Хәзерге әдәби тәнкыйтьтә Тукай фәлсәфәсе

(Илшат Вәлиулла тәнкыйте мисалында)

Тукай феноменын аңлау, аңлату, бәяләү хәрәкәтенә яңа гасырда кушылучылар арасында шагыйрь иҗатын фәлсәфи яссылыкта ачарга омтылган каләм иясе Илшат Вәлиулла да бар.

Әдәбият мәйданына үткән гасырның туксанынчы еллар уртасында килгән И.Вәлиулла гамәлдәге әдәби хәрәкәтне, бигрәк тә, шигърият дөньясындагы вәзгыятьне күзәтеп, матбугатта төпле язмалары белән даими чыгыш ясый килә. 2004 елда аның әдәби тәнкыйть мәкаләләрен туплаган «Мәңгелек бәхет эзләреннән» исемле беренче җыентыгы дөнья күрә. Әдәби җәмәгатьчелеккә тагын ике елдан тәкъдим ителгән «Һәр шагыйрь – бер дәрья» китабы исә аны инде өлгергән тәнкыйтьче итеп таныта [2; 123-124].

И. Вәлиулланың «Мәңгелек бәхет эзләреннән» китабының беренче өлеше ХХ гасыр башы шигъриятен өйрәнүне максат итә. Хезмәттә С.Рәмиев, Дәрдемәнд, Н.Думавилар иҗатының фәлсәфәсе халык, милләт язмышы белән бәйләнештә ачыла. Ул чорның әйдәп баручы әлеге шагыйрьләре белән беррәттән, аны, әлбәттә, Тукайның шигъри мирасы да кызыксындыра, берничек тә тәнкыйтьче бу иҗатны әйләнеп уза алмый.

Тукайның шигъри дөньясын күзаллауга, лирик «мин»ен ачыклауга багышланган мәкаләсен И.Вәлиулла «Тукайның дөнья кыйммәтлелегенә кагылышлы ихлас фәлсәфәсе» дип исемләгән. Хезмәттә шагыйрь иҗатына ихласлылык призмасы аша күзәтү ясала. Тәнкыйтьче фикеренчә, Тукай күңелен нинди генә каршылыклы хисләр биләмәсен, алар һәрвакыт ихлас вә саф. Шагыйрь үз шатлыгының сәбәпчеләре турында сөйләгәндә дә, рәнҗетелгән очракта да, ихлас катыш Үпкәсен, Зарын, Әрнүен белдерә. Тукайның ихласлы шатлык хисләрен тәнкыйтьче «Хөррият хакында», «Яз», «Бәйрәм бүген» шигырьләреннән күзәтә. И.Вәлиулла шагыйрьнең әйләнә-тирәдәге, тормыштагы гаделсезлекләргә, тәртипсезлекләргә, төрле начарлыкларга Үпкәсен дә нәкъ шундый ук ихласлылык белән белдерүенә игътибар итә һәм фикерен дәлилләп, мисалга «Дөньяда торыйммы? – дип киңәшләшкән дустыма», «Кемне сөяргә кирәк?», «Киңәш» шигырьләрен китерә.

Тукайның дөньяга, җәмгыятькә тәнкыйди карашын тәнкыйтьче аның олы оптимизмы төсендә билгели. «Государственная Думага», «Дөнья бу, йа», «Безне урынсыз яманлыйлар», «Нәрсәдән?», «Муллалар», «Хиссият», «Сибгатуллин», «Сайфия», «Әхлаксызлык» кебек шигырьләренә нигезләнеп, И.Вәлиулла шагыйрьнең “дөньяны, милләтне, кешеләрне яхшыракка үзгәртергә мөмкин” дигән фәлсәфәсен аерып чыгара. Аның фикеренчә, Тукай берүк вакытта кешеләрне яхшы якка үзгәртү авыр икәнлеген дә тоя. Моңа бәйле шагыйрь күңелендә Әрнү, Үпкә, Ачыргалану кебек хисләр тууын күзәтә. Бу хисләрне автор «Күңел», «Тәрәддед һәм шөбһә», «Үкенеч», «Сәрләүхәсез», «Өмидсезлек», «Үтенеч», «Өзелгән өмид», «Читен хәл» кебек иҗат җимешләрендә таба.

Тәнкыйтьче Тукай иҗатындагы үпкә фәлсәфәсен тәгаенләп, тикшерү дәверендә Саф үпкә фәлсәфәсенең Тыныч Әрнү, Олы Ачыргалану фәлсәфәсенә әверелү хәрәкәтен күзәтә. Кеше - кайгы янәшәлеге, И.Вәлиулла фикеренчә, Тукай «мин»еннән саркып чыккан салкын бер нәтиҗә булып тора.

«Кемне сөяргә кирәк?» шигыренә күзәтү ясаганнан соң, И.Вәлиулла, «Тукай «мин»е адәм балалары арасындагы сөюгә ышанмый, аның бер-берсен чынлап сөйгән кешеләрне күргәне юк», дигән хөкемгә килә. Тәнкыйтьче шуны да ассызыклап үтә: әлеге сорау шагыйрь «мин»е өчен бик әһәмиятле, ул аңа һич тә тынгылык бирми, ә шигырьләрдән саркып чыккан җавапны ул түбәндәгечә кабул итә: Тукай «мин»е, билгеле, кешеләрнең бер-берен сөюләрен тели (!), әмма бу олы, саф теләкне кешеләрнең кире кагуы аны үзенчәлекле каршы реакциягә, җавапка этәрә. Үзен кимсетелгән төсле сизүче Тукай «мин»е мин дә инде башка берәүне дә чынлап торып сөймәм, үз-үземне генә яратырмын» дигән мәгънәдәге тәнкыйди, иронияле фәлсәфәсен белдерә...[3; 73]».

Илшат Вәлиулла Тукай иҗатындагы Үпкә фәлсәфәсе башка шигырьләрендә дә дәвам иттерелә дигән карашта тора. Шагыйрьнең лирик герое, аныңча, беркайчан да дөньяга салкын акыл аша карый алмаячак, ә киресенчә бозыкларга гаҗәпләнүче, гаделсезлекләрне кабул итә алмаучы саф, якты җан булып калачак. Шуның белән бергә автор, шагыйрь “мин”е торган саен дөнья авырлыкларының котылгысызлыгына төшенә, хәтта хәсрәт кеше тормышында беренче урынны алып тора, дигән нәтиҗәгә килә. Шул сәбәпле, Тукай “мин”е үзенең Бәхеткә сусавында Яктырак, Яхшырак дөньяларга ымсынырга мәҗбүр дип санап, тәнкыйтьче аның юануны Моңда, Моңлануда табуын ассызыклый.

Үпкә фәлсәфәсеннән башка яссылыкта торучы, Тукайның лирик герое дөньяны яратып, сокланып, үз итеп кабул итүен исбатлаучы «Ай һәм Кояш», «Җир йокысы», «Кышка бер сүз», «Карлыгач», «Җәйге таң хатирәсе», «Җәй көнендә», «Яз хәбәре» шигырьләренә дә тәнкыйтьче аерым игътибар бирә. И.Вәлиулла карашынча, башка шагыйрьләр кебек үк, Тукай өчен дә матурлык фәлсәфәсе табигать аша ачыла: «Табигать гүзәллекләре сәбәпле, кеше белән дөнья арасында гармоник бөтенлек барлыкка килә, һәм бу үз чиратында автор “мин”енең олы сорауларны куймаганын да күрсәтә. Чөнки, кем бәхетле – ул бәхет эзләми... Ә олы сораулар кую ул бәхет эзләү белән бәйләнгән бит...[3; 69]».

И.Вәлиулла тәнкыйтенең бер үзенчәлеге шунда: ул үз фикерләрен исбатлау өчен Шәрекъ һәм Гареб акыл ияләренең хезмәтләренә мөрәҗәгать итә. Тукайга багышланган мәкаләсендә дә без шушы күренешкә тап булабыз. Мәсәлән, Тукайның милләткә хезмәт итүне тормышы белән исбатлаган шагыйрь булуын дәлилләү өчен Рухи укытучы Рамана Махаршиның милли көрәшкә кагылышлы фикерләрен китерә: «Әйе, аерым бер максатлар хакына алып барылган туктаусыз сәяси эшчәнлек кеше күңелен, рухын киңәйтә, димәк, индивидум тора-бара үз иле белән, халык белән кушылу таба. Шәхеснең мондый кушылуы, үсеше хуплана һәм аның асылы да – тулысынча фидаи эшчәнлек [3; 77]». Димәк, шушы карашка нигезләнеп, тәнкыйтьче, Тукай өчен Бәхет – ул милләт бәхете, дигән нәтиҗәгә килә һәм моңа укучыны да ышандыра.

“Тукай “мин”енең Мәңгелек Ямьгә алгысуы. Суфичылык хакыйкате” мәкаләсендә И.Вәлиулла лирик геройның Мәңгелек Тормышка омтылуын күрсәтә. Фани дөнья ләззәтләрен, рәхәтлекләрен, бәхет хисен дә инкяр итмәстән, аларның вакытлы халәт кенә икәнлекләрен таныган Тукай “мин”е, аныңча, Мәңгелеккә омтыла.

Шагыйрь лирикасындагы дини мотивлар – Аллага Ышану, Сыгыну төсендә билгеләнә. «Тәэссор» шигыренә нигезләнеп, Тукай «мин»енең Аллаһы Тәгалә колы икәнлеген яхшы белүе, иманлы булуы һәм үзен бакый тормышка әзерләүче икәнлеге исбатлана: «Аллага сыгыну, алгысуның бер моменты булган Коръән уку моменты кешегә җиңеллек алып килә. Чөнки бу Мәңгелек Бәхеткә кайтаручы юлга төшүне аңлата...[3; 82]».

И.Вәлиулла Тукайның фәлсәфи шигъриятендә Ислам Хакыйкате үзәк урынны алып торуын таный. Шигырьләрендә еш кына муллаларны, ишаннарны тәнкыйтьләве, сатирасында алардан үтергеч көлүе, аның фикеренчә, шагыйрьнең дин һәм шәригать кануннары сагында торырга омтылышына дәлил.

Ахырда, И.Вәлиулла Тукай иҗатына бәйләнешле түбәндәге нәтиҗәне чыгара: «Гомумән, Тукай – иң гармонияле шагыйрьләрнең берседер. Аның иҗатында Шатлык һәм Кайгы, Күңеллелек һәм Сагыш, Бәйрәм һәм Матәм, Матурлык һәм Ямьсезлек, Сафлык һәм Бозыклык, Горурлык һәм Хурлык, Өмет һәм Ачыргалану тигез дәрәҗәдә диярлек бирелгәннәр. Аңарда бер яктан абсолют Ачыну да, икенче яктан абсолют Канәгатьлелек тә күзәтелми. Шушы яссылыкта бәлки, Тукайның чынбарлыкка кагылышлы “фәлсәфилеге” ачыладыр... Ул безне фани-бакыйлыкка кагылышлы рәвештә гармония сакларга өйрәтә, һәм бакый яшәешнең дә, фани яшәешнең дә гүзәллеген, мөһимлеген искә төшерә...[3; 84]».

Шул рәвешле, чагыштырмача кечкенә күләмле язмаларында И.Вәлиулла Тукай җанын, аның шәхесен, иҗатының асылын фәлсәфи яссылыкта ачарга омтылыш ясый. Фәлсәфи тәнкыйть тарафдары саналган әлеге каләм иясе үзенә кадәр дә билгеле булган хакыйкатьләрне укучыга бөтенләй башка призма аша тәкъдим итә. Шагыйрь иҗатын өйрәнү юлында яңа гасырда, яңа юнәлештә башкарылган әлеге хезмәт Тукайны тагын да ныграк аңларга, тагын да тирәнрәк төшенергә ярдәм итә. Әлеге бәрәкәтле гамәл дәвамлы булсын иде.

1. 
   Гыйлаҗев Т.Ш., Йосыпов А.В. ХХ-ХХI гасыр чикләрендә Г.Тукай иҗатының өйрәнелү торышы // Классик филология һәм татар әдәбияты белеме: халыкара фәнни-гамәли конференция материаллары җыентыгы. – 18-21 октябрь, 2012 ел / фәнни редакторы проф. Р.Р.Җамалетдинов.- Казан: Казан ун-ты, 2012. – 97-99 б.
   
2. 
   Әхмәдуллин А. Г. Боз кузгалырга итә ... // Казан утлары. – 2007. - №6. – 121-127 б.
   
3. 
   Вәлиуллин И.Ә. Мәңгелек бәхет эзләреннән...: эсселар, әдәби тәнкыйть мәкаләләре . – Казан: РИЦ “Школа”. – 2004. - 128 б. 73 б.
   

«Абай» ғылыми- көпшілік журналының № 1 санына Л. Толстойдың «Будда» әңгімесі М.Әуезовтің аударуымен басылды. Бұл – М. Әуезовтің аударма саласындағы алғашқы сүбелі еңбегі, Түргеневтің «Дворян ұясын», Гогольдің «Ревизорын», Афиногеневтің «Қорқынышын», Погодиннің «Любовь Яроваясын», Шекспирдің «Отеллосын» аударуға жетелеген туынды.

Бүгінгі мәдениетіміздің үлкен арнасы- қазақтың ұлттық театр өнерінің дүниеге келуі, профессионалдық үлгіде қалыптасуы мен дамуы Мұхтар Әуезовтің шығармашылығымен тығыз байланысты. Ол қазақ театрының шығармашылық өміріне ұзақ жылдар бойы араласып, негізгі репертуар қорын жасап,оның бағыт-бағдарын анықтаған тұңғыш драматург. Қазақ драматургиясының тұңғыштарының бірі – «Еңлік-Кебектен»бастап М.Әуезовтың барлық пьесалары сахнаға қойылып, ұлттық театрдың әр кезеңдегі даму белестеріне зор ықпал етті.

Халқымыздың сахналық өнерінің тууына 1890 жылы Семейде ұйымдастырылған «Музыка және драмалық өнер әуесқойларының қоғамы» себеп болған. Ол отызға тарта тұрақты әуесқойлардың басын қосып, арнайы жарғымен жұмыс істеген шығармашылық ұйым. Мұның сахнасында шағын пьесалар, интермелиялармен бірге әдеби- музыкалық кештер де жиі өткізіліп тұрған.

ХХ ғасырдың басында ашыла бастаған түрлі оқу орындарының мұғалімдері мен оқушы жастары осы қоғамның тәжірбиесіне сүйеніп, жұмысына араласып, театр өнерінің алғашқы кірпішін қалаған. 1913-1914 жылдардан бастап «Шығыс кеші» деген атпен ойын-сауық ұйымдастырып отырған. Осы ойын-сауықтарға мұғалімдер семинариясының студенттерімен бірге ,қалалық бес класты училище оқушылары Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Қаныш Сәтбаев сияқты талантты жастар қатысқан.Сол кезде мұндай рухани жұмыстарды ұйымдастырып,қазақтың белсенді жастарын өнерге тартып баулыған семинария мұғалімдері Нұрғали Құлжанов,Нәзипа Құлжанова ,ақын Тайыр Жомартбаевтар еді. М.Әуезов Семейде оқып жүрген кезінде сондағы барлық ойын-сауықтар мен түлі театр кештерін көріп, танысып, кейіннен Ж. Аймауытовпен бірге ,соларды ұйымдастырушылардың біріне айналады. Осындай қызықты мәдени шаралардың 1914 жылы Абайдың қайтыс болғанына 10 жыл толуына байланысты өткізілген әдеби - этнографиялық музыкалық кеш болды.Мұның сақталып қалған программасына қарағанда, кеште Абайдың өмірбаяны оқылып,жеке шығармалары мен ағартушылық қызметі баяндалған. М.Әуезов Абай туралы тұңғыш ресми сөзді осында естіді. Сонымен бірге ауылдағы түрлі жиындарда,ас пен тойларда, жәрмеңкелерде ғана айтылатын Абай өлеңдері мен әндерін Әлмағамбет Қапсәләмов, Мұқа Әділханов, Қали Бекбергенов, Қайықбай Айнақұлов сияқты сол кездегі белгілі өнерпаздардың орындауында сахнадан тыңдайды. Түптеп келгенде, бұл ұлы ақын шығармаларының Европа үлгісіндегі концертте тұңғыш орындалуы. Мұнан кейінгі жылдардағы ойын-сауық кештерін Ж. Аймауытов пен М. Әуезов әлгі әнші-күйшілердің қатынасуымен үнемі ұйымдастырып отырған. Бұл кештің аса табысты өткенін айта келіп: «Абайдың өлеңі айтылады деген хабарды естіп, қаладағы,қырдағы қазақтың көбіне билет жетпей қалды», - деп жазған «Айқап» журналы.

Мұнан кейін Семейде 1915жылы 13 ақпанда өткізілген үлкен ойын-сауықтарда М. Әуезов ұйымдастырушылардың бірі ретінде қатысады. Сахнаға қоятын пьеса болмағандықтан Ж. Аймауытов әйгілі «Біржан- Сара» айтысын сахнаға бейімдеген. Бұл- сахналық өнердің сол уақыттағы бар мүмкіншілігін толық пайдаланып, жинақты да қызғылықты көркем ойын. «Айқап» журналы осы сауық кешіне арнап «Қазақша бастапқы ойын» деген мақала басты.

Октябрь төңкерісінен кейінгі кезеңде адамдардың санасына социалистік жаңа ой- пікір тарату мақсатымен қазақ жастары «Ес аймақ» жұмысына Ж. Аймауытовпен бірге тікелей араласып,оның шығармашылық жағынан өсіп, нығаюына ат салысады. Әсіресе, қазіргі заман тақырыбын зерделей отырып бүгінгі мен өткен дәуір арасындағы әлеуметтік айырмашылықты суреттейтін пьесалар қойып отыруға күш салады.

Ол «Ес аймақ» сахнасына Ж.Аймауытовтың режиссурасымен қойылған өзінің барлық пьесаларының даярлық жұмысына үнемі араласып отырған. Мұнан бұрын ойынды «ұйымдастырушы» немесе «басқарушы» деген сөздер жазылса, дәл осы кезеңдерден бастап «режиссер»деген ұғымды кездестіреміз. Яғни қазақ түсінігіне сахналық ұғымды енгізуші М.Әуезов пен Ж.Аймауытов болды дей аламыз.

М.Әуезовтің алғашқы драматургиялық шығармаларының бірі «Ел ағасы» пьесасын сахнаға «Ес аймақтың» жетекшісі Сейіт Тоқымбаев қойды. Шығарманы сахнаға дайындау кезінде автордың өзі де араласқаны ақиқат. Ол кезде пьесаның көркемдік мән-мағынасын, режиссерлік жұмысын автордың өзі атқарып, сахналаушыларға оқып беру үстінде ұғындырып отырған. Шығарманың идеясы мен тақырыбын, жеке кейіпкерлерінің ерекшеліктерін түсіндіру режиссерлік жұмыстың негізі болып саналған.

«Ел ағасы» сахнаға 1921 жылы ақпан айында қойылып, алғашқы спектакль Затон жұмысшыларының «Сибирьский бурлақ» клубында көрсетіледі. Пьесаның қысқаша мазмұнына қарап, оың көтерген тақырыбы Қазан төңкерісінің қазақ әйелдеріне әперген бостандығы мен теңдігі екенін көреміз. Автордың сол кездегі ағартушылық бағытынан сипат беретін оқыған азаматтар бейнесі қазақ драматургиясында мұғалімдер бейнесін жасаудағы тұңғыш тәжірбие еді. Кезінде бұл шығарма баспа көрмей қолжазба күйінде тарағандықтан жоғалып кеткен. Пьесаның қысқаша мазмұны қойылымға жазылған мақалада ғана айтылған.

«Ес аймақ» труппасы 1921жылы 14 наурызда автордың қатысуымен оның екінші спектаклі «Бәйбіше-тоқалды» сахнаға қояды. Мұнда қазақтың өткен дәуіріндегі күндестік қырсығының трагедиялық халі суреттелген. Пьесаның оқиғасы мен көтерген мәселесі ол кезең үшін аса маңызды еді. Сондықтан бұл қойылымның Семейде өткен тұңғыш губерниялық әйелдер конференциясына арналуы көңіл аударарлық құбылыс. Қойылым өте табысты өтіп, баспасөз бетінде жоғары бағаланады. Спектакльдің соңында М.Әуезов тұңғыш рет сахнаға шақырылып, оған қошемет көрсетілген.

Семейде осылай жандана түскен қазақтың сахналық өнері драматургия жанрының негізін қалап, дауын жеделдете түсті. Қазақ топырағында театр өнерінің тууына мол ықпал жасаған М.Әуезовтің өзі де сол балаң өнермен бірге өсті, тың белестерге көтерілді. Осы кезеңнен ол өзінің сахналық әріптесі Ж.Аймауытовпен бірге сахна өнерінің әуесқойлық, сәбилік белестерінен өтіп, оның профессионалдық мазмұны мен ерекшеліктерін меңгерді.

Сол тұстағы өмір болмысын суреттейтін жаңа тақырыпқа жазылған пьесаларды драматургиядағы тың бағыт, жаңа бетбұрыс деп бағалаумен бірге М.Әуезов ұнамды кейіпкер бейнесін жасаудағы олқылықтарды да батыра айтады. «Жақсы пьеса - сапалы әдебиет белгісі» деген мақаласында:

«Біздің пьесаларымызда осы жаңа адамның тұлғасы әлі ұсақ жатыр. Көңілге қонымды емес. Үстірт схема болып тұр. Сондықтан оқушы мен көрушіні өзіне қарай лебімен тартып, баурап, еліртіп, жетегіне еріп кете алмайды. Көруші ақылымен «жақсы» деп түсінеді, бірақ сезіммен тереңдеп ілеспейді», - дейді.

1932-1944 жылдардың аралығында М.Әуезов қазақ драма театрының әдебиет бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарады. Осы аса қызық та күрделі жұмыста ол репертуар мәселесімен мықтап шұғылданумен бірге, театрдың көркемдік жұмысына тікелей араласып, драматургтер мен режиссерлер арасындағы шығармашылық ынтымақтың ұйытқысы болады. Әсіресе, сол тұста театрға жан-жақтан шақырылған орыс режиссерлерінің жұмыстарының жемісті болуына, актерлердің олардан түбегейлі білім алып, сахна сырын меңгеруіне ерекше ықпал етіп, көп уақытын солармен бірге репетиция залында өткізеді.

Қазақ драматургиясы мен театрында М.Әуезовтің шығармашылық қызметі еш уақытта ұлттық шеңбермен шектелген емес. Ол қазақ сахна қайраткерлерін орыс театры мен драматургиясының озық үлгілерінен үйренуге, Станиславский «жүйесін» меңгеруге шақырумен бірге, басы өзі болып игі істі қызу қолға алады. Қазақ сахнасында аударма пьесаларды қоюды репертуар қорын молайтудың, актерлердің шеберлігі мен білімін, ұжымның көркемдік деңгейін әлемдік өнер биігіне көтерілудің сара жолы деп түсінген. Орыс драматургиясының сол кездегі үздік шығармаларын және әлемдік классикалық пьесаларды аударып, сахнаға қою арқылы М. Әуезов қазақ театрының ілгері кеткен елдердің өнерімен терезесі теңелуін көздеген еді. Ұлы жазушы бұл асыл ой-арманына Погодиннің, Треневтің, Киршонның, Пруттың пьесаларын қазақшаға аударып, сахнаға қойғызу арқылы жетті. Бұл бастаманың аса сәтті болып, қазақ театрының көрнекті табысына айналуы М.Әуезовті мұнан да жоғары шығармашылық биіктерге жетеледі. Оның Шекспирдің «Отелло», «Асауға-асау», Гогольдің «Ревизор» пьесаларын аударып, сахнаға шығаруы қазақ театрын тағы бір белеске көтеріп тастады. М.Әуезовтің 1937 жылы жарияланған «Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар» атты жұмысы күні бүгінге дейін өз мәнін жойған жоқ. Қазақ театры жаңадан ұйымдасқан кезде оның бағыт-бағдарын үйренер, үлгі алар, өсер жолын орыс театрының тәжірбиесінен көрген автор, бұл мақаласында сахналық өнерімізді дамытудағы аударма пьесаларды қою жайын кең түрде әңгіме етеді.

Десек те, әрбір ұлттық театрдың репертуары негізінен қолтума шығармалардан құрылатыны мәлім. Басқа елдердің мықты пьесаларын қазақшаға аударып сахналауды келелі мәселе етіп көтерген М. Әуезов «Қазақстанның драма театрының өсу жолындағы ең зор міндет оригинал жағында жатқанын ұмытпау керек», - деуі сахна қайраткерлерін бір жақтылықтан, ұлттық сахна өнерінің ең алдымен өзінің ұлттық драматургиясы мен көркемдік мұратқа жететінін ескертеді. Бұған М.Әуезовтің бүкіл драматургиялық қызметі толық дәлел. 30-шы жылдардың басында жазған мақалаларында актер мен әншілер, музыка саласында ұлттық мамандарды оқытып, профессионалдық тұрғыдан дайындау мәселесіне ол ерекше көңіл аударған. Бұл бағыттағы іргелі ізденістерді халықтың бай музыкалық мұрасы мен әншілік өнерінен өрбітуге ақыл қосады. Музыка мұраларын жинастырып, нотаға түсірген Затаевич, Ковалев еңбектерін пайдалануды, бүгінгі жасап жатқан өнеріміздің кәдесіне жарату жағын да қарастырған. Және мұның кесімді шешіміне музыка мамандарының араласқанын жөн көрген. Міне, осындай талап пен ізденістен қазақ драма театрының жанындағы музыкалық студиядан бастау алған тұңғыш музыкалық театр 1934 жылдың 30-ыншы қаңтарында М.Әуезовтің «Айман – Шолпан» комедиясымен шымылдығын ашқан. Көрермен қауымды бірден баурап алған спектакльдің музыкасы В.И.Коцыхтың өңдеуімен пайдаланылған халықтың әндері мен күйлері. Жеке кейіпкерлер әрекеттері мен оқиға дамуына көз тартарлық көріктік пен жарасымдылық берген халық музыкасы сахнаның сәнін келтіріп, орындаушылар өнеріне шабыт құйған «Қоян-бүркіт», «Қара жорға», «Келіншек» т.б. билерін қолдану музыкалық спектакльдің жанрлық бітім-болмысын, синтетикалық сипатын айқындайтын құбылыс болып шыққан.

Қойылымның дайындықтарына қатысып басы-қасында болған жазушы өзінің пікір кеңестерімен оның көркем шығуына араласып отырған. Театрдың тұңғыш музыкалық спектаклі аса табысты өтіп, оның шығармашылық келешегіне үміт арттырды. Мұның көркемдік қуаты мен көрерменнің ерекше ықыласына бөленуінің тағы бір құпиясы - бұған қатысқан актерлердің орындаушылық өнері мен ұлттық музыка мәдениетіне жетік Жұмат Шанин, Құрманбек Жандарбековтердің режиссурасына тікелей байланысты еді. Осылай дүниеге келген «Айман-Шолпан» комедиясының кейін ұйымдастырылған барлық қазақ театрларындағы ұзақ та қызық сахналық сапары басталды. Үнемі қайталанып қойылып келе жатқан бұл шығарманың сахналық ғұмырына басқа ешқандай пьеса тең келмейді.

Ұлттық өнеріміздің ішінде профессионалдық даму мен қалыптасудың шығармашылық процестерін басынан кешкен, бүгінде әлем танитын деңгейге жеткен Абай атындағы опера және балет театрының да дүниеге келіп, қаз тұрып, қалыптасуына М.Әуезовтің ықпалы мол болды.

М.Әуезов ұлттық опералық өнеріміздің дамуына, оның әдеби негізі-либреттоның көркемдік салмағымен бірге музыкалық болмысына да ұтымды пікір кеңестерімен де араласқаны анық. Ол 1944 жылы «Абай» операсының либреттосын жазып, композиторлар А.Жұбанов, Л.Хамидимен бірге қоян-қолтық жұмыс істеп, ұлы ақын жайындағы күрделі музыкалық шығарманың дүниеге келуіне елеулі еңбек етті. Мұнан бұрын ақын өмірінен атақты трагедиясын жазып, сахнаға қойдырған М. Әуезов операның әдеби негізіне Айдар мен Ажар төңірегінен өрбитін оқиғаны драматургиялық желі етіп тартқан. Операның премьерасы 1944 жылдың желтоқсанында қойылды. Бұл ұлы ақынның тамаша музыкалық мұрасын пайдаланып жазылған ірі үлгідегі сахналық-музыкалық шығарма. Ақын мен халық бірлігі – операның лейтмотиві. Бұл қойылымда ұлы ақынның құн жетпес өлең-әндерінің көркемдік құдіретімен оның қайталанбас сахналық-музыкалық бейнесі сомдалған. «Абай» операсы қазақтың толыққанды, профессионалдық операсы болатындығы сондықтан.

М.Әуезовтің шығармашылық зор ықпалы сахна өнерімен шектелмейді. Оның қайталанбас қолтаңбасы ұлттық өнеріміздің барлық салаларында өзінің алыпқа тән болмысымен, энциклопедиялық тереңдігімен танымал.

Қазақ театрының барлық тәжірбиелік һәм теориялық мәселелерін түгел қамтыған.

1. 
   Әуезов М. Өз жайымна мәлімет // кітапта: Әуезов М. шығармаларының 50 томдық толық жинағы. IV том. Алматы, 2001
   
2. 
   Әуезов М. 12 томдық. VII том. Алматы., 1969
   

4. Әуезов М. «Қаракөз» туралы // Таң, 1925, №3.

5. Әуезов М. Жалпы театр өнері мен қазақ театры // кітапта: Әуезов М. шығармаларының 50 томдық толық жинағы. Алматы, 2003, XVII том

6. Әуезов М.Жалпы театр өнері мен қазақ театры //Еңбекші қазақ, 1926,№ 68.

7.Әуезов М. Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар // Социалды Қазақстан, 1937, №63.

8. Әуезов М. Соболев Л. Қазақ халқының эпосы мен фольклоры. Алматы, 1938

9. Әуезов М. Отелло. Алматы, 1939

10. Әуезов М. 12 томдық. IX том . Алматы, 1969.

Табиғаттың өзіне беймәлім бейнеде оның жалғасы ретінде мәдениет басталып, одан ары қарай өмір сүріп келеді. Онда жаратылыстың табиғи сыңарлары олардың жаратылыстан тыс шыққан мәдениеттегі мағыналарымен тоғысып кетеді.

Табиғаттың бір нысаны – өзен (су) – мәдени нысанның мәдениетіне айналады және мәдениет философиясында концепт ретінде танылады.

«Өзен» ұғымы абстрактілі бейне ретінде түсіндірме сөздіктерде былай анықталады, мысалы, «өзен – белгілі арнамен ағатын табиғи су» [1, 648]. Концепт – сөйлеу кезінде қалыптасады, яғни тіл ұғымы. Ол грамматика саласында емес, жан кеңістігінде қарастырылады. Концептінің негізгі – оның сол мәдениетке жататын барлық адамдарға түсінікті болуы.

«Өзен концептісі» – өзеннің әр кезде әртүрлі болып көрінуін, яғни оның (өзеннің) мәдени символдық мағыналарын тудырып, соған негіз болатын бейнелерін есепке алу.

Өзен (қозғалыстағы су) – бойында барлық нәрсе қамтылатын табиғат нысаны. Бұл жердегі міндет – өзен (су) барлық нәрсеге сәйкес келеді, себебі әлемде өзен (су) арқылы модификацияланбайтын бірде бір нысан таба алмайтындығымызды анықтау. Мысалы, қазақ тілінде «Өмір Өзен» деген атауды алып қарайтын болсақ, өзен өмір деп қарастырылады. Ал бұл әлемдегі нысанның барлығы біздің өмірімізге тікелей қатысты.

«Әртүрлі мифологияда су – әлемнің бастауы, барлық нәрсенің алғашқы қалпы, әлемде бірінші су болған... Су – бұл орта, жалпы жаратылыс судан басталады...» [2]. Жер бетіндегі тіршіліктің негізі су болып табылады. Су әлемнің пайда болуына негіз болады, ол оның бастауы ретінде танылады.

Осы айтылғандарды негізге ала отырып, Бекет Ата туралы аңыздардағы «өзен» концептісін қарастырайық. Осы «өзен» концептісі Бекет Ата туралы аңыздарда ерекше сипатта көрінеді. Оның себебі Бекет Атаға байланысты болғандықтан. Қазақтың «Пірдің соңы – Бекет, ердің соңы – Есет», «Мединада – Мұхаммед, Түркістанда – Қожа Ахмет, Маңғыстауда – Пір Бекет» деген сөздері тегін айтылмайды. «Пірдің бәрі де Аллатағалам ерекше қабілет пен қасиет сыйлаған әулие адамдар болған. Әулие – арабша «уали», көпше түрінде «аулийа» Алланың досы, Аллаға жақын тұрушы адам, Алланың қамқорлығындағы адам, Алланың мейірімі түскен адам, Алланың қалаулы адамы деген мағына береді. Сопылар Алланың нұры алдымен әулиелерге, сосын барып адамдарға беріледі дейді. Дінімізде Аллатағала пайғамбарларға, әулиелерге, шиит имамдары мен сопы шейхтеріне (пірлеріне) береке мен керемет береді делінеді. Ал Шығыстың ұлы ойшылы Абу Али ибн Сина Аллаға қалтқысыз қызмет еткен, тақуалық жолына түскен, таза, шын ниетпен өмір сүрген адамдарға да әулиелік қонып, кереметтер көрсету қабілетіне ие бола алады деген пікір айтады. Бірақ әулиелер көрсететін кереметтің пайғамбарлар жасайтын ғажайыптан көп айырмашылығы бар» [3, 54]. Яғни Бекет Ата осы Пір, әулие атақтарына ие болған адам ретінде танылған.

Бекет Ата туралы аңыздарды алып қарайтын болсақ, мынадай оқиға кездеседі: Алланың шапағаты тиген жасұлан жолдағы бір өзеннен өте бергенде су бетінде бір қол пайда болады да, көрінбей кетеді. Не екенін білмей ақылы айран болып тұрғанда көп кешікпей әлгі қол саусақтары жазылған күйде тағы көрінеді де, көп кідірмей ол да суға батып кетеді. Бекет Ата көрген ғаламатын неге жоруды білмей таң тамаша қалады. Ұзақ толғаныстан кейін: «Бір қол – бір Алланы есіңнен шығарма, бес саусақ – бес парызыңды ұмытпа, енді бәрін қой да, дін жолына бағыттал дегені болар», – деп, тәубаға келіп, бұдан былай қанша тұрмыс тапшылығын көрсе де өзге қарекеттердің бәрінен тыйылып, имандылық жолға түсіп, кісінің ала жібін аттамаған, аттағандарды да жақтамаған (Тәубаға келу // Пір Бекет. – Алматы: Жазушы, 2008. – 76 б.).

Тура осы оқиға мына аңызда да айтылады: Жорықшылар елге қарай бет бұрғанда, Жем өткел бермей, жасақ дағдарып қалады. Осы сәтте салт атты біреу еш бөгелместен тасып жатқан өзенге қойып кетеді. Өзен арнасының орта тұсына барғанда бір қолын көтеріп белгі жасайды да, атымен бірге өзі де толқынға көміле суға батады. Әлгі адам енді бір көрінгенде бес саусағын көрсетеді де, көрінбей кетеді.

Назарқожа:

– Бұл кісі кім болды екен? – деп, назары жасаққа ауады. Қапелімде жауаптан тосылған олар ештеңе айта алмайды. Сонда бала Бекет тұрып:

– Нағашы, әуелі жасағыңыз түгел, дін аман ба, соны бір аңдап қараңызшы! Егер баршасы түгел болса, сауалыңызға жауабымыз сай келеді, – дейді.

– Жиенжан, біздің тобымыз тас түйін, шашау шыққан жоқ. Ал әлгі екі дүркін екі түрлі белгі беріп ғайып болған пенденің жай күйі маған жұмбақ, – дейді Назарқожа.

– Бұл жұмбақтың сырын, – дейді бала Бекет, – әуелі Алла, қала берді нағашы Сіз бен туғаным Меңдіқұл ықтияр етсе ашып беруге тырысайын.

– Алла атынан және баршамыздан рұқсат, айта ғой, жиенжан.

