need more fuel to function at their maximum capacity and provide adequate energy supply for growing economy and demand. India is now in search for nuclear fuel and Kazakhstan is in search for new markets for its value added products. Thus commercial interests are ideally fit each other. Since 2008 there is no legal and international limitations for such fitting and cooperation. Apart from buy-sell relationship, Kazakhstan and India are expected to be involved in joint projects on education, training and research.

Nuclear business is new lucrative field of existing commercial Kazakh- Indian relations. The business will enhance and diversify the relationship between two countries.

_________________________________

2. 
   Аналитический доклад «Топливно- энергетический потенциал Казахстана. Добыча и производство урана, 2002 // http://www.analitika.org/article.php?story=20050523040334967
   
3. 
   Концепция развития урановой промышленности и атомной энергетики РК на 2002 – 2030. Постановление правительства РК № 926 от 2002, 20 августа
   
4. 
   Совместное предприятие «Катко» // http://www.kazatomprom.kz/cgi-bin/index.cgi?p40&version=ru
   
5. 
   Profile of Nuclear power corportation of India. http://www.npcil.nic.in/pdf/NPCIL%20Profile%20English.pdf
   
6. 
   NPC .Frequently asked questions. http://www.npcil.nic.in/main/faq.aspx#1
   
7. 
   Сихимбаев Д. Мировой финансовый кризис не отразится на атомной энергетике, 2008, 11 ноября // http://www.nomad.su/?a=4-200811110125
   
8. 
   Правительственный час с С. Мынбаевым, 2009, 24 февраля // http://www.nomad.su/?a=3-200902240233
   
9. 
   Итоги пресс-конференции в «Казатомпром», 2009, 4 февраля // http://www.kazatomprom.kz/cgi-bin/index. gi?nc680&version=ru
   

* * *

Данная статья посвящена вопросам сотрудничества в области ядерной энергетики между Казахстаном и Индией. В ней рассматриваются перспективы коммерческого характера сотрудничества и выдвигаются положительные стороны нового этапа торгового взаимодействия между государствами.

Жалпы ЕО-мен қатынастарының негізі 1991 жылы желтоқсан айында қол қойылған ЕО елдерінің Бірлескен Мәлімдемесінде бастау алған. Онда бұрынғы Кеңес Одағының территориясындағы елдердің тәуелсіздігі мойындалғандығы бекітілген. Дипломатиялық қатынастар 1994 жылы 16 қараша айында орнатылған. 1995 жылдың қаңтар айынан бастап Брюссель қаласында Өзбекстан Республикасының елшілігі жұмыс жасап келеді. Қатынастардың бастапқы құқықтық негізде қызмет еткен сатысы Өзбекстанмен мойындалған ЕО мен Кеңес Одағы арасында құрылған Сауда мен кооперация туралы Келісім болып табылады. Осы жайында 1996 жылы Өзбекстанның көзқарасы бойынша, Өзбекстан мен ЕО арасындағы қатынастардың дамуында кейбір маңызды оқиғалар орын алды. Ақпан айында ЕО-ның Кеңесі Сыртқы істер министрлігінің деңгейінде Өзбекстанмен Әріптестік және Ынтымақтастық туралы келіссөз жүргізе бастауға шешім қабылдап, 1999 жылдың

Басқа авторлардың пайымдауынша, Өзбекстан мен Еуропалық Одақ арасындағы ынтымақтастықтың алғашқы кезеңінде, экономикалық реформалардың бәсең жүргізілуі мен өзбекстандық билік тарапынан саяси талаптардың орындалмауы байқалған. Осыған қарамастан Өзбекстан ЕО-мен ынтымақтастығында әрі қарай Өзбекстанның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін және ЕО-мен тең құқықты қатынаста дамитындығына үлес қосты. Сонымен бірге бұл серіктестік экономикалық, мәдени және ғылыми сала қатарында, Өзбекстан үшін Брюссельмен саяси ынтымақтастықты білдірді. Өзбекстандық басшылар бұл құжатта Өзбекстан мен ЕО және ЕО-ға мүше елдер арасындағы ынтымақтастықтың құқықтық негізін орнатып, қағидалы жаңа ынтымақтастық кезеңіне, экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени саладағы байланыс үшін кең мүмкіншіліктерге жол ашатындығын атап өтті [3].

Өзбекстанның сыртқы саясатындағы Еуропаға деген бағыты соңғы жылдары біршама кеңейтіліп, бүгінгі таңда жеке еурополық мемлекеттермен, сондай-ақ жалпы Еуропа континентімен ынтымақтастықты өз алдына қояды. Ташкент пен Брюссель арасындағы ынтымақтастық, ЕО құрылымы тарапынан модернизация мен реформа үрдістеріне қолдау көрсетуінен көрініс алады.

Еуропалық Одақпен ынтымақтастық ТАСИС бағдарламасы шеңберінде Еуропа – Кавказ – Азия көлік дәлізін (ТРАСЕКА) үйлестіру мен дамыту жобасына қатысады. Жобаның мақсаты ортаазиялық елдердің транспорттық оқшаулануын жеңу болып табылады. Ортаазиялық елдерін Кавказ, Түркия елдері арқылы Еуропамен біріктіруді көздейтін ұсынылған жобада, Өзбекстанмен қатар, сондай-ақ Қазақстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Әзірбайжан, Грузия, Молдова, Болгария, Румыния, Түркия және Украина мемлекеттері де қатысады. Бүгінгі уақытқа дейін осы жобаның шеңберінде 123 млн евро тұратын құрылыстық жұмыстар жасалды. Осыдан бөлек ТАСИС шеңберінде Өзбекстан тағы бірнеше ЕО-ның аумақтық жобаларына қатысады. Мысалы, шекараларды басқару (БОМКА), есірткіні бақылау (КАДАП), энергетика саласына (ИНОГЕЙТ) және білім (ТЕПМУС) мен ғылым (ИНТАС) саласына негізделген. Еуропалық Одақтың TAСИС бағдарламасының шеңберінде 1992 жылы Өзбекстанға 150,5 млн евро бөлініп, 1992-2002 жылдар кезеңінде Өзбекстанда 77 жоба іске асты. Өзбекстанда ЕО мемлекеттерінің инвестициялық мүмкіншіліктері, ірі экономикалық жобаларының іске асырылуы аса жоғары бағаланады. ЕО-ның кәсіпорындары мен банктері 1995-2002 жылдар аралығында жалпы құны 8 млрд американ долларынан асатын ірі жобаларды жүргізу мен іске асыруға жұмсалған [4].

Өзбекстан өзінің экономикалық қуатымен елге еуропалық инвесторларды тарту үшін көптеген халықаралық форумдарды пайдаланды. Осылайша, Ташкент Еуропалық Одақтың саяси ортасымен байланысты орнатуға барынша ұмтылды. Бұл мәнде болып тұрған бір жайт, Өзбекстан Республикасының Еуропа мен АҚШ-қа алғашқы сапары ірі концерндерді қолдаудың арқасында болды. Ал қауіпсіздікке келетін болсақ, Ташкент аумақтағы қауіпсіздік мәселесіне батыстық мемлекеттердің көңілін барынша аударуға және өзінің саясатын Өзбекстан мен оның аймағындағы қауіпсіздігі күрделі күйде тұрғандығымен ақталуға тырысты.

Еуропалық Одақ пен Өзбекстан Республикасы арасындағы әскери және қауіпсіздік саласы бойынша қатынастары 2001 жылғы 11 қыркүйектегі оқиғадан кейін ерекше көзге түсе бастады. АҚШ-та бет алған қайғылы оқиғадан кейін Өзбекстан мен ЕО арасындағы қатынастардың маңыздылығы байқалды. Еуропалық мемлекеттер АҚШ-тың халықаралық лаңкестікке қарсы соғысына деген тілектестігін білдіріп, ЕО мен Өзбекстан арасындағы қауіпсіздік саласындағы байланысын бірінші орынға қойып, Орталық Азияға енді ерекше көңіл бөліне бастады. Аумақ ортасындағы өзінің стратегиялық жай-күйінің арқасында Брюссель үшін Өзбекстанмен қатынастары енді маңыздылығын көрсете бастады. Себебі, мемлекет Солтүстік Ауғанстанмен шектесті және ЕО-ға өзінің Гиндукуштегі жоспарын сәтті өткізу үшін қажет болған сенімді транспорттық жолдар мен базаларын ұсына алатын болды. Ол жолдар арқылы кезінде кеңестік үкіметте өзінің Ауғанстандағы әскери операцияларын үзбей ұстанып отырған. Ауғанстанды сыртқы әлеммен байланыстыратын жалғыз темір жолы Өзбекстанның территориясы арқылы өтеді. Сонымен қатар Өзбекстанның әскери инфрақұрылымы жақсы сақталып, Батыстың қызығушылығын тудыруда. Осындай түсініктер Орталық Азиядағы Өзбекстанды ЕО-ның басты серіктесі ретінде қалыптастырды. Осылайша, Ташкентпен қауіпсіздік саласында ынтымақтастығы уақыт өте келе маңызды болды.

Өзбекстан батыстық елдердің сенімін ақтап, олардың Ауғанстан соғысындағы күш салысын сөз жүзінде де, іс жүзінде де қолдап отырды. Өзбекстанның саяси басшылығы АҚШ-тың әскери операцияларының басталуының алдында олардың талибтерге қарсы одақтастарына әуе кеңістігін қарамағына беретіндігін мәлімдеп, Ауғанстан шекарасына жақын орналасқан Ханабадтағы әскери әуебазаларына транспорттық ұшақтарды кіргізуге мүмкіндік берді. Нәтижесінде АҚШ осы әуежай арқылы Ауғанстанның солтүстік бөлігінде өзінің құтқару мен іздеу жұмыстарын жүргізуді жоспарлауға мүмкіндік алды. Сонымен бірге Вашингтоннан басқа ЕО-ның Дания мен Нидерланды сияқты мүше елдері де осы әуебазасы арқылы өз ұшақтарын пайдаланған. 2002 жылы ақпан айында Өзбекстан өзбек-ауған шекарасына тікелей жақын орналасқан Термез қаласында тағы да бір әуебазасын шетел қарамағына берді. Онда Германияның Бундесверінен 200-ге жуық жауынгері орналасқан. Бұл Ауғанстанда бейбітшілікті орнатуға үлкен жауапкершілікті өз мойнына алған Бундесвердің жұмысын біршама жеңілдетті. Бүгінгі таңда Германияның Федералды үкіметі Термездегі әуежайсыз ешқандай әскери тапсырма сәтті өтпес еді деп болжайды [5].

Өзбекстанның халықаралық лаңкестікке қарсы жүргізген күреске қатысуы, еуропалық одақтастарының қарамағына берілген Өзбекстанның әуе кеңістігі және жалпы Батыспен қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығы толығымен Өзбекстанның ұлттық мүддесіне негізделген. Себебі, тәуелсіздігін жариялаған сәттен бастап, Ауғанстаннан халықаралық лаңкестік пен есірткі сату қауіптерінің шығуы Өзбекстанды қобалжытты. Өзбекстанның Батыспен қауіпсіздік саласында ынтымақтастығы осылайша 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан кейін Өзбекстан үшін маңызды болды. Ол Өзбекстанның тек қауіпсіздік жағдайын жақсартып қана қоймай, сонымен бірге АҚШ және ЕО-мен бірге өзінің ынтымақтастығын күшейтуге мүмкіншілік алды. Өзбекстан ЕО-мен қатынастарын белсендіру үшін ресми құжат дайындап, онда негізгі көңілін келесі салаларға бөлді:

• 
  парламентаралық байланысты дамыту;
  
• 
  халықаралық лаңкестік пен ұйымдастырылған қылмысқа қарсы күресте аумақтық қауіпсіздікпен қамтамасыз ету саласында ынтымақтастықты күшейту;
  
• 
  экономикалық кооперацияны кеңейту;
  
• 
  жалпы ортаазиялық нарықтың құрылуына қолдау көрсету.
  

Еуропалық Одақ Өзбекстанға қойылған талаптардың орындалуына сенімсіздікпен қарады. Брюссельдің Әндіжан оқиғасы бойынша халықаралық тексерісті өзкізудегі талабын орындауға белгілі мерзім берген. Бірақ ол талапты Ташкент елемегендіктен, Еуропалық Одақ Кеңесі Өзбекстанға қатысты 2005 жылдың 14 қарашасында санкция енгізген болатын. Ол бойынша, тәртіпсіз және ретсіз күш қолдануға жауапты адамдардың елден шығуға тыйым салынуы, Ташкентпен қару саудасының және ЕО мен Өзбекстан арасындағы Әріптестік және Ынтымақтастық туралы Келісім шеңберінде келіссөздердің тоқтатылуы негізге алынды. Санкция бастапқыда бір жылға созылған және осы уақыт ішінде ЕО Кеңесімен қайта қаралуға тиіс болды. Қайта қарау мәселесі болған өзбекстандық биліктің қамаудағы адамдарға деген көзқарасы мен жалпы адам құқығын құрметтеу туралы қағидаларды орындау болып табылды.

Оқиғадан кейінгі Өзбекстан үкіметінің ішкі және сыртқы саяси қадамы екі әсерлі болып көрінді. Бір жағынан, Ташкент жергілікті белсенді құқық қорғаушыларға қысым көрсетуді жалғастырып, шетелдік тілшілер мен құқық қорғаушы ұйымдарды нәтижесінде елден қуып шықты. Ал екінші жағынан, елдің бүлінген имиджін қалпына келтіру үшін саяси басшылық көптеген заң шығарушы бастаманы қолға алды. Әндіжан оқиғасынан кейін Президент шетелдік инвестицияны қолдау мен қорғау туралы жарғы шығарды. 2005 жылы тамызда Өзбекстан Республикасының Президенті Ислам Кәрімов басқа жарғыға қол қойды. Ол елде 2008 жылдан бастап өлім жазасын толығымен жою туралы жарғы болды [6].

Брюссель үшін бүгінгі таңда жалпы адам құқығын құрметтемеу, азаматтық еріксіздік және демократиялық қағидаларды елемеу өзбек-еуропалық қатынастарға кедергілер келтіреді. Осы жағынан Өзбекстан Еуропалық Одақтың Орталық Азиядаға күрделі әріптесі болып қалады.

Дегенмен, Ташкент өзінің ЕО-мен қарым-қатынастарын қалпына келтіру туралы бірнеше рет үндеу тастаған болатын. Мысалы айтатын болсақ, 2006 жылы шілденің ортасында Сыртқы істер министрлігінде кадрларды алмастыру кезінде, Еуропада іскер тәжірибесі бар Владимир Норовты Министр ретінде тағайындалуын ескеруге болады. Сонымен қатар Өзбекстан басшылығы 2006 жылы Әндіжан оқиғасын талқылау барысында ЕО делегациясын қабылдауға дайындығын білдіртті. ЕО делегациясы желтоқсан айында сарапшы деңгейінде Әндіжан қаласының бір абақтысында сараптама жүргізуге рұқсат алып, қылмыскерлермен әңгіме жүргізді. Бірақ сарапшылар арасындағы кездесуді екінші бөлімнен кейін тоқтатуға тура келді. Оның себебі, ЕО-ның көзқарасы бойынша өзбектер тарапынан ұсынылған құжаттар тіпті маңызсыз болуы байқалды. 2007 жылы мамыр айында адам құқығы жөнінде диалог жүргізіліп, ЕО Кеңесі тәртіпсіз және ретсіз күш қолдануға жауапты адамдардың елден шығуға деген шектеу уақытын созу туралы шешім қабылдады. Бұл шешім Ташкент үшін күтпеген жағдай болды. Себебі Өзбекстан үкіметінің ойынша, санкция күшінің толығымен жойылуына негізделген талаптарға Өзбекстан жеткілікті көніп келді деп пайымдайды [4, 473 б.].

ЕО санкциясының болғанына қарамастан, Орталық Азияға қатысты ЕО-ның стратегиясы бойынша белсенді жұмыс жүргізуге Өзбекстан кедергі келтірмеді. 2006 жылдың аяғында Еуропалық Одақтың Орталық Азия елдеріне арналған саяси стратегиясы әзірленген болатын. Осының нәтижесінде 2007 жылы маусымда бағдарламаның ашылуында Өзбекстанды Сыртқы істер министрлігінің бірінші орынбасары деп таныды. Орталық Азия бойынша Еуропалық Одақ стратегиясын іске асыруда Өзбекстан өзінің географиялық орналасуының арқасында көшбасшы бағытын ұстануда. Еуропалық Одақтың мүше елдері Орталық Азияға қатысты ЕО стратегиясының құруды арадағы қатынастардың кеңеюімен түсіндіреді. Аталмыш стратегияны Ташкент соңғы жылдары қатты бүлінген ЕО-мен қатынастарын реттеудің жеңіл жолы деп түсінуі тиіс болды.

"Еуропалық Одақтың Орталық Азиядағы Саяси Стратегиясы" атты Орталық Азияға қатысты ЕО-ның стратегиясы 2007-2013 жылдарды қамтып, жеті салада күшті және белсенді түрде ынтымақтастықты дамытуды көздейді. Ол салаларға қауіпсіздік, экономикалық, энергетикалық, экологиялық, мемлекеттік, құқықтық, білім мен саяси диалог кіреді. Олар жалпы қабылданған адам құқықтарын құрметтеу құндылықтарына, демократия мен заң нормасына негізделген және өзінің тиісті құқықтық құрылымдарын ЕО-ға теңестірген және экономикалық салалардағы конвергенцияны реттеуге кепілдік беретін міндеттемелерді қамтиды. Орталық Азияда 2007-2013 жылдар кезеңінде ынтымақтастықты дамыту құралын орындауға арналған қаржылық шектерді ЕО бүгінгі күні 750 миллион евроға жеткізді. 2007-2013 жылдарға арналған инвестициялық жоспардың мақсаты – Орталық Азия елдерінің тұрақтылығы мен қауіпсіздігін дамыту, олардың тұрақты экономикалық дамуына және кедейлікті қысқарту ұмтылысына жәрдемдесу, Орталық Азия және Орталық Азия мен Еуропалық Одақ арасындағы шектерді, аумақтық ынтымақтастықты оңайлату. Осы негізгі мақсаттарға қол жеткізу үшін инвестициялық жоспар үш басым салаға шоғырланған:

1) Орталық Азияның өңірлік ынтымақтастығы мен ізгі көршілік қатынастар саласы: негізгі бюджеттің 30-35%-ы - желілер; қоршаған орта; орналасқан шегі мен басқару және халықаралық қылмысқа қарсы күрес пен кеден; білім беру.

2) Кедейлікті азайту және өмір сүру деңгейін арттыру саласы: негізгі бюджеттің 40-45%-ы.

3) Биліктегі және экономикалық реформадағы тәртіпті алға бастыру: негізгі бюджеттің 20-25%-ы.

2007-2013 жылғы Орталық Азия үшін стратегия өңірлер әріптестері елдерінің, мүше мемлекеттердің мемлекеттік органдарымен және басқа да тәуелсіз консультанттарымен бірлесіп әзірленген [7].

Өзбекстанның делегациясы Сыртқы істер министрі Владимир Норовтың қатысуымен өткен "Өзбекстан-ЕО" ынтымақтастық Кеңесінің 8-ші отырысында, ЕО-ның ортаазиялық стратегиясын жүзеге асыру туралы және ЕО мен Өзбекстанның даму үрдісі талқыланды. Өзбекстан стратегияның аумақтық және екіжақты негізде сәтті іске асыруға дайындығын білдіртті.

Еуропалық Одақтың Орталық Азия жөніндегі арнайы өкілі Пьер Морель Өзбекстан Республикасының Сыртқы істер Министрі Владимир Норовпен бірге Өзбекстан мен ЕО арасындағы қатынастардың экономикалық жетістіктерін талқылады. Ол бойынша 2007 жылғы Өзбекстан мен ЕО елдері арасындағы тауар айналымы 1,5 млрд долларға жеткен. Осы жылдың аяғында Өзбекстан территориясында ЕО елдері инвесторларының капиталының негізінде 688 кәсіпорын және 272 компания өкілдері жұмыс істеуде. Өзбекстанда бүгінгі күні көлік жасау, газ, тоқыма өндірісі мен жеңіл өнеркәсіптің түрлері даму үстінде тұрғандығын сараптады [8].

Өзбекстанның қатысуынсыз стратегияның қуаты мен нәтижелі жүзеге асырылуы мүмкін емес болды. Өзбекстан аймақтың ортасында орналасқан геосаяси орынның бұлағы және экономикалық, көлік-коммуникациялық, қор мен адамзат қуаты бірегей болып қамтылған Орта Азиялық мемлекет болғандықтан, аталмыш стратегияда маңызды орынға ие болды.

1. Каримов И. Узбекистан: Собственный путь обновления и прогресса. - Ташкент, 1995. - С. 37.

2. Каримов И. Узбекистан на пороге 21 века: угрозы безопасности, условия и гарантии прогресса. - Ташкент: Узбекистан, 1997. - С. 352.

3. Байзакова К.И. Политико-правовые основы сотрудничества Европейского Союза с государствами Центральной Азии. - Алматы, 2003. - С. 27.

4. Центральная Азия: внешний взгляд. Международная политика с центральноазиатской точки зрения – Zentralasien Der Blick nach Aussen. Internationale Politik aus zentralasiatischer Sicht / Пер. Р.Султанов. - Б., 2008. - С. 466.

5. Узбекистан – ЕС. http://www.mfa.uz:8001/ce28.htm

6. Узбекистан отменяет смертную казнь как высшую меру наказания / Наш мир. №21. - 3.08.2007.

7. Еуропалық Одақтың Орталық Азиядағы Саяси Стратегиясы 2007-2013. www.minplan.kz

8. Французский журнал об Узбекистане / Стратегические партнеры. 11.06.2008. www.press-uz.info.

***

The article is devoted to analysis bilateral cooperation between Uzbekistan and European Union and it's present development in all spheres. It considers stages of development in military and security cooperation. Also it shows changes in relationship between Uzbekistan and EU after Andizhan events.