Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары

239 
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АУЫЗ 
ӘДЕБИЕТІ ҮЛГІЛЕРІ АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ 
 
Оқай Алтынгүл 
аға оқытушы,педагогика ғылымдарының магистрі 
Еуразия гуманитарлық институты 
 
 
Аннотация. В статье рассмотрены труды А.Байтурсынова, направленные на приобщение 
казахского народа к просвещению, обучение населения грамоте, культуре. Он остановился на работе 
ученого по развитию казахского языка, утверждению правил, обеспечению учителей учебными 
пособиями, изданию литературных книг для детей. А.Байтурсынулы переводил образцы устной 
литературы, подчеркивал большой вклад детей в развитие языка, увеличение словарного запаса. 
Ключевые слова: Образование, просвещение, воспитание детей, родной язык, культура, 
устная литература, социальные условия жизни. 
Annotation. The article examines the works of A. Baitursynov, aimed at introducing the Kazakh 
people to education, teaching literacy and culture to the population. He focused on the work of a scientist on 
the development of the Kazakh language, the approval of rules, providing teachers with textbooks, 
publishing literary books for children. A. Baitursynuly translated samples of oral literature, emphasized the 
great contribution of children to the development of the language, increasing vocabulary. 
Keywords: Education, enlightenment, upbringing of children, native language, culture, oral 
literature, social conditions of life. 
Алаш қайраткерлері қазақ халқының тарихында халықтың саяси –
әлеуметтік жағдайының жақсаруына және мәдени санасының оянуына күш –
жігерін жұмсап ерекше еңбек еткендігімен ерекшеленеді. Ұлт ұстазы 
А.Байтұрсынұлы «Алашорда» үкіметінің қайраткері, алғашқы қазақ әліпбиінің 
авторы. Ақын, аудармашы, публицист, қазақ баспасөзін негіздеушілердің 
бірегейі, қазақ тілін оқыту әдістемесін алғаш болып жасаған ғалым. 
А.Байтұрсынұлының сауат ашуға арналған әліппе, оқу құралдары, 
аудармалары т.б. еңбектері қазақ халқын сауаттандыруға, білімді ұрпақ 
тәрбиелеп, оқу –ағарту қызметін жүзеге асыруға бағытталды. Ғалымның 
«Айқап», «Шора» журналдарында, «Маса» мысалдар жинағында, «Мәдениет 
тарихы» зерттеуінде т.б. жарық көрген еңбектерінде ұлт, тіл, мемлекет, оқу, 
білім жайлы айтылып, қазақ халқының рухани дамуына үлес қосты. 
Ұлт ұстазы «Қазақ» газетінің ағашқы санындағы бір мақаласында 
тәуелсіздігімізді сақтау үшін, білім мен мәдениетке жетуге ұмтылуымыз қажет 
екенін, ол үшін алдымен ана тілімізді, әдебиетті дамытуымыз қажет деп атап 
көрсеткен. Тарихи зерттеулерге сүйенсек, мемлекеттің нығаюы, мәдениетіміздің 
өркендеуі, ұлттық тілдің қалыптасуы (тілдің тазалығы, тілді дамыту оны сақтау) 
грамматикасының жазылуы, айтылуы т.б. жайттармен тығыз байлынасты. 
Алашорданың 1917 жылғы желтоқсанда болған жалпы халықтың сьезінде
М.Дулатовтың қазақта медресенің молда мен мұғалімнің тапшылығын, 
оқулықтың жоқтығын көтерген баяндмасы бойынша бастауыш және орта қазақ 
мектептері үшін оқулық жазу жөнінде 5 адамнан тұратын комиссия құрылды. 
Комиссияға оқулық құрастырумен бірге: 

