психикаға жүктеме артып, адамның өзі айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда

247 
Р.Лазарус сонымен бірге копинг өзгермелі үдеріс екенін айтап көрсетті, 
өйткені жеке тұлға мен қоршаған орта бір-бірімен тығыз байланысты және бір-
біріне әсер ете алады, сондықтан олар өзгереді. Копинг стратегиясының мақсаты-
адамның стресстік жағдайдың талаптарына қолайлы бейімделуі. Копинг 
стратегиясымен айналысатын ғалымдар стрессті жеңу стратегиясының 
тиімділігіне қатысты бірнеше көзқарастарды атап өтеді. Көптеген психологиялық 
теориялар копинг мінез-құлық стратегиялары функционалды және өнімді, сондай-
ақ деструктивті және дисфункционалды болуы мүмкін деп болжайды [2]. 
Копинг түсінігінің мазмұны қоршаған орта мен адамның өзара 
әрекеттесуі 
жағдайындағы 
талаппен 
сәйкестену 
үшін, 
индивидпен 
қабылданатын когнитивті және мінез-құлықтық күш болып қалды. Индивид 
стресстік жағдайға ырықты және ырықсыз түрде әсер ете алады. Ырықсыз 
реакциялар – саналы бақылауды талап етпейтін, бірнеше рет қайталанған және 
нәтижелі, оңтайлы меңгеру арқылы үйренген, сондай-ақ темпераменттегі жеке 
дара айырмашылықпен шартталған. 
Р. Лазарус бойынша копинг-индивидтің мәселені шешуге ұмтылысы, егер 
қоршаған орта талабы, оның өзін-өзі жақсы сезінуі үшін маңызды болса 
(мәселен, қауіппен байланысты, сонымен қатар үлкен сәттілікке бағытталған 
жағдайлар), осы талаптар индивидтің бейімделуге мүмкіндігін белсендендіреді. 
Осы негізде, копинг мінезқұлық талаптарды қанағаттандыратын ресурстар мен 
қоршаған орта талаптары арасындағы балансты сақтау немесе қолдау бойынша 
тұлғаның іс-әрекеті. Бұл тәсіл индивидуумның стресске алаңдаушылығы 
немесе стресске жауап қайтаруы болып табылады. 
Тұлға дамуының интеграцияланған зерттеуін қамтитын акмеологиямен 
байланысты мәселелерді шешу үшін жеке мінез-құлықтың копинг- стратегиясын, 
яғни оны қабылдау, қиын мәселелерді, жағдайларды, қақтығыстарды шешу 
жолдарында ,белгілі бір стратегияны қолдану маңызды рөл атқарады. 
Копинг- стратегиясы-тұлғаны стресстік жағдайдан қорғауға немесе оның 
психикаға әсерін азайтуға арналған бір немесе бірнеше әрекет. Басқаша 
айтқанда, оларды жұмыс іздеу үрдісі немесе отбасы ішіндегі қарым-қатынас 
болсын, өмірдің әртүрлі салаларындағы проблемалардан психологиялық қорғау 
әдістері деп атауға болады. 
Психология ғылымы бойынша барлық адамдар копинг- стратегияларын 
қолданады деп саналады. Біреу әзіл арқылы стресстен алшақтайды. Біреуге өз 
эмоциясын білдіру оңайырақ. Жағымсыз жағдайлардан аулақ болуға 
тырысатындар да бар. Мұның бәрі түпсана деңгейінде болады және мидың 
рефлекторлық қызметі болып саналады. 
Қиындықтар күн сайын пайда болады. Тіпті қарапайым болып көрінетін 
жағдайларда да тұлғаны күйзеліске әкелуі мүмкін. Егер тұлға өз эмоцияларын 
басқаруы қиын болса, стресс созылмалы болуы мүмкін. Одан кейін невроз, 
депрессия және басқа психикалық бұзылулар пайда болады. 
Копинг- стратегиялары туралы алынған ақпарат дәрігерлерге белгілі бір 
аурулардың даму механизмдерін түсінуге, сонымен қатар олармен күресу 
әдістерін жасауға көмектесті. Бүгінгі таңда копинг- стратегиялары танымдық 
мінез-құлық терапиясында қолдануды тапты. 

