Хх ғасырдағы қазақ әдебиеттану ғылымы Оқулық Ре по зи то ри й к ар гу әож кбж
жүктеу/скачать 3.59 Mb. Pdf көрінісі
|
| І БӨЛІМ. Әдеби мұраны зерттеудің негізгі арналары
Оған ХІХ ғасырда қазақ даласын да әлеуметтік, қоғамдық ой-сананың өсуі мен халық творчествосы үлгіле рін жинау, жариялау жұмыстары, қазақ баспасөзінің жолға қойылуы шешу- ші ықпал жасады. Қазақтың халық поэзиясының жанрлық табиғаты ту- ралы теориялық тұрғыдан алғаш ғылыми пікір білдірген алдыңғы қатарлы орыс ғылымының көрнекті өкілдері, ориенталист-этнограф ға- лым дар болды. И. Березин, В. Рад- лов, Г. Потанин, А. Васильев, Н. Пан- тусов, А. Алекторов және тағы бас - қалар қазақ ауыз әдебиетінің асыл мұраларын жинап, жариялау про- цесі барысында қазақ халқының өнерпаздық дарындылығы, әсем ән мен келісті мақамға, өрнекті ыр- ғаққа құмарлығы, поэтикалық қа- сиеті, жеке ұлттық поэзия ретіндегі жанрлық табиғаты, аңыз-ертегілері мен эпикалық жырларында тарихи деректердің мол болатыны туралы түсіндірмелік мәндегі пікірлер біл- діріп отырды. Осы ғалымдардың қа зақтың халық поэзиясы үлгілері жайында таныстырушылық мақса- тында келтірген аз да болса са лыс- тырмалық мәндегі ойларында сөз етіп отырылған әдеби-көркем ма- те риалдың қазақ фольклоры екенін қосатын болсақ, бұлар қазақтың оқыған, көзі ашық адамдарының әдеби-теориялық ой-пікірін қалып- тастыруға игі ықпал еткен жетекші факторлардың бірі болды. Орыс фольклористерін халық поэзиясы- ның саф алтындай тазалығы мен көр кемдігі, жанрлық түрлерінің мол- дығы қатты таң қалдырғаны белгі лі. Қазақ поэзиясының табиғаты мен өлең құрылысы жайындағы алғаш қы теориялық пікірді В. В. Радлов айтты. Қазақ поэзиясы үлгілерін салыс- тыра қарай отырып, өлең және жыр деп бөледі. Қазақ өлеңіне сипаттама және ең алғаш анықтама бере келіп: «Қазақ өлеңі төрт жолды шумақтан құрылады. 1, 2, 4 жолдары ұйқасып келеді. Әр жол үш ырғақтан тізіледі, екпін ырғақтың басы мен аяғына түседі», – деп нақты мысалдар кел- тіреді. Қазақ өлеңінің жанрлық сыр-сипатын ғылыми терең ашып бер месе де В. Радлов бұл пікірі ар- қылы басқа фольклористерге қара- ғанда теориялық тұрғыдан алғанда жаңа қадам жасады. Себебі, Қа зан төңкерісіне дейін орыс фолькло рис- терінің басты мақсаты халық твор- чество сын жинау, жариялау болғаны мәлім. Фольклорлық мұраны игеру са- ласындағы осы тәріздес игі қадам- дардың жасалуы нәтижесінде ғы- лыми-зерттеушілік ой-пікір фоль- клор тану саласындағы келешек із де- ністерге кең жол ашатын үлкен бір мәселені шешіп алды. Ол – ха лық ауыз әдебиетін жанрға және түр- ге бөлуде жасалған алғашқы клас- сификацияның тууы еді. Бұл Ә. Ди- ваев пен М. Ж. Көпеевтің еңбекте рі- нен көрінді. Ре по зи то ри й К ар ГУ |