Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары
жүктеу/скачать 5.11 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҚОСТАНАЙДАН
ОМБЫҒА. А.Байтұрсынұлының Қостанай педагогикалық сыныбында мұғалім болған кезеңінде оның кейінгі өмірбаянына үлкен өзгеріс жасаған бетбұрыс болады. Оның мазмұндық сипаты мынадай: Қостанай қаласында А.Байтұрсынұлы Торғай облысы халық мектептерінің инспекторы (1894-1902) атақты А.Е.Алекторовпен жақынырақ танысып, тамыр, жолдас-жора болады. М.Әуезов А.Байтұрсынұлы «Омбыда Ақмола, Семей школдарын басқарып тұрған Алекторовпен хабарласып» (Әуезов, 1991: 18), көрісуге барды деп жазады. Шындығында, ол онымен Қостанайда танысып- білісіп, онымен бірге Омбыға жаңа қызметке аттанады. А.Алекторов Торғай облысы халық мектептерінің инспекторы қызметін атқарған тұста Қостанай қаласын тұрақты мекен етеді. Бұл дәстүрдің бастауы тұңғыш инспектор Ы.Алтынсарин қызметі кезеңіне тіреледі. А. Алекторов көп жылдар бойы «Оренбургский листок», «Астраханский вестник», «Московские ведомости», «Тургайская газета» т.б. мерзімді баспаларда қазақ фольклоры мен этнографиясы, тарихы туралы көптеген мақалалар жариялап тұрды. А.Байтұрсынұлы мен А.Алекторовтың алғашқы таныстығы сол мерзімді баспа бетіндегі мақалалар арқылы басталған сынды. Себебі жас ұстаз А.Байтұрсынұлының «Киргизские приметы и пословицы» атты тырнақалды туындысы жарық көрген «Тургайская газета» бетінде А.Алекторовтың «Құрманбай» атты мақаласы да жарияланады (Алекторов, 1895, №39). Мақалада А.Алекторов Қостанай уезі Кеңарал болысының Қарағайлы орманын қыстайтын Құрманбай атты әнші-ақынның таланты туралы, әсіресе, оның «Өгіз» атты әнді жануарға тән түрлі дыбыстарды сала отырып орындауын таңдана әрі тамсана жазады. Торғай облысының халық ағарту саласындағы қарқынды істері, әсіресе, көшпелі тұрмысқа қолайлы ауылдық мектептерді көптеп ашу тәжірибесі қазақ даласының өзге аймақтарының да назарын аударып, қызығушылығын тудыра бастайды. Ауыл мектептерінің жұмыс тәжірибесі мерзімді баспа бетінде де талқыланады. Облысқа тиісті «Тургайские областные ведомости» мен оның жексенбілік қосымшасы «Тургайская газетаны» былай қойғанда, Омбыдан шығатын Ақмола облыстық «Дала уалаяты газетасы» Торғай өңірінде оқу- ағарту ісінде атқарылып жатқан игі істі үлгі етіп жазады. Айталық, басылымның 1896 жылғы №20 санында көшпелі ауыл мектептері қазақтың тұрмыс-тіршілігіне қолайлы екендігі ерекше ықыласпен аталып өтеді. «Бұрынғы уақытта, - дейді басылым, - қазақ балалары ауылдан, туысқанынан кетіп, отырықшы елді мекендердегі интернатта оқушы еді. Баратын жерлері үшеу-ақ (шамасы, Торғай, Ырғыз, Қостанай қалалары болса керек - автор), ал облыс көлеміне бес Франция сияды. Қазақтар мектепке үрке қарады. Оларды «Қасында туысқаны жоқ жас балалар орыс ішінде өсіп шоқынып кетеді ғой» деп молдалар да қорқытатын. Қазақтардың өтініші бойынша, бес жыл бұрын көшпелі мектептер ашылып еді, Торғай облысы оқу ісінде алға озып кетті. Қазақ қауымы медресе ұстап тұруына, салуына ақша шығарып, қайсы бір кісілер де көп-көп қылып өз жанынан қаражат беріп жатыр. Бұл күнде көшпелі медересе жоқ ауыл сирек кездеседі» (ДУГ, 1994: 545). 7 Жұрттың ықылас-пейілін аударған іске Дала губернаторы да көңіл аударып, Халық ағарту министрлігіне Ақмола, Семей облыстарындағы ауыл мектептерінің жұмыстарын ұйымдастырып, оны жолға қоятын лауазымдық штат ашуды сұрайды. Оның өтініші министрлік кеш болса да тарапынан қолдау тауып, Халық ағарту министрлігінің Бастауыш мектептер жұмыстары жөніндегі департаменті 1901 жылдың 16 қарашасында Батыс Сібір оқу округінің басшысына (попечителіне) арнайы хат жолдайды. Онда Ақмола және Семей облыстары ауыл мектептерінің жұмысын ұйымдастыру үшін халық мектептері директоры лауазымы штатын ашу мәселесі Мемлекеттік кеңесте қарастырылатынын және оған кезінде Бөкей Ордасы, қазіргі таңда Торғай облысы халық мектептерінің инспекторы лауазымындағы Стас кеңесші А.Алекторовтың кандидатурасы ұсынылып отырғандығы туралы хабардар етеді (ТОМА, қор 126, тіз.4, іс 168, п.9 -9 п.с.ж.) 1902 жылдың 4 наурызында А.Алекторов жаңа лауазымға бекітіледі. А.Байтұрсынұлы 1902 жылдың 1 сәуірі күні Ақмола және Семей облысы халық мектептері директоры А Алекторовтың атына директордың ісжүргізушісі қызметіне алу туралы өтінішін жазады. Өтініштің мазмұны екі бөліктен құралған. Бірінші бөлікте Орынбаев мектебі және Қостанай педагогикалық сыныбының мұғалімі А.Байтұрсынұлы директордан ісжүргізуші лауазымына өз кандидатурасын Батыс-Сібір оқу округінің басшысына ұсынуды өтінеді. Екінші бөлікте ол өзінің білімі туралы ақпарат береді және Торғай облысында 6 жылдық ұстаздық қызметті өтелгенін хабарлайды. Құжаттың соңына «Мұғалім Ахмет Байтұрсынов» деп қол қояды (ТОМА, қор 126, тіз.4, іс 385, п.2). Өз кезегінде А.Алекторов Батыс-Сібір оқу округінің басшысы растаған хабарды алысымен А.Байтұрсынұлының өтінішіндегі ақпараттарды тілге тиек ете отырып, оның кандидатурасын Батыс-Сібір оқу округінің басшысына ұсынады. Ұсыныстың хатталған мерзімі – 1902 жылдың 17 сәуірі, құжаттың жазылған мекені – Қостанай қаласы. Ұсыныста ол мұғалім А.Байтұрсынұлының басқа мамандыққа және басқа облысқа ауысуына ешқандай кедергі жоқ, себебі ол 6 жылдық мерзімді өтеген деп жазады: «К сему считаю долгом присовокупить, что обязательный срок на должности учителя им высмержен и прияпятствий к его перемешению не имеется» (ТОМА, қор 126, тіз.4, іс 385, п.1). 1. Өтініш жазылған уақытта (1902 жылы) А.Байтұрсынұлы Орынбаев (Урумбаев) мектебінде және Қостанай педагогикалық класында мұғалімдік қызмет атқарып жүрген; 2. А.Байтұрсынұлының Орынбор мұғалімдер мектебінің курсын аяқтаған туралы куәлігінің номерленген таңбасы - 260; 3. 1902 жылдың 26 наурызда оның Торғай облысының территориясында атқарылуға тиісті 6 жылдық мұғалімдік қызметінің мерзімі өтелген. Торғай облысы халық мектептерінің инспекторы жұмысын тапсырған А.Алекторов Омбыға келіп, 1902 жылдың 2 мамыр күні Батыс Сібір оқу округінің басшысы Лавреньтевке ауденцияға рұқсат сұрап телеграмма жолдап, оған оң жауап алады (ТОМА, қор 126, тіз.4, іс.168, п.40). А.Алекторов жаңа қызметке жалғыз келмейді, оның қасында тамыр-досы, ісжүргізуші лауазымындағы А.Байтұрсынұлы болады. |