– Жасағыңыз түгел, тас түйін болса, бұл баршамызды ақылға шақырып, жол жоба көрсетіп жүрген Алланың елшісі Қыдыр Ілияс болғаны. Бір қолын көрсеткені, пендем, қашан да құдайдың жалғыз, дара екенін бұлтақсыз біл, ал бес саусағын көрсеткені бес парызыңды өтеуді, бес уақыт намазыңды қаза қалдырмауды ұмытпа, осыларды ұғын да, тұтын, жауласудан, қан төгуден қақас бол дегені, – депті. Осыдан кейін Назарқожа қол бастауды қойып, басқа шаруаға араласпай тек мұсылманның бес парызын өтеумен өмір сүріпті (Нағашысы Назарқожа ауылында // Пір Бекет. – Алматы: Жазушы, 2008. – 87-89 б.).

Бұл екі аңыздың оқиғасының негізгі мазмұны бір бірімен сәйкес келеді. Бірақ біріншісінде Бекет Ата – бала Бекет ретінде суреттеліп, өзі қалай тәубаға келгені туралы айтылады да, екіншісінде алғашқыдағыдай көп ойланбастан көпшілікке бірден жауабын беріп, қаншама адамның тура жолға түсуіне себеп болады. Яғни бұл аңыздардан өзеннің Бекет Атаның имандылық жолына түсуіне бастау осы өзеннен (судан) басталып тұрғанын бағамдаймыз.

Яғни, ең алдымен, өзеннің (судың) не нәрсенің бастауы концептісі ашылады.

Екіншіден, Бекет Ата туралы аңыздарда Бекет Атаның Алланың құдіретімен табиғатпен етене екендігі көрсетілген. Яғни өзенді (суды) өзіне бағындыра алған. Мұндай қасиет мақаламыздың бас жағында айтқанымыздай, Пірлер мен әулиелерге тән болған.

Философияда судың мінезі болатындығы туралы айтылады: «Судың өз мінезі болады: су апатты жағдайда асау, адам үшін адам үшін қауіп тудыратын ашулы, ызалы, жуасытуды талап ететін мінез көрсете алады. Алғашқы су апатын бағындыру, суды, өзенді жуасыту – бұл адамның өзінің жеке адами болмысын танудағы адамның самғауы және оның өзге болмысы үшін табиғи тәртіпке қастық ойлауы, мәдени азаттық қабілеті арқылы өзін құлдыратуы болып табылады. Суға жүргізілген билік өлі жерлерді жандандырады» [4, 1].

Бұл мәселеге қатысты, яғни тасып жатқан өзеннің (судың) мінезін бағындыру Бекет Ата туралы аңыздарда келтіріледі. Мәселен, «...Бақыржан ұстаз Бекет оқитын топтағы жиырма шақты шәкіртті Амударияның Хиуаға таяу өтетін тұсынан өтіп, өзеннің арғы бетінен отын шауып келуге жұмсайды. Мезгіл көктем айы болса керек, екі ат арбаға бөлініп мінген шәкірттер өзен жағасына таяп барса, өзен суы қайық емес, кеменің жүзуін қиындататындай кемерінен аса жаздап жатыр екен. Бұл ғаламат су тасқынын көрген шәкірттер істейтін амалы болмай дағдарып қалады. Өзен суы өткел бермегенмен, ұстаз тапсырмасын орындау керек. Шәкірттер екі ұдай пікірде аңтарылып тұрғанда Бекет топ арасынан бөлініп шығып, өзенге бағыт алады. Енді жігіттердің назары Бекетке ауады. Өзен суына таяқ тастам жер қалса да, іркілетін бала Бекет жоқ, екпіндей басып алға ұмтыла береді. Еш қиындықсыз келесі жағаға өтіп, көз ұшындағы орманнан балтасымен құрған отынды шаба бастайды. Қалғандары қанша ниеттенсе де арғы бетке өте алмайды. Бұл кереметті көрген шәкірттер құрбысы жайлы түрлі пікірлер айта бастайды. Ауылға қайтуға ұстаздан ұят екенін сезінген тентектер тұра беру де қисынсыз болғанмен Бекеттің келуін күтеді. Күн ұясына батуға тақап қалғанда, шапқан отынын арқалап, өзен суы тобығынан да келмей кері оралады» (Ұстаздың шәкірттеріне Бекетті мойындатуы // Пір Бекет. – Алматы: Жазушы, 2008. – 80-82 б.).

«Бекет Ата қырыққа жақындаған шағында Сыр бойына жолы түседі. Баратын ауылы өзеннің шығыс жақ беті екен. Арғы жағаға өтуге өзен өткел бермей тасып жатады. Қатты ағыс пен дауылдан пайда болған толқыннан аттары үркіп, суға түспей, біраз әбігер болады. Бекет Ата жүрелеп отыра қалып аят оқып, Алладан тілек тілейді. Көп кешікпей жел басылып, айнала тып тыныш күйге түседі. Таудай толқын да тыйылады. Мұны көрген жолаушылар өзенге көліктерімен қойып кетіседі де, келесі бетке еш қиындықсыз өтеді.

... Әбден қалжырағандықтан сөйлеуге әлі келмей жатқан бақсымен қоштасқан Бекет Ата қасындағы жолдасымен толқын мен ағысқа дес бермей қарсы беттен бір ақ шығады» (Бекет Ата мен бақсы // Пір Бекет. – Алматы: Жазушы, 2008. – 111-112 б.).

Яғни Бекет Атаны мойындатуды Алла көбіне өзен (су) арқылы көрсетеді. Алдымен өзі оқып жүрген кезінде Бақыржан ұстазы өзімен бірге оқитын шәкірттеріне мойындату үшін шәкірт Бекет Алланың құдіретімен ұстаздың тапсырмасын жалғыз өзі орындайды, толысқан шағында бақсылардан асып, тағы да әулиелігін мойындатуды Алла өзен (су) арқылы іске асырады. Бұл жерде өзен асау, бой бермейтін нысан ретінде көрсетілген. Яғни Бекет Атаның әулиелігі – кез келген асауды көндіре алатыны, ал өткел бермес өзеннен асқан асау болмайтындығы қазаққа аян.

Ал енді келесі аңызда Атаның кемеліне келген кезінде тасып жатқан өзеннің өзі Ата жақындағанда қақ жарылып, Бекет Ата өткеннен кейін асау ағысын ары қарай жалғастырғандығы туралы айтылады: «Бекет Ата Ақмешітте отырған жылдарының бірінде мұсылман қауымының жаңа жылы Наурыз айы басталысымен кәрі нағашысы тама Есет батырдың ауылына көрісе барып, қайтып келе жатса Жем өзенінің кенеріне сыймай тасып жатқанының үстінен шығады. Жыра жыраны құлай еңіске қарай ағып, ойпат жерлерді толтырып, Жем бойын жағалай отырған елдің берекесін алып тұрған топан су Бекет Ата өзенге жақындай бергенде Алланың әмірімен екі айырылып, өтуге мұрсат беріпті. Ата өтіп келе жатқанда өзеннің табаны құп құрғақ болып тұрыпты да, өткеннен кейін судың деңгейі көтеріліп, бұрынғы қалпына қайта келіпті» (Атаға өткел берген // Пір Бекет. – Алматы: Жазушы, 2008. – 163 б.). Бұл аңыздан байқайтынымыз Алла Бекет Атаның жолына еш тосқауыл жоқ екеніне әбден халықты сендіре түседі.

Бекет Атаға байланысты аңыздарда судың концептілері тек өзен арқылы ашылумен қатар, жаңбыр, мұз түрінде де кездеседі. Мәселен, «Ақпанның ашулы аязы ақырып тұрған бір күні шай қайнатып ішейін десе, көзедегі су мұз болып қатып қалса керек. Соны көрген Ата Аллаға сыйынып, аят оқып, саусақтарының ұшын тигізгенде құдіреттің күшімен қатқан мұздың көбесі сөгіліп, мұздай су қайнай жөнеліпті (Ақмешіт қонып, Жем жайлап... // Пір Бекет. – Алматы: Жазушы, 2008. – 99 б.).

Бұл жерде су өзінің тура мағынасында берілген, бірақ судың белгілі бір күйден (мұз) екінші күйге (қайнау) ауысуын көрсету арқылы Бекет Атаның Алла берген құдіреті көрсетілген. Осы мәнде Бекет Ата туралы аңыздардың ішінде суға қатысты тағы бір екі оқиғалар айтылады. Мәселен, «Судың жоқтығы туралы Шопан Атаның ескертпесі ойынан шықпаған әулие Бекет айналасына көз тастап тұрғанда назары бір кішкене тасқа түседі. Оны көтеріп қалса, астынан тұнық та тұщы су жылымшылап аға жөнеліпті» (Оғыланды құт мекен // Пір Бекет. – Алматы: Жазушы, 2008. – 104 б.).

Сонымен қатар Бекет Ата туралы аңыздардағы суға, бұл жерде жаңбыр түрінде көрсетілген, қатысты енді бір оқиға былай өрбітіледі. «Шағын мешіттің құрылысы межелеген мерзімде бітпегенін Бекет Ата біліп, ренжіп жүреді. Басқа адам болмаған соң шыдамдылық көрсетеді. Осындай қиналып жүрген кезінде тәуліктеп жауған жаңбырдан ат көліктері жүре алмай қазақ ауылында кідіре тұруына тура келген өзбек керуені Баялыға аялдайды. Арасында біреуі сәулетші шебер болып шығады. Жартысы ғана көтеріліп тұрып қалған мешіт әлгілердің назарына ілігеді де, балшықтан аяқтарын әрең алып ерінбестен барып көреді.

О, Құдірет! Мешіт тұрған жерде жаңбыр жоқ, құп құрғақ! Одан отыз қадам аттаса, жаңбыр себелеп жауып тұрады.

Осы құдіретті байқаған жолаушылар мән жайды сұрастырғаннан кейін оның құрылысын бір жұмада бітіріп беретіндерін, ешқандай ақы алмайтындарын айтады да, дәл сол күні іске кіріседі. Өзбек ағайындар үш ақ күнде күмбезін айшықтап, мешітті тұрғызады да, сол түнді соның ішінде өткізеді («Жаманның берген асынан, жақсының айтқан сөзі артық» // Пір Бекет. – Алматы: Жазушы, 2008. – 160 б.).

Бұл контексте су (жаңбыр) құпия, жұмбақ мағынасында беріледі. Себебі барлық жерде жаңбыр, адам аяқ алып жүре алмайды, ал Бекет Атаның бітпей тұрған мешітінің айналасында неге жаңбыр жоқ, құп құрғақ. Осы құпияның мәнін ұғынықты болғанда, мешіттің құрылысы аяқталады емес пе?

Сонымен мақаламыздың қорытындысында айтарымыз, концепт туралы түрлі көзқарастар бар. Біз Е.С. Кубрякованың: «концепт дегеніміз – жеке тұлғаның әлемнің шынайы (реальное) және шынайы емес (нереальное) кез келген нысаны туралы болжамы, ойы, оны елестетуі туралы мәліметтер жинағы» [5, 90] дегеніне қосыламыз. Когнитивтік лингвистиканың қалыптасуында ғалымдар, ең алдымен, мәдени концептілерге көңіл аударды [6]. Біздің ойымызша, мәдени концептілермен қоса тілдік концептілер, яғни ақиқат дүниедегі нақты құбылыстарды білдіретін сөздерге назар аудармай болмайды. Сондықтан біз талдау үшін Бекет Ата туралы аңыздардағы өзен (су) сөзі арқылы берілген қазақ танымындағы концептіні алдық. Алланың құдіретімен Бекет Ата табиғаттың өзімен үндесіп кеткендігін табиғат құбылыстарын игере алғандығымен түсіндіруге болады. Ал Бекет Ата туралы аңыздарды су мынадай концептілерді білдіреді екен, біріншіден, су өзінің тура мағынасында жұмсалған, екіншіден, дүниедегі кез келген нәрсенің бастауы ретінде беріледі, үшіншіден, өзеннің асау, ешкімге бой бермейтін мағынасында жұмсалады. Сонымен қатар су жаңбыр ретінде көрініп, ол құпия, жұмбақ мәнінде келтіріледі. Яғни табиғаттың бір нысаны ретінде судың әр контекстегі концептілері өте кең мағынада жұмсалады.