248 
Кейбір ғалымдар психикада қолданылатын қорғаныс әдістері туралы өз 
пікірлерін жасады, солардың ішінде: 
Карен Хорни адам психикасының күнделікті проблемаларға қалай 
бейімделетіні туралы өз теориясын құрумен айналысты. Оларға адам қақтығыс 
жағдайынан шығуға көмектесетін ымыраларды тауып, қабылдайтын 
стратегиялардың бірі ашылды. Ғалым сонымен қатар дұрыс емес қорғаныс 
әдістерінің бар екенін анықтады. Олардың бірі - өткен жағымсыз жағдайға 
үнемі оралу. 
Отто Фенихель бірнеше жыл бойы копинг- стратегиясының балалық 
шақта қалай көрінетінін зерттеуге арнады. Оның айтуынша, балалар 
психиканың оларға реакциясына үйреніп, жағымсыз құбылыстардан 
алшақтайды. Уақыт өте келе қорғаудың бұл әдісі өзгереді, өйткені ересек адам 
стресстен алшақтап қана қоймай, оны күн сайын болатын нәрсе ретінде 
қабылдауға үйренуі керек. 
Ең танымал копинг- стратегиясы Ричард Лазарустың С. Фолкманмен 
бірлесіп жазған жіктеу жүйесі. Олар копинг- стратегиясының 2 түрін анықтады: 
проблемалық-бағытталған; 
эмоционалды бағытталған. 
Бірінші жағдайда, адамдар оны қайта ойластыру арқылы өзгертуге 
тырысады. Олар өзін-өзі ұстаудың әртүрлі нұсқаларын іздейді. Осының 
арқасында олар өздерін әрекеттерден қорғайды. 
Екінші жағдайда, адам эмоционалды стрессті азайтуға көмектесетін ойлармен 
сананы толтырады. Ойлар оның жағдайын едәуір жақсартады, бірақ жағдайды 
шешуге көмектеспейді. Мұндай стратегияның мысалы-әзіл, жағдайды жоққа 
шығару. Бұған алкогольді ішімдіктер мен транквилизаторларды қолдану да кіреді. 
Сонымен қатар Ричард Лазарус адам үшін жағымсыз немесе қауіпті жағдайда, 
мысалы, ауру, физикалық зорлық-зомбылықпен күресу тетіктерін де қарастырды. 
Негізгі стратегияға мыналар жатады: 
Проблемалардың шешімі; 
травматикалық жағдайларды болдырмау; 
айналаңыздағы адамдардан қолдау іздеу. 
Барлық осы ресурстар жағдайды, сондай-ақ сезімдер мен эмоцияларды 
бақылауда ұстауға көмектеседі. Бұл жағдайда адам соңғы шешім қабылдау 
кезінде оны қолдана отырып, сұхбаттасушының пікірін тыңдайды. Негізгі 
стратегия мен ресурстар, әдетте, психикаға зиян тигізбеуі үшін стрессті жеңуге 
көмектеседі. 
Сонымен, копинг- стратегиясы- бұл мінез-құлық, эмоциялар және қазіргі 
стресстік жағдайды талдау. Әрбір жеке жағдайда тұлға оларды әртүрлі жолмен 
біріктіреді, осылайша оның денесіне стресспен күресуге көмектеседі. Бұл 
комбинациялар тұрмыстық жағдайларға да, нақты дағдарыстарға да жарамды. 
Бастапқыда күрес стратегиясы мен күрес мінез-құлқы бірдей болып көрінеді. 
Бірақ іс жүзінде екі ұғымның арасында айырмашылық бар. Бұл белгілі бір 
жағдайға қатысты тұлғаның ойлары, сезімдері мен эмоциялары. Олар ерікті, 
еріксіз және аралас. 