240 
ұлттық мектеп бағдарламасы, 
мұғалімдерге арналған нұсқаулар, 
бала тәрбиесіне қатысты кітаптар, 
қазақ мектептеріндегі халық ағарту ісінің ережесін бекіту, 
қазақ тілінің жазу тәртібін түзу, 
халыққа пайдалы деген кітап –кітапшаларды қазақ тіліне аудару сияқты 
міндеттерді жүктейді [1; 25-26]. 
Бұл сол кездің өзінде қазақ тілінде білім беру мәселесінің өзекті болғанын 
айқындап, оқулық жазу, халыққа қажет материалдарды қазақ тіліне аударып 
пайдалану, мұғалімнің тапшылығын жою арқылы халықты сауаттандыуға 
ұмтылғанын көруге болады. Бала тәрбиесіне қатысты кітаптар ( 3-пункт) 
шығару –әр отбасындағы баланың өз ана тілінде тілі шығып, ой –өрісі дамып, 
таным –түсінігінің кеңеюіне, өлең –тақпақтар жаттап тілін ұстартуға мүмкіндік 
берері сөзсіз. Сонымен қатар, қазақ тілінің жазу тәртібін түзу (5-пункт) 
мұғалімдерге арналған нұсқаулар дайындауға да ерекше мән беріп, оқыту 
процесінде пайдаланатын әдістемелік құралдар, нұсқаулықтар, әдіс –тәсілдер, 
оқулықтардың сапалы болуына көңіл бөлді. 
А.Байтұрсынұлы халықты оқу білімге шақырып, қазақ тілінде оқулықтар 
жазып, оқытудың түрлі әдістерін көрсетіп ғана қоймай, қазақ қыздарының білім 
алуына, бас бостандығы үшін де күрескен қайраткер. Қоғамдағы осы жайт 
ғалымның көптеген шығармаларына арқау болғанын тарихтан білеміз. 
«Ахметтану бастамасы» оқу –әдістемелік құралда былай дейді: 
«XX ғасыр басында туған шытырман заманның түрлі қоғамдық –саяси 
оқиғаларына қазақтың көзі ашық ұлтжанды зиялы тобының өкілдері бейтарап 
қарап отыра алмады. Олар қоғамдық дамудың алғышарттарының бірі –халыққа 
білім беру деп танып, қалың бұқараның сауатын тез ашу үшін оқыту жүйесіне 
реформа жасаудан бастау керектігін қазақ зиялылары жақсы түсінді» ,-дейді
[1;75]. Оқыту үдерісін насихаттай отырып, діни сабақтармен бірге түрлі ғылым 
салаларынан да мәліметтер беріліп отырды. Жаңа әдіспен оқытудың тиімді 
екенін түсінген зиялылар халықты сауаттандыру үшін төте жазумен жазылған 
оқу құралдар жазып шығарды. Сонымен қатар, жаңа әдіспен оқытуға арналған 
дұрыс сөйлеу, жазу, емле ережелерін құрастырып, қазақ мәдениеті мен әдебиеті 
туралы еңбектер жазды. 
Тіл мәселесі қазақ қоғамы үшін қай уақытта да күрделі мәселелердің бірі 
болды. Елімізде Қазан төңкерісінен кейін оқу –ағарту ісін жүйелеу, дұрыс 
бағытта дамыту қолға алынды. Бұл ана тілінде дұрыс сөйлеу, шұбарламай 
тілдің тазалығын сақтау, жазу үлгілерінің ережелерін бұзбау т.б. қамтып, тілдің 
дамуына, нығаюына, қолданыс аясының кеңеюіне ықпалын тигізді. 
Ұлт зиялылырының қиын –қыстау кезеңде оқу –білімге ұмтылып, 
оқулықтар жазып, қазақ тілінің мәртебесін көтеріп, қазақ балаларының өз ана 
тілінде білім алуына қосқан айрықша үлесі деп атап айтқан жөн. Ғалым
шығармаларының қайсысын алсақ та, баланың уілдеп дыбыс шығарғанынан 
бастап, жекелеген дыбыстарды дұрыс айту, дыбыстардан сөз, сөздерден 
сөйлем құрауы, ана тілінде сөйлеуіне, балалардың тілінің дамуына, ақыл –ойы 
дамып, кемелденуіне бағыт береді. 

241 
Сөйлеу – адамға туа берілетін қасиет емес. Ол біртіндеп баланың 
физиологиялық, психологиялық өсу процесімен сәйкес пайда болып, молайып, 
толығып, дамып отырады. Дәл осы уақытта әр ата –ана, мектепке дейінгі 
ұйымның тәрбиеші қызметкерлері баланың тілдік даму ерекшеліктеріне назар 
аударып, ана тіліне тән дыбыстарды дұрыс әрі анық айтуға үйрету қажет. 
Мектеп жасына дейінгі балалардың тілінің дамуына қоршаған орта, оқу 
тәрбие процесі ықпал етеді. Бала айналасында көрген –білгенін сөзбен жеткізіп 
айтып, ересектермен, құрдастарымен қарым –қатынас жасайды. 
Баланың сөйлеу қажеттілігі және оны қанағаттандыратын сөйлеу ортасы, 
осы екі фактордың өзара әрекеті баланың сөйлеуін дамытуға мүмкіндік береді 
[2;8]. Бала айналасындағы адамдардың дауысын естіп, көңіл аударып, оларды 
қайталауға тырысады. Бұл сөйлеуге деген талпыныстың алғышарты. Өзіне 
таныс заттардың атын атап, біртіндеп сөздік қоры молайып, байланыстырып 
сөйлеуді үйренеді. 
Ұлт ұстазы А.Байтұрсынұлы еңбектерін балалардың жас ерекшеліктеріне 
лайықтап тілін дамытуға пайдалана аламыз. Ғалым жасаған аудармалардың мазмұны 
–қарапайым халықтың санасын ояту, әлеуметтік тұрмысын жақсарту, мәдениетін 
көтеру болды. Ел бірлігін, татулықты жоғары қойып, жан –жануарлардың мінез –
құлқындағы кемшіліктерді мысалға келтіре отырып, жағымсыз мінезден арылуға 
бағыт берді. Адам бойындағы адамгершілік қасиеттерге ерекше мән біріп, 
жақсылыққа жақсылықпен жауап беру керек деп пайымдады. 
Ғалымның «Шымшық пен көгершін», «Ат пен есек», «Шал мен 
жұмыскер», «Аңдарға тиген індет» т.б. өлеңдерінде шындықты айтуды, өз 
ісіне адал болуды дәріптесе, «Қасқыр мен Мысық» мысалында ешкімге қиянат 
жасамай, асып –тасымай өмір сүруді меңзейді. Адамдарды бір –біріне қиянат 
жасамауға қасқыр мінезді болмауға шақырады. «Қасқыр мен қозы», «Ала 
қойлар», «Шал мен ажал», «Жарлы бай» т.б.еңбектерінің маңызы зор. 
Ғалым қазақ ауыз әдебиеті жұмсалатын орнына қарай әуелі екі салаға 
бөлінеді: 
Сауықтама; 
Сарындама ,- деп қарастырды [1;143]. Сауықтамаға ертегілер, өтірік 
өлеңдер, жаңылтпаш, жұмбақтар, батырлар жыры т.б. жатқызды. 
Ауыз әдебиеті үлгілері әр қазақ отбасында ананың әлдиі, әженің ертегісі, 
шағын өлең–тақпақтардың мазмұнындағы жан–жануарлар, тылсым табиғат 
туындылары туралы жұмбақтар, жаңылтпаштармен толықтырылды. Ауыз 
әдебиетінің түрлері балалардың ұғымына жақын, өздеріне таныс, көлемі шағын, 
мағынасы түсінікті болса, баланың меңгеруіне де ұзақ уақыт есінде сақтауына 
да жеңіл болады. 
«Ертегі қиялмен қисынын келтіріп қызықты ету сияқты мақсатпен 
шығарған әңгімелер. Ертегінің ішіндегі уақиғалар, уақиғаға қатысқан 
нәрселердің көбі дүниеде жоқ, қиялдағы уақиғалар мен нәрселер болады»,-деп 
атап көрсетеді [3;129]. Ертегілер өтірік оқиғаға құрылғанымен, олардың өзіндік 
мазмұны айқындалып, бір оқиғаны баяндап, астарлы мағынасы баланы 
жақсылыққа, өнегелі істерге баулиды. Ертегілер мағынасыз болмайды. Балалар 
ертегіні ұйып тыңдап, ертегі кейіпкерлерінің іс –әрекетіне сай эмоцияларын 

242 
(қуану, ренжу, ашулану, жаны ашу т.б.) сыртқа шығарады. Балаларға арналған 
ертегілердің мақсаты –ертегі сюжеті арқылы тәлім –тәрбие беру, жақсылық пен 
жамандықты ажырата білу, бала бойына батырлық, адалдық, адамгершілік 
қасиеттер қалыптастыруды мақсат етеді. Ертегілер баланың қиялын дамытып, 
өз ойын жеткізіп айтуға үйретіп, тілін ұстартады. 
Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретіп, ойлау қабілетін дамытып, 
зейінін тұрақтандырып, ұшқырлыққа тәрбиелеудің құралы –жұмбақтар. Жұмбақ 
деген сөздің өзі жұмудан яғни қолдың саусақтарын жұму, бір нәрсені жасырып, 
соны тап деген мағынадан шыққан. Бірақ жұмбақта қолға бір нәрсені жасырмай, 
сөзбен сипаттап айтып, ұқсастығы бойынша табуға, сипатына қарай танып білуге 
үйретеді. Жұмбақтар баланың тілін дамытып, тапқырлыққа, заттардың ұқсастығы 
мен айырмашылығын ажырата білуде маңызды рөл атқарады. 
Ауыз әдебиеті үлгілерінің келесі түрі –жаңылтпаштар. Жаңылтпаштар 
балалардың тілін ұстартып, сөздерді жылдам әрі анық айтуға үйретеді. Бір –біріне
өте ұйқас сөздерді балалар қызығушылықпен қайталап айтып, оның мазмұнын да 
түсінеді. Жаңылтпаштар қысқы ұйқастарға құрылып, мағыналы келеді. 
Балалардың тілінің дамып, сөздік қорының молайып, ауызекі сөйлеуін 
дамытуға –шағын өлең–тақпақтарды балалардың жас шамасына сай қолдануға 
болады. Өлең –тақпақтар сол халықтың тұрмыс –тіршілігінен, өмір сүру 
салтынан алынып, табиғат құбылыстарының ерекшеліктерін, жанды–жансыз 
туындыларды сипттап, белгілі бір мазмұнды білдіреді. 
Сөйлеу құлаққа жағымды болады: 
а) сөйлемдер дұрыс жасалғанда, өрнекті сөйлемдерді кестелері келісті 
жасалғанда; 
ә) өлеңді сөйлемдердің өлшеулері дұрыс келгенде ,-деп сөйлеудің 
жағымды болу ебептерін айқындап берді [3;71]. Әр туындының жасалуына, 
сөйлемнің ұйқасына, келістілігіне көңіл бөліп, сөйлеудің де құлаққа жағымды, 
ырғақты, әуезді болуын міндеттейді. Өлең шумақтарының өлшеулері дұрыс 
құрылып, ұйқасы бір –бірімен астасып жатуына мән береді. 
Қазіргі ғылым мен технологияның дамыған кезеңінде, өткенімізге көз 
жүгіртіп, жас ұрпақты тәрбиелеудің мүмкіндіктерін, оның ішінде өзінің ана 
тілін үйренудің озық үлгілерін көрсетіп кеткен зиялылардың еңбектерін 
басшылыққа алудың маңыздылығы арта түсуде. 
Қоғам қайраткері, ұлт зиялысы А.Байтұрсынұлының кейінгі ұрпаққа 
қалдырған мол мұраларын зерттеп, зерделеп, ғылыми еңбектерін қазіргі білім 
беру, оқыту үрдісінде тиімді пайдалану -әр педагогтің міндеті. 

жүктеу/скачать 5.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: