Бажарилган иш ҳажмига кўра амортизация ҳисоблаш

Корхонада шу давр мобайнида 90000 сумлик маҳсулот ишлаб чиқарилди. 1-йилда 20000, 2-йилда - 30000, 3-йилда - 10000, 4-йилда - 20000, 5-йилда - 10000 минг сумлн маҳсулот ишлаб чиқарилди.

Корхоналар тегишли номоддий активлар бўйича жамгарилган амортизация тўғрисидаги ахборотни қуйидаги Ҳисобварақларда акс эттиради: 0510-«Патентлар, ноу-хау ва лицензияларнинг эскириши»; 0520-«Савдо маркалари, товар белгилари ва саноат намуналарининг эскириши»; 0530-«Дастурий таъминотнинг эскириши»;

0540-«Ер ва табиат ресурсларидан фойдаланиш ҳуқуқининг эскириши»; 0550-«Ташкилий харажатларнинг эскириши»; 0560-«Франшизаларнинг эскириши»; 0570-«Муаллифлик хукукларининг эскириши»; 0590-«Бошқа номоддий активларнинг эскириши».

Ушбу ҳисобварақларнинг креўитида ҳисобланган эскириш суммалари, дебетида эса Иомоддий активларнинг чиқиб кетишида ҳисобланган эскириш суммаларининг учирилиши акс эттирилади.

Мисол. Корхонада сентябрь ойида ишлаб чиқариш эхтиёжлари учун номоддий активлардан фойдаланилиши натижасида 5600 сум эскириш ҳисобланди. Ушбу муомалага Қуйидагича проводка берилади: Д-т 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» - 5600 сум К-т 0530-«Дастурий таъминотнинг эскириши» - 5600 сум.

Корхонада шу ой мобайнида мавжуд лицензия учун маъмурий харажатлар Ҳиобигас 3200 сумлик эскириш ҳисобланди. Ушбу муомалага ҳисобда қуйидагича проводка берилади: Д-т 9420-«Маъмурий-бошдарув харажатлари» - 3200 сум К-т 0510-«Патентлар, ноу-хау ва лицензияларнинг эскириши» - 3200 сум.

1. 
   Асосий воситалар деб нимага айтилади?
   
2. 
   Асосий воситалар иқтисодий моҳиятига кўра кандай туркумланади?
   
3. 
   Асосий воситалар кандай баҳоларда баҳоланади?
   
4. 
   Асосий воситалар харакати кайси ҳужжатларда расмийлаштирилади?
   
5. 
   Асосий воситалар ҳисобини юритишда кайси ҳисобварақлар қўлланилади?
   
6. 
   Амортизация деб нимага айтилади?
   
7. 
   Асосий воситаларга амортизация ҳисоблашишнинг кандай усуллари мавжуд?
   
8. 
   Жадаллаштирилган усуллар бўйича амортизация ҳисоблашишнинг солщка тортишга
   таъсири нималардан иборат?
   
9. 
   Асосий воситаларни таъмир қилишнинг кандай усуллари мавжуд?
   

10. 
    Асосий воситаларни инвентаризация қилишнинг хусусиятлари нималардан иборат?
    
11. 
    Номоддий активлар деб нимага айтилади?
    
12. 
    Номоддий активларнинг кандай турлари мавжуд?
    
13. 
    Номоддий активлар кандай баҳоларда баҳоланади?
    
14. 
    Номоддий активлар харакати билан боғлиқ муомалалар бухгалтерия ҳисобида кандай акс
    эттирилади?
    
15. 
    Номоддий активларга эскириш ҳисоблашишда кайси усуллар кулланилади?
    
16. 
    Бухгалтерия ҳисобида гудвиллни акс эттиришнингўзига хос хусусиятлари нималардан
    иборат?
    

1. 
   Ишлаб чиқариш заҳиралари ҳисобининг вазифалари, уларни туркумлаш ва
   баҳолаш
   
2. 
   Материаллар ҳаракатини хужжатларда расмийлаштириш
   
3. 
   Материалларнинг омбордаги ҳисобини ташкил қилиш
   
4. 
   Материалларнинг киримини бухгалтерияда ҳисобга олиш
   
5. 
   Транспорт-тайёрлов харажатларини ҳисобга олиш
   
6. 
   Материаллар сарфланишини бухгалтерияда ҳисобга олиш
   

Корхоналар ўз ишлаб чиқариш фаолиятларини амалга ошириши учун маълум миқдорида ишлаб чиқариш заҳираларига эга бўлиши керак Ишлаб чиқариш заҳиралари хўжалик юритувчи субъектнинг ишлаб чиқариш фаолиятини нормал давом этишини таъминлайди. Уларнинг таркибига материаллар, хом-ашё, эхтиёт кисмлар ва боищалар киради.

Ишлаб чиқариш заҳиралари, асосий воситалардан фарқли равишда, бир ишлаб чиқариш жараёнида катнашиб, ўз қийматини ишлаб чиқарилган маҳсулот қийматига шу даврнинг ўзида тула утказади. Материаллар билан биргаликда, хом-ашё, асосий ва ёрдамчи материаллар, ёкилги, эхтиёт кисмлар корхона оборот активларини ташкил қилади. Корхона умун зарур бўладиган оборот маблағларининг умумий миқдори тегишли вазирликлар тимонидан белгиланади. Материалларнинг хар бир тури бўйича нормативларни корхонанинг ўзи мустақил белгилайди. Ҳар бир корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнининг гўхтовсиз давом этиб туришида белгиланган нормативларга риоя қилиш мақсадга мувофиқ цисобланади.

Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхоналарда ишлаб чиқариш заҳираларидан фойдаланиш устидан назоратни кучайтириш, уларнинг окилона сарфланишига риоя қилиш, маҳсулот таннархида моддий харажатларнинг салмогини минималлаштириш масалаларига алоҳида эътибор берилади. Энг аввало, материалларни тўғри, тежамли сарфлаш корхона фаолиятини ривожлантиришда ва бу орқали мамлакат иқтисодиётини гуллаб яшнашида, ахолининг моддий фаровонлигини оширишда муҳим омил ҳисобланади.

Ишлаб чиқариш заҳираларини ҳисобга олишнинг вазифалари қуйидагилардан иборат:

• 
  Ишлаб чиқариш заҳиралари харакати билан боғлиқ муомалаларни ўз вақтида тегишли
  хужжатларда расмийлаштириш;
  
• 
  Ишлаб чиқариш заҳираларининг тўғри сакланиши устидан назорат олиб бориш;
  
• 
  Ишлаб чиқариш заҳираларининг ишлаб чиқаришга тўғри сарфланиши ҳамда уларни
  сарфлаш меъёрларига риоя қилиш устидан узлуксиз назорат олиб бориш;
  
• 
  Маҳсулот таннархини Ҳисоблашишда сарфланган материалларни калькуляция объектлари
  ўртасида тўғри тақсимлаш.
  

Ишлаб чиқариш заҳиралари улардан фойдаланишнинг щтисодий мазмунига кўра қуйидаги гурухларга бўлинади:

• 
  Хом-ашё - маҳсулотнинг моддий асосини ташкил этадиган меҳнат ашёларидир. Масалан,
  пахта, руда ва бошқалар;
  
• 
  Материаллар - хом-ашёга таъсир этиш учун қўлланиладиган ва маҳсулотга маълум
  истеъмол хусусиятини беришда фойдаланиладиган воситалардир. Улар ишлаб чщарилаётган
  маҳсулотнинг асосини ташкил этади, яъни газлама, чарм, металл ва хоказолар;
  

• 
  Сотиб олинадиган ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи кисмлар - маълум даражада
  ишлов боскичидан утган, лекин хали пировард маҳсулот даражасига етказилма
  маҳсулотлар;
  
• 
  Ёқилги - кумир, бензин, торф, газ ҳамда нефть маҳсулотлари;
  
• 
  Эхтиёт қисмлар - машина ва жихозларни тўзатишда, ишдан чиқдан кисмлар
  алмаштиришда қўлланиладиган машина ва механизмларнинг деталь, агрегат ва кисмлари;
  
• 
  Қурилиш материаллари - бевосита курилиш ва монтаж ишлари жараёнида, курилиш
  кисмларини тайёрлашда, бино ва иншоотларнинг алоҳида конструкция ва курилмаларни
  кутаришда ва куриб тугатишда фойдаланилади. Уларга курилиш учун зарур бўладиган ёғоч,
  тахта, шифер, мих ва бошқалар киради;
  
• 
  Идиш ва идиш материаллари - турли материал ва маҳсулотларни ураш, жойлаштириш
  ташиш ҳамда саклашда ишлатиладиган буюмлардир. Уларга ёгоч, картон, металлдан
  ясалган, шиша ва бонқа идишлар киради;
  
• 
  Инвентарь ва хўжалик анжомлари - ушбу гурухга корхона хўжалик фаолиятида
  ишлатиладиган инвентарь буюмлар ҳамда арзон баҳоли ва тез эскирувчи буюмлар киради.
  
• 
  Бошқа томонга қайта ишлашга берилган материаллар - корхона балансида турган
  кайта ишлаш учун бошқа корхонага берилган материаллар. Уларга, асосан, кайта ишлаш
  учун ўзга корхонага берилган ўсимликчилик чорвачилик ҳамда урмон хўжалиги
  маҳсулотлари киради;
  
• 
  Бошқа материаллар - юкоридаги сатрларда кўрсатиб утилмаган бошқа материаллар
  киради. Уларга чиқитлар, тўзатилмайдиган браклар, металлом ва бошқалар мисол бўлади.
  

хизмат муддати бир йилдан ошмаган;

хизмат муддатидан катъи назар бир бирлик (комплект) учун Ўзбекистон Республикасида белгиланган (харид қилиш пайтида) энг кам иш ҳақининг эллик бараваригача миқдорда қийматга эга бўлган буюмлар. Раҳбар ҳисобот йилида уларни инвентарь ва хўжалик анжомлари таркибида ҳисобга олиш учун буюмлар қийматининг камрок чегарасини белгилашга ҳақли.

Хизмат муддати ва қийматидан қатъий назар инвентарь ва хўжалик анжомлари таркибига қуйидагилар киритилади:

махсус асбоб-ускуналар ва мосламалар (муайян буюмларни туркумли ва оммавий ишлаб чиқариш ёки якка тартибдаги буюртмани тайёрлаш учун мулжалланган, максадли асбоб ва мосламалар);

• 
  махсус ва санитария кийими, махсус пойабзал;
  курпа-тушаклар;
  
• 
  ёзув-чизув анжомлари (калькуляторлар, стол устига куйиладиган асбоблар ва хоказолар
  ошхона инвентари, шунингдек дастурхон ва сочиқлар;
  

фойдаланиш муддати бир йилдан ошмайдиган алмаштириладиган ускуналар;

овлаш куроллари (турлар, матраплар, траллар ва хоказо).

Корхона уларнинг вазифаси ва молия-хўжалик фаолиятидаги урнига боғлиқ холда инвентарь, асбоблар ва хўжалик анжомларини ҳисобга олиш учун ҳисобварақларни мустак очиш ҳуқуқига эга. Топшириш пайтида инвентарь ва хўжалик анжомларининг кийма тулалигича ишлаб чиқариш ёки давр харажатларига киритилади.

Материалларни бухгалтерия ҳисобида тўғри баҳолаш муҳим аҳамиятга эга хисобланади. Ишлаб чиқариш заҳираларини баҳолаш «Товар-моддий захиралар» номли 4-сонли БХМСга асосланган бўлиши лозим. Ушбу стандартга мувофиқ материаллар энг кам баҳода яъни таннархи бўйича ёки соф сотиш қийматида Ҳисобга олиниши лозим. Чунки бухгалтерия ҳисобининг эхтиёткорлик тамойилини акс эттиришнинг бири булиб паст баҳолаш қоидаси ҳисобланади: таннарх бўйича ёки сотишнинг соф қиймати.

«Товар-моддий захдралар» номли 4-сон БХМСга асосан товар моддий захираларнинг тан нархи барча сотиб олиш харажатларини ва товар-моддий захираларни манзилга етказиб бериш хдмда тегишли холатга келтириш билан боғлиқ бўлган транспорт-тайёрлов харажатларини ўз ичига олади.

Материалларни сотиб олиш харажатлари сотиб олиш қийматини, импорт божлари ва

йигимларни, маҳсулотни сертификация қилиш харажатларини, таъминот, воситачи

ташкилотларга туланган комиссион тўловларни, солиқдарни (кейинчалик Ҳисоб-китоб

тарзида), шунингдек транспорт-тайёрлов харажатлари, хизмат ва захираларни сотиб олиш

билан бевосита боғлиқ бўлган бошқа харажатларни ўз ичига олади. Савдо дисконтлари,

сийловлари ва шунга ухшаш бошқа чегирмалар материалларни сотиб олиш харажатларини

белгилашда амалга оширилади. Бошқа харажатлар, агар улар материалларни манзилига

еказиш пайтида пайдо бўлган такдирдагина товар-моддий захираларнинг таннархига

киритилади. Масалан, ишлаб чиқдриш билан боғлиқ булмаган қўшимча харажатлар ёки-муаян мижозлар учун маҳсулот ишлаб чиқариш сарфларини материаллар климата бўйича харажатларга киритиш имконияти вужудга келиши мумкин.

Материалларнинг ҳар бир турини тайёрлаш, ҳақикий таннархини Ҳисоблашиш кўп меҳнат ва вақт талаб қилади. Шунинг учун ҳам кўпчилик холларда моддий бойликлар жорий Ҳисобда - ўртача сотиб олиниш баҳоси, режа таннархи бўйича ва бошқа бахрларда баҳоланади. Материалларнинг ҳақикий таннархи билан ўртача сотиб олиниш баҳоси ёки режа таннархи ўртасидаги фарк уларнинг гуруўлари бўйича алоҳида Ҳисобварақларда хисобга олинади. Амалиётда компьютерларнинг кенг кулланилиши материал заҳиралари ҳар бир турининг ҳақикий таннархини хўисоблаш имкониятини яратади.

Ишлаб чиқариш харажатларига ҳисобдан чиқариладиган материалларнинг ҳақикий таннархини аниқлаш, уларни баҳолашнинг цуйидаги усулларини қуллаш билан амалга рмшриш мумкин:

Ўртача таннарх бўйича ёки АVЕСО усули;

Ўртача чамаланган баҳолар бўйича, биринчи тушум-биринчи харажат, FIFO усули;

Ўртача чамаланган бахрлар бўйича, охирги тушум-охирги харажат,LIFО усули.

АУЕСО усули материалларнинг ўртача нархларига асосланган. Бу усул бўйича хар бир бирликнинг клймати давр бошларида ухшаш бирликларнинг ўртача улчанадиган қийматидан ва давр мобайнида сотиб олинган ва ишлаб чиқарилган ухшаш бирликлар қийматидан белгиланади. Ўртача қиймат даврий асосда ёки хўжалик юритувчи субъектда мавжуд бўлган вазиятга кўра, хар бир қўшимча етказиб бериш давомида хдеобланиши мумкин.

ФИФО усулида ишлаб чиқаришга биринчи сотиб олинган материаллар партияси бўйича баҳоланади, сунгра иккинчи партия баҳоси бўйича ва ҳо.казо. ФИФО усулида хомашё материаллар ва товарлар келиб тушиш тартиби бўйича баҳоланади. Бу шундан далолат фядики, материаллар таннархининг қисми сифатида нисбати олдинги баҳода хақикатда ушбу материаллар юкори ёки паст нархда сотиб олинганлигидан катьий назар, сарфланади. Материалларнинг баҳоси уларнинг жорий бахўосини акс эттиради. Инфляция даврида ФИФО усулидан қулланилса, соф фойданинг энг юқори даражасига эришилади.

ЛИФО усулида материаллар ишлаб чиқаришга аввал охирги партия таннархи бўйича

бўлади, сунгра аввалги партия ва хоказо. Захирада колган материаллар қиймати ҳисобот

ларининг охирида биринчи сотиб олинган материал таннархи бўйича ҳисобланади. ЛИФО

усулидан фойдаланиш инфляция даврида энг паст фойдани, дефляция, яъни нархларнинг

пасайиши вақтида энг юкори фойдани келтиради.

Бир канча мамлакатларнинг солиқ конунчилигида, шу жумладан Ўзбекистон Республикасида бу усулни қўллаш такикланади. Чунки бу усулда корхона фойдасидан тўланадиган солиқни ҳисоблашиш базаси камайиб кетади.