249 
Қазіргі психологияда копинг- стратегиясының үш түріне бөлінеді: мінез-
құлық, танымдық және эмоционалды. Олардың өз нұсқалары бар: бейімделгіш, 
салыстырмалы түрде бейімделгіш және бейімделгіш. 
Қиындыққа қарсы стратегияларды қолдану проблемаларды болдырмауға 
әкеледі және олар қиын жағдайларды шешуге емес, эмоционалды стрессті 
азайтуға бағытталған. 
Э.Хайм копинг- стратегияларын қарастыра отырып мінез-құлықтық, 
танымдық және эмоционалды стратегияларды бөліп көрсетуді ұсынды. 
Олардың әрқайсысының бейімделу қабілетінің дәрежесіне байланысты өз 
нұсқалары 
бар: 
бейімделу, 
салыстырмалы 
түрде 
бейімделу 
және 
бейімделмейтін копинг- стратегиялары. 
Адамның көңіл-күйіне түсетін ауыртпашылықтардың түріне кісі- аралық 
қым-қыйғаш қарым-қатынастарда жатады. Күнделікті өмірде адамдар өзара 
қарым-қатынастарда іс-әрекет жасайды, еңбектенеді, көңіл көтереді, т.б.сол 
сияқты тіршілік өмір жүріп жалғасады [3]. 
Бірін-бірі сыйлау, бір-біріне көмектесу, бірінің-бірі көңілін табу жалпы 
азаматқа тән қасиет. Алайда, күнделікті өмірде үнемі олай бола қоймайды.Әр 
түрлі жағдайлардың себебінен адамдар арасындағы қарым-қатыныстарда 
қайшылықтар туып, өзара айқастарда кездесіп қалады. Бірін-бірі жәбірлеушілік 
пен біріне-бірі қарсылықтар да тууы мүмкін. Мұндай күрделі жағдайларда әр 
адам өзін әртүрлі ұстайды, біреулер күйінеді, біреулер ашынады. Енді біреулер 
үндемей жүріп іштен тынады. Алайда осындай адам аралық қайшылықтар 
адамның психикасына, яғни жан-дүниесіне ауыртпашылық тудырады.
Ол ауыртпашылық, ең алдымен көңіл-күйге салмақ түсіріп, оның әр түрлі 
ауытқуларына әкеп соғуы да мүмкін.Мұндай қиыншылықтар адам басына жиі 
түсе берсе, ол адамда үнемі қынжылу мен күйінудің салдарынан мінез-
құлықтың ауытқулары тууы мүмкін. 
Стреске қарсы тұра білу оны тез арада жеңу-психологиялық және 
физиологиялық денсаулықты сақтаудың негізгі шарты. Егер біз стреспен 
күреспесек, бізде ауруға әкелетін психикалық бұзылуға немесе өзін бақытты 
сезіну мүмкіндігіне жол бермейді. 
К. Шрайнер адам стреске қарсы тұра алмағанда бірқатар симптомдар 
тізбегін ұсынады. 
Үнемі уақыттың жетіспеуі. Адам ылғи да өзінің жұмысына үлгере алмай 
және одан кейін бекер екткен уақытының орнын толтыра алмай жүреді. 
Үнемі өз денсаулығы жайлы алаң болу. Физикалық шаршаудың белгілері 
көрінуі мүмкін. 
Жұмыс адамды қажытады. Адам жұмысты көптеген қиындықтардың бірі 
деп қабылдайды. 
Адам өзінің жансыз қасиеттеріне қарсы тұрғысы келеді, бірақ ол 
нәтижесіз. 
Адам өзінің бұрынғы өткен реніштерін және жағымсыз ойларын үнемі 
есіне түсіреді де болашағынан мазасызданады. 
Адам өзін тыныштандыру үшін, ішімдік немесе тыныштандыратын ұйқы 
дәрілер қолдана бастайды. 

250 
Дем алудан да адам ешқандай сезім алмайды. 
Адам айналасында болып жатқан құбылыстарды қабылдай алмайды. 
Жанұяға деген ыстық ықыласы болса да онда адамдармен араласуға 
қиналады. Жанұя мүшелерінен шаршайды ,олардан көңілі қалады. 
Адам өз-өзіне сенімсіз өзінің қолы жеткізген жетістіктермен 
қанағаттанбайды, мақтану сезімі болмайды. 
Қазіргі 
қоғамның 
даму 
кезеңінде 
тұлғаның 
психологиялық 
бейімделуі,стрестік жағдайды жеңе білу, одан шығу – өзектінің бірі. Қиын 
жағдайларды игеруге үйрену, есеңгіреуді жеңіп шығу копинг тәсілдері-
тұлғаның маңызды даму көрсеткіші болып табылады. 
Сонымен, Копинг стратегиялары - адамның психологиялық ерекшеліктері 
мен мүмкіндіктеріне, адам өміріндегі белгілі бір жағдайдың маңыздылық 
дәрежесіне, сондай-ақ шиеленіс ретінде қабылданатын сыртқы немесе ішкі 
талаптарды жеңуге үнемі өзгеріп отыратын эмоционалды, танымдық және 
мінез-құлық әрекеттеріне негізделген стресстік жағдаймен жеке қарым-
қатынас. Басқаша айтқанда, копинг стратегиялары-бұл танымдық, мінез-құлық 
және эмоционалды компоненттерді қамтитын стресстік жағдайды шешуге 
бағытталған жеке іс-әрекеттер. 

жүктеу/скачать 5.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: