Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары

110 
Baitursynov is one of the great giants who made an invaluable contribution to the development of 
Science, Education and literature of our people, thinking about the future of the Kazakh people in 
difficult years. 
Осы жылы 150 жасқа толған Ахмет Байтұрсынов 1872 жылы Торғай 
ауданының № 5 ауылында дүниеге келген. Ол Қостанай облысы Торғай ауданы 
Сарышүбек ауылында, Байтұрсынұлы жерінде дүниеге келген. Ахмет 
Байтұрсынов (1872-1938) - ғалым, журналист, түркітанушы, жазушы, ақын, 
публицист, аудармашы және мемлекет қайраткері. 
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінде өшпес орын алады және оны 
ұлттың нағыз ұстазы деп атауға болады. Қазақ тіліндегі алғашқы кітаптың 
авторы Ахмет Байтұрсынұлы. Ахмет Байтұрсынұлы өзінің шығармашылық 
мансабын қазақ халқын оятуға және қазақтарды өз тілін сүюге үйретуге 
тырысып, өлең жазудан бастады. Оның әрбір жұмысы қазақ халқының арманы 
мен тілегін, еңбексүйгіштігін көрсетеді, жұртшылықты оқуға, оқуға, рухани 
сәттерді, моральды, мәдениетті, еңбекті зерттеуге ынталандырады. 
Тарих беттерінде адамдардың жүрегі мен жадында қалатын есімдер пайда 
болады. Ахмет Байтұрсынұлы бұл шығарманы жазуға және рухани сананы 
қалыптастыруға ерекше әсер еткен адам болған. Мен осы Ахмет Байтұрсыновты 
мақтан тұтамын. Мен әрқашан мақсатты ойларды есіме түсірдім:"қайтып 
оралғанда, мен өз халқыма пайда әкелемін, ұйқыдан оянамын, қайтып оралғанда 
қара теріге көзімді ашамын". Мен бұл тақырыпты Ахмет Байтұрсыновтың 
қоғамдық жұмыстарымен таңдап, туған халқының рухани әлемін көтеруге, өз 
жолын жалғастыруға, дүниетанымын, өмірге көзқарасын қалыптастыруға және 
қазақ халқының руханиятын кеңейтуге зор күш салдым. Ол бүкіл өмірін өз 
халқын азат етуге және еркін ел құруға арнаған, қазақ халқының саяси, әлеуметтік, 
мәдени және рухани тарихында өшпес із қалдырған ұлы адам. 
Бұл жұмыста мен Ахмет Байтұрсыновтың қазақ халқының тарихындағы 
мәдениет пен өркениеттің дамуына қосқан үлесін ашуға, сондай-ақ оның қазақ 
халқы мен ұлты туралы шығармаларын қарастыруға тырыстым. Оның 
еңбектерінде Ахмет Байтұрсынов, Қ.Нұрпейісов, М.Қозыбаев, Қ.Көшербаев, 
О.Айтбайұлы, Т.Омарбеков туралы айтылады. Бұл жұмысты жазу барысында Мен 
Ахмет Байтұрсыновтың "Ақжол", "Тіл Тағылымы" және т.б. шығармаларын 
қолдандым. 
Ахмет Байтұрсынұлы-20 ғасырдың басындағы қазақ халқының ұлт-азаттық 
қозғалысы көшбасшыларының бірі, ақын, аудармашы, педагог, публицист, қоғам 
қайраткері, лингвист, қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі. 
XIX ғасырда қазақ халқы өз жерін, экономикасын, білімін жоғалтты, есін 
жоғалтты, өз жерін жоғалтты, өз мемлекетін жоғалтты және дауылдың алдында 
қорқынышты түнді бастан өткерді. Қазақстан қоғамында өткенді алдын ала 
білетін адамдар, әдетте, "халық, ұлт" ойының негізгі бағыты үш сұрақтан 
басталады деп Айтады. Ғасырлар бойы ата-бабалар жері көптеген ұрпақтардың 
қанымен, барлық тіршілік иелерін сыртқы қақтығыстардан қорғаумен қорғалды 
және оның жойылуы тарих сахнасынан ел ретінде кетумен тең болды. Егер оқу 

111 
Ұлттық өзін-өзі тануды оятудың негізі болса, онда ана тілінің болмауы халық 
ретінде өзін-өзі танудың ғасырлар бойғы дәстүрлерінің ұжымдық өмір сүруінен 
айырады, осылайша оны Ұлттық алтын тамырынан айырады және 
қараңғылықта оятуға жол ашады. Өзін-өзі басқарудан қалған отаршылдық 
саясаттың қысымымен Бірліктен айырылған патшалық ұлы дамудың өркениетті 
жолына және құлдық жолына түсті. Осы үш негізгі деструктивті проблема 
Қазақстан азаматтарын біріктіруге, өз күштерін біріктіруге және осылайша 
саяси күреске қатысуға жұмылдырды.[1] 
Ақылды адам өз заманынан ертерек дүниеге келеді, ел тозақты 
басқарады, ол өз халқының алдына шығады, сүйреп апарады, кесапаттар оның 
жолында тұр. Ол адамдарды отаршылдықтың еркін саясатына қарсы ояту үшін 
оқудан өту керек екенін түсінді. Жол бойында ол газет шығарды, мақала жазды, 
ұйықтап жатқан ұлтты оятты, уақыт алқабын түсіндірді, өлең жазды, өз 
мүдделерін білдірді. 
"Маса" - Ахмет Байтұрсыновтың 1911 жылы Орынборда жарық көрген 
өлеңдер жинағы... Халықтың тағдырына терең әсер ететін азаматтың дауысы 
оны ұйқыдан оятуға, жігерлендіруге және алға жылжуға мәжбүр етеді.[2] 
Ол күрескен кесапаттар-надандық, түсініксіздік, варваризм, отаршылдық, 
тіл, дін және қазақ халқының менталитеті.
"Біз ата-бабаларымыз аңсаған бостандық пен тәуелсіздікке қол жеткіздік. 
Қазақстан Республикасының Президенті Қ. Тоқаевтың айтуынша, бүгінде біз 
осындай әлемде өмір сүріп жатырмыз, өз ана тілімізде сөйлейміз, дін 
ұстанамыз, басқа елге қарамастан, "ұлт-арым, халық-жаным"ұранының 
арқасында еркін өмір сүріп жатырмыз. Сондықтан біз әрқашан ұлы 
тұлғаларымызды құрметтеуіміз керек. 
Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов 
және басқа да қазақ зиялылары саяси өмір сахнасында пайда болуы 
Қазақстандағы қоғамдық-саяси және мәдени ойдың дамуы мен нығаюына 
елеулі үлес қосты. Олар қазақ даласындағы алғашқы тәуелсіз саяси партия - 
"Алаш" партиясын құрды. Бұл партия халықтың алдыңғы қатарлы бөлігінің 
көзқарасын білдірді. Ол негізінен білім беру, саяси оқиғаларды түсіндіру және 
олардың адам өміріне әсері туралы. 
"Алаш" туының астында 
Біз куә боламыз! 
"Мен өте өкінемін", - дедім мен. 
Құрбандық-бұл біздің жанымыз! 
-С.Торайғыров өткен ғасырдың басындағы Алаш қозғалысы туралы 
өзінің жеке пікірін ғана емес, сол кездегі қазақстандық қоғамның көңіл-күйін де 
білдірді. Егер тарих беттеріне жүгінетін болсақ, ұлт пен халықтың тағдырына 
немқұрайлы қарамайтын Алаш Арыс тәуелсіздік үшін өз өмірін құрбан етіп, 
Қызыл империяға қарсы күресті. А. Байтұрсынов Алаш партиясының 
көшбасшылары мен жетекшілерінің бірі болды, Қазақ Асср-ін құруға елеулі 
үлес қосты. Қазақ АКСР құрылғаннан кейін ол Үкімет құрамына кірді және 
ағарту халық комиссары болып жұмыс істеді. И. Байтұрсынов Лингвистика 
және әдебиеттану бойынша бірқатар еңбектер жазды. Ол қазақ әліпбиін 

112 
реформалау принциптері туралы айтып, алғашқы қазақ әліпбиінің авторы 
болды. Ол ұсынған Қазақ жазуын реформалау жобасы прогрессивті зиялы 
қауымның қолдауына ие болды және 1924 жылы ресми түрде қабылданды.
1929 жылы ол қамауға алынып, ешқандай себепсіз түрмеге жабылды, содан 
кейін Архангельскке жер аударылды. 1934 жылы М. Горький мен оның әйелі
Е.П. Пешкованың қатысуымен Халықаралық Қызыл Крест ұйымының 
көмегімен босатылды. Ұзақ уақыт бойы "Алаш" қозғалысының көшбасшысы, 
"халық жауы" болып саналған А.Байтұрсыновтың есімі мен қызметі 
жұртшылыққа жабық болды. Тек Тәуелсіз Қазақстан жағдайында ғана ақынның 
шығармалары жарияланып, оның мұрасы зерделенді. 1937 жылы ол 
тұтқындалып, өлім жазасына кесілді. Ол 1988 жылы ақталды. 
Қазіргі уақытта лингвистика саласында жұмыс істейтін ғалымдарымыз 
Ахмет Байтұрсыновтың лингвистикалық терминологиясын кеңінен қолданады. 
Ахмет Байтұрсыновтың үлкен жұмысының арқасында қазақстандық 
балалардың білім алу мүмкіндіктері кеңейді. Ахмет Байтұрсынұлы Орынборда 
Халық ағарту ісімен қатар Міржақып Дулатұлымен бірге "Қазақ"газетін 
шығарады. Қазақ газетінің басты тақырыбы-қазақ зиялыларының саяси 
көзқарастарының көрінісі. Газетте саяси позицияны қалыптастыратын, 
адамдардың санасын қоздыратын мақалалар жиі жарияланады. Газеттің басты 
мақсаттарының бірі ұлттық бірегейлікті және қазақ халқының ерекшеліктерін 
сақтау болып табылады. "Мен білмеймін", - деді ол... адамдардың көздері, 
құлақтары және тілі болды. "30 жасына қарамастан, олардың көздері, 
құлақтары және тілі болды". Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 
жылдығына байланысты орыс тілінің біздің мемлекеттік тілімізге ықпалы әлі де 
бар, және бүгінгі күні Қазақ тілі орыстандырылып, өзгертілуде. Таза қазақ тілін 
қайтару үшін Ахмет Байтұрсыновтың еңбектеріне сүйенуге болады. Кеңес 
заманында біз орыс тілінде сөйледік, енді үлкен қиындықтар туындайды, 
өйткені біз бір уақытта екі тілде сөйлеуге дағдыланғанбыз. Әрине, көптеген 
тілдерді білу жақсы, бірақ ең бастысы - екі тілді араластырмай дұрыс сөйлеу. 
Айта кету керек, көптеген "Қырық мысал" өлеңдері бейбітшілік пен бірлікке 
шақыру негізінде жазылған. "Қырық мысал" жинағында оның қырық өлеңінің 
әрқайсысы қырық түрлі тұжырымдармен, түйіндермен аяқталатын өз тарихын 
айтады. Ахмет Байтұрсыновтың "Маса" атты өлеңдер жинағы үш рет басылып 
шықты. Бірақ біз оның екі көшірмесін ғана білеміз. Бірінші басылымға 
енгізілмеген Ахмет Байтұрсыновтың өлеңдері екінші басылымға енгізілді. 
"Комар" өлеңдер жинағында орыс тілінен аударылған бірнеше өлеңдер бар. 
Ахмет Байтұрсыновтың "Маса" өлеңдер жинағында сол кездегі ағартушылық 
бағытта жазылған көптеген өлеңдер бар. Жинаққа енген бірнеше өлеңде ақын 
түсініксіздік, надандық, шаруаларға деген енжарлық және кәсіптің адалдығы 
сияқты кемшіліктерді сынға алады. "Маса" жинағына енген Ахмет 
Байтұрсыновтың өлеңдері ел тағдырын, халықтың әл-ауқатын, бостандығын, 
әлеуметтік-қоғамдық және азаматтық идеяларды бейнелейді. 
Ахмет Байтұрсынов атындағы мемлекеттік университеттің (қазіргі 
марқұм ректор Зұлқайнар Алдамжаров) бастамасымен Қостанайда Ақан 
күндері өткізілді. Қостанайдың ең беделді көшелерінің бірінде "Советская" сөзі 

113 
алынып, салтанатты түрде "Ахмет Байтұрсынов көшесі"деген жазу ілінді. 
Бұрынғы облыстық атқару комитеті ғимаратының алдындағы алаңда әлемді жүз 
жылға жуық басқарған Ленин мүсіні тұғырдан алынып, Ахмет Байтұрсыновқа 
ескерткіш (кейіннен ескерткіш) орнатылатыны туралы жазуы бар таспен 
алмастырылды.[3] 
Тарих пен халық мұндай елдің игілігі үшін күрескен ұлы адамды 
ешқашан ұмытпайды. 
Қорытындылай келе, Ұлы мұғалімнің әр жұмысы нақты және қарапайым 
жазылғанын атап өтеміз. Оның классикасын ескеру керек, кейбір жерлерде оны 
қайта құру және қолдану керек. Ахмет Байтұрсыновтың қандай шығармаларын 
оқысаңыз да, әркімнің патриоттық сезімі бар. Қаңтардағы Қазақстандағы 
оқиғалар және қазіргі әлемде болып жатқан оқиғалар кезінде әркім, егер ол 
қаламаса да, жаман нәтиже туралы өз еркімен ойлана бастайды. Сонымен, 
Ахмет Байтұрсыновтың шығармаларын оқып, интернетте жағымсыз 
жаңалықтарды оқудың орнына, бізге күш беретін, көңіл-күйімізді көтеретін 
және алға жылжуға мәжбүр ететін сөздерді таба алатынымыз белгілі. Ахмет 
Байтұрсынов адамның жалқаулық, бос әурешілік және надандық сияқты 
кемшіліктерін күлдіреді, сондықтан барлығы өзінің өмірлік әдеттерін өзгертеді 
және өзіне сырттан қарауға ұялады. Осы өзгерістердің арқасында біз еліміздің 
және оның алдындағы адамдардың үміттерін ақтай аламыз.

жүктеу/скачать 5.11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: