I – Мавзу “Бухгалетрия ҳисобининг назарияси” фанининг предмети ва методи



бет21/43
Дата12.07.2016
өлшемі4.32 Mb.
#193019
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   43



ЛИФО

усули бўйича

материалларни баҳолаймиз:

Материаллар сарфи

Миқдори

Бир бирлик

Жами қиймат







материалнинг

сум







қиймати, сум




1 -партия

1500

900

1350

2-партия

1300

800

1040

3-партия

-

-

-

Жами сарфланди

2800




2390

Омбордаги қолдиқ

400

800

320




1000

600

600

Жами қолдик

1400




920



АVЕСО

усули бўйича

материалларни баҳолаимиз:





Материаллар сарфи




Миқдори




Бир бирлик материалнинг қиймати, сум

Жами

қиймат, минт сум

1 -партия




1000




600




600

2-партия




1700




800




1360

3-партия




100




900




900

Жами сарфланди




2800




788.8




2207

Омбордаги қолдик




1400




788.8




1103

Эслатма. Материал бирлигининг ўртача қиймати АУЕСО усулида қуйидаги аниқланади: (3310/4200)=788.8 сум.

Юкорида келтирилган усуллардан фойдаланиб сарфланган материал таннархи ҳамда йил охирида захираларга таксимланадиган харажатларни аниқлаш лозим:

ФИФО усули бўйича:

Сотишдан олинган даромад 3250

Жами материал таннархи 3310

Ҳисобот даври охирида материал қолдиги 1260 Сарфланган материал таннархи 2050 Ялпи фойда 1200 ЛИФО усули бўйича:

сотишдан олинган даромад 3250 жами материал таннархи 3310 хисобот даври охирида материал қолдиги 920

caрфяанган материал таннархи 2390

Ялпи фойда 860

AVEСОусулибўйича:


Сотишдан олинган даромад 3250

Жами материал таннархи 3310


Хисобот даври охирида материал қолдиги 1103

Сарфланган материал таннархи 2207

Ялпи фойда 1043

Юкоридаги жадваллардан куриниб турибдики, материалларни баҳолашнинг турли усулларини қўллаш шароитида корхонанинг ялпи фойдаси турлича бўлади.

ЛИФО усули «Молиявий натижалар тўғрисидаги Ҳисобот»ни тузиш учун кўпрок Мйбга жавоб беради. Аммо амалдаги башхонинг ошиши ёки пасайиши шароитида ишлаб якариш заҳиралари қийматини жорий балансда бахрлаш учун унчалик мақсадга мувофиқ ва унинг Ўзбекистонда кулланилишига рухсат берилмаган.

Баланс тузишда ФИФО усулини қўллаш мақсадга мувофивдир, чунки ишлаб чиқариш заҳиралари қиймати Ҳисобот даври' охирида жорий баҳога якинрок бўлади ва корхона «активларини аниқ акс эттиради.



2. Материаллар ҳаракатини хужжатларда расмийлаштириш

Материаллар харакати билан боғлик муомалаларни ўз вақтида хужжатларда расмийлаштириш уларнинг ҳисобини тўғри юритишни таъминлайди. Корхоналарга материаллар-имнг ўз вақтида келтирилишини таъминот бўлими назорат қилиб боради. Таъминот бўлими мол етказиб берувчи корхоналар томонидан шартнома мажбуриятларининг бажа-рилишини текшириб, уларга материаллар камомади ва сифати бўйича эътирозлар ва даъво қуйиш, корхонага ўз вақтида етиб келмаган юкларни топиш вазифаларини бажарадилар.

Мол етказиб берувчиларнинг шартнома шартларига риоя қилишлари устидан назоратолиб бориш ишлаб чиқаришни тўхтовсиз, ўз вақтида давом этишини таъминлайди.

Мол етказиб берувчилардан олинган счёт ва бошқа ҳисоб-китоб хужжатлари, энг авнало, корхона бухгалтериясига топширилади, улар текширилади, сунгра ўз вақтида руйхататга олинади. Шундан сунг бу хужжатлар корхонанинг таъминот бўлимига топширилади. Ҳар бир счёт бўйича унинг туланиши ёки туланмаслиги аниқланади. Агар шартнома шартларига мол етказиб берувчилар тула амал килган бўлса, счётни тўлашга розилик Лсрилади. тўланиши лозим бўлган счёт ва бошқа ҳисоб-китоб хужжатлари материални қабул қилиш учун омборга берилади. Материаллар корхонага келтирилгунга қадар ҳамма хужжатлар махсус папкада сақланади. Ўз вақтида юборилмаган материаллар тўғрисида имбор мудири корхонанинг таъминот бўлимига тегишли чора кўрилиши учун хабар беради.

Корхона ишончноманинг икки - М-2 ва М-2а шаклидан фойдаланади. М-2 шаклд фойдаланганида бериш-олишлар ҳақидаги маълумотлар ишончнома варакасининг кунга кисмига (корешогига) ёзилади, бу ҳолда берилган ишончномани махсус дафтарга ў куйишга хожат колмайди. Корхона моддий бойликларни оммавий тарзда ишончнома бн оладиган холларда М-2а шаклидаги ишончномадан фойдаланади. Берилган ишончномг махсус дафтарда руйхатдан ўтказилади. Ишончнома корхона раҳбари ва бош бухгалт томонидан мухрланган ҳолда берилади, сунгра у М-26 шаклидаги махсус дафтарга ю қилинади. Экспедитор эса ишончномани олишда дафтарга имзо чекади. Ишончномани од ходим материаллар олингандан кейинги биринчи кундан крлдирмасдан унга юклатил вазифани бажарганлиги ҳамда олинган материалларни омборга топширганлиги тўғрисид. хужжатларни бухгалтерияга топшириши шарт. Ишлатилмаган ишончномалар белгилаш муддати утиб кетгандан кейинги кунда бухгалтерияга топширилади. Муддати ўтиб кетган ишончномалар бўйича ҳисобот бермаган шахсларга янги ишончномалар бериш қилинади. Материалларни омборга омбор мудири ёки омборчи қабул қилади. Келтирилган материаллар мол етказиб берувчининг хужжатлари билан мувофиқ бўлса, омборчи шаклидаги кирим ордери тўзади. Омбордан цехларга материаллар мунтазам бериб борилса, у ҳолда лимит-забор карталари қулланилади. Лимит-забор картаси корхонанинг ишлаб чиқариш ёки режалаштириш бўлими томонидан ёзилади. Унда шу цех ёки участкага берилиши лозим бўлган материал маълум турининг ойлик чекланган меъёри кўрсатилади. Чекланган меъёр цех ёр участканинг ишлаб чиқариш режаси ва шу цех ёки участкада материалларни сарфлаш меъёри асосида аниқланади. Лимит картаси икки нусхада ёзилади, бир нусхаси омборгаў иккинчиси эса цехга берилади. Материаллар берилгандан сунг лимит картасининг нусхасига имзо қўяди, цех ходими омборчининг нусхасига ўз имзосини қўяди.

Омборчи хар бир операциядан кейин фойдаланилмаган лимит қолдигини ҳисоблаб


чиқади. Лимит етмаган тавдирда лимитдан ташкари материаллар харажати талабнома билан
расмийлаштирилади. Материалларнинг сарфланиши бўйича лимитнинг шу тарика белгила
ланиши меъёрдан ортиқча сарфлар ҳақида корхона раҳбарларига ўз вақтида хабар қилиш-
имконини беради. Лимит карталарининг кулланилиши хужжатлар сонини камайтиради ёки уларни кайта ишлашни енгиллаштиради. Материалларнинг ички кўчишида, яъни бир омбордан иккинчи омборга, бир цехдан иккинчи цехга берилганида ҳамда чиқиндилар омборга
қабул қилинганида қабул қилиш юкхатлари билан расмийлаштирилади. Омбор ходими
ларига материалларни бошқа хужжатлар бўйича ҳамда турли хатлар, оғзаки фармойишлар
асосида бериш такикланади.

3. Материалларнинг омбордаги ҳисобини ташкил қилиш

Корхона омборида материалларнинг бут сакланишини ташкил этиш уларни тугри ҳисобга олиб борилишини таъминлайди. Шунинг учун ҳам омбор хужалиги ишларини ташкил қилишга муайян талаблар куйилади. Корхона омборида материалларни ҳисобга олиш нинг тўғри ташкил қилиниши материалларни ҳисобга олиш усулига, ҳисоб руйхати (регистрининг турига, мивдорига, фойдаланилган кўрсаткичларга ва ,уларнинг ўзаро солиш-

тиришига боғлиқ Корхона омбори ихтисослаштирилган бўлиши керак чунки хилма-хил гриалларнинг кимёвий ҳамда физик хоссалари уларни турли хил шароитларда саклашни қилади. Омборхона тегишли материаллар жойлаштириладиган стеллажлар, токчалар шкаф ва яшиклар билан жихрзланиши лозим. Материалларнинг хар бирига уларнинг номи, маклатура раками, нави, улчами, улчов бирлиги кўрсатилган ёрлик ёзилиб, саклаш

1нга ёпиштириб куйилади. Тез ёнишга мойил бўлган материаллар махсус омборларда тниши лозим. Бу омборлар ёнгинга карши курилмалар билан жихозланган бўлиши шарт.

ИК хдвода сакланиши лозим бўлган материаллар омборхона ховлисида махсус ажратилган, ИНгарчиликдан сақланадиган бостирмага жойлаштирилади. Ҳамма омборхоналар тош- тарози, ўлчов идишлари ва бошқа шунга ухшаш зарур мосламалар билан таъминланган яиши шарт. Омбор мудири моддий маъсул шахс ҳисобланиб, омборхонада сакланаётган Имма материаллар харакати фақат у орқали амалга оширилади. Омборчини ишга олиш, бошка лавозимларга ўтказиш ва хизмат вазифасидан озод қилиш бош бухгалтер билан мишилган хрлда амалга оширилади. Омбор мудирини ишга қабул қилишда унинг тула ишда шахсий моддий жавобгарлиги ҳақида шартнома тузилади. Уни ишдан бушатиш аниқланаётган молларнинг тўлиқ инвентаризацияси утказилиб, жавобгарлиги остидаги мод-дий бойликлар бошка шахсга ўтгандан кейингина амалга оширилади. Омбор да материалларнинг қолдиклари тўғрисида тўлиқ маьлумот олиш мақсадида уларни алохдда турлари, навлари, размери ва номенклатура ракдмлари бўйича ҳисобга олиш зарур. бухгалтерия ҳисобини ташкил килишда материаллар бўйича аналитик ҳисобни тўғри орнтиш муҳим. Шу сабабли улар хрзирги пайтда уч хил усул бўйича юритилади:


  1. Материаллар ҳаракатини ҳисобга олувчи дафтарда;

  2. Материаллар ҳаракатини юритувчи карточкаларда;

  3. Оператив-бухгалтерлик (қолдик) усули.

Материалларни тўғри ҳисобга олишда уларнинг фактура баҳосини аниқдаш муҳим дир. Халкаро бухгалтерия ҳисоби стандартлари бўйича материалларни жорий ҳисобда Ҳисоб-I олишда уларнинг ҳақикий қийматини билиш жуда муҳим. Халкаро савдо амалиётидаги фактура баҳосини аниқлашда моддий қийматликлар баҳоси ва крпланадиган транспорт тарифлари, юкларнинг сугурта тўловлари, экспорт солиқлари ва божхона йигимларининг «аьлум тартибда копланиши ва уни томонлар крпланишини белгилаш зарур.

Омборларда материалларнинг миқдор кўрсаткичларидаги ҳисоби юритилади. Бунинг учун материалларнинг хар бир турига ёки номенклатура ракамига М-17 сонли типик шаклдаги вараклар очилади. Улар материал харакати билан боғлиқ кирим ва чиқим операциялари бўйича расмийлаштирилган бошлангич хужжатлар асосида тулдирилади ва хдр бир кирим ҳамда чиқим операциялари ёзилгандан кейин материал крлдиги аниқланади. Материалларнинг омбордаги ҳақикий қолдиги меьёрдаги қолдиқ билан солиштирилади ва ўртадаги фаркдан таьминот бўлими ходимлари хабардор қилинади. Кирим ва чиқим опера­циялари бўйича кундалик расмийлаштирилган бошлангич хужжатлар белгиланган муддатда корхона бухгалтериясига топширилади.

Материалларнинг омбордаги ҳисоби оператив бухгалтерия ёки бошқа усуллар ёрда-мида ҳисобга олинади. Ушбу усулларнинг моҳияти шундан иборатки, бунда материал-иарнинг омбордаги ҳисоби сон шаклида, бухгалтерияда эса пул шаклида юритилади. Бухгалтерияда юритиладиган ҳисоб материалларнинг харакати бўйича омборда расмий­лаштирилган бошлангич хужжатлардаги маьлумотларга асосланади. Омборларда расмийлаштирилаётган бошлангич хужжатларнинг тўғри ёки нотўғрилигини бухгалтерия ходимлари белгиланган муддатларда текшириб боради ва ёзувлар тўғрилиги омбор варакаларининг назорат» бўлимида имзо билан тасдикланади. ҳисобот ойининг охирида омбордаги ҳисоб бухгалтерияда юритиладиган синтетик ҳисоб маьлумотлари билан таккосланади. Бунинг учун эса хар бир омбор бўйича қолдик ведомости юритилади. Ведомостда омбор варақалари асосида материал қолдиги ёзилади ва у пул кўрсаткичига айлантирилади. Қолдиқ ведомостидаги материал қолдигининг умумий суммаси бухгалтерияда материаллар харакати бўйича юритиладиган 10-ведомост маьлумотлари билан солиштирйлади. Сонларнинг тўғри келиши ҳисобот ойи давомида омборда ва бухгалтерияда юритилган ҳисобининг тўғрили-гидан далолат беради.

4. Материалларнинг киримини бухгалтерияда ҳисобга олиш

Корхона бухгалтериясида моддий бойликларнинг кирим-чиқимлари хусусидаги барч бирламчи хужжатлар: манзил белгилари, имзолар, суммалар ва амалга оширилган тадбир-ларнинг конунга тўғри келиш-келмаслиги текширилади. Кирим ордерларидаги ёзувлар тегишли тўлов хужжатлари, счёт-фактуралар, юкхатлар ва бошқа хужжатлар билан солиш­тирилади. Нотўғри расмийлаштирилган хужжатлар кайта куриб чиқиш учун кайтарилади.

Бухгалтерияда текширишдан утказилган хужжатлар таксировка қилинади, яъни материал миқдори унинг нархига кўпайтирилиб, хужжат бўйича умумий сумма аниқланади. Кейин барча кирим-чиқим хужжатлари омборлар, жамлама ҳисобварақлар бўйича гурухларга ажратилади, бу гурухлар эса ҳисоб нархи бўйича кичик гурухларга бўлинади. Бу хужжатларнинг якунлари М-43 шаклидаги материалларнинг жамлама ҳисоби жамгарун кайдномасига ёзиб куйилади.

Бухгалтерия ҳисобида материалларнинг ҳисобини юритишда қуйидаги ҳисобварақлардан фойдаланиш мумкин:

1010-«Хом-ашё ва материаллар»

1020-«Сотиб олинадиган ярим тайёр маҳсулотлар ва бутловчи кисмлар» 1030-«ёкилги»

1040-«Эхтиёт кисмлар»

1050-«Қурилиш моллари»

1060-«Идиш ва идиш материаллари»

1070-«Бошқа томонга кайта ишлаш учун берилган материаллар» 1080-«Инвентар ва хўжалик анжомлари»1

1090-«Бошқа материаллар».

Ушбу ҳисобварақларнинг дебетида ишлаб чиқариш заҳираларининг кўпайиши, креди тида эса уларнинг ишлаб чиқариш ва бошқа максадлар учун сарфланиши акс эттирилади. Юкорида санаб утилган ҳисобварақлар актив ҳисобланиб, уларнинг дебетидаги қолди ҳисобот даври бошидаги материаллар қолдигини акс эттиради.

Мол етказиб берувчилар счётлари ва омбор кирим ордерлари асосида омборга материалларнинг қабул қилинишига қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади:

Д-т 1010-«Хом-ашё ва материаллар»

К-т 6010-«Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар».

Қабул қилиш вақтида материалларнинг камомади ёки етишмаслиги аниқланса, у холда материалнинг сотиб олиниш баҳосига қуйидагича проводка берилади:

Д-т 4860-«Даъволар бўйича олинадиган счётлар»

К-т 6010-«Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар».

Агарда корхонага келтирилган материаллар мол етказиб берувчилар хужжатларид кўрсатилганидан ортик бўлса, у ҳолда кўп чиқкан материал қийматига тегишли материа, счётлари дебетланиб, 6010-«Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар ҳисобварағи кредитланади. Сотиб олинган материаллар бўйича мол етказиб берувчилар счётининг туланишиг кўидагича проводка берилади:

Д-т 6010-«Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга тўланадиган счётлар».

К-т 5110-«ҳисоб-кйтоб счёти».

Корхонанинг ўзида тайёрланган ва омборга қабул қилинган материалларнинг ҳақики таннархига қуйидагича бухгалтерия проводкаси берилади:

Д-т 1010-«Хом-ашё ва материаллар»

К-т 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш».


5, Транспорт-тайёрлов харажатларини ҳисобга олиш

Материаллар мол етказиб берувчилардан сотиб олинганида кўп холларда уларни сотиб олиш хамда тайёрлаш билан боғлиқ операциялар 1510-«Материалларни тайёрлаш ва харид қилиш” ҳисобга олинади. Ушбу ҳисобварақнинг дебетида 6010, 2310, 2010, ҳисобсобваракдарнинг кредитлари бўйича материалларнинг сотиб олиш қиймати олинади. Шунингдек бу ерда материаллар билан боғлик транспорт тайёрлов харажати ифодаланади. Бу ҳисобварақнинг кредит томонида 1010-1090-ҳисоюварағи бўйича ҳақикатда келиб тушган ва кирим қилинган материалларнинг ҳисоби олиб борилади..

Бошланғич нархларида қабул қилинган материаллар ва уларни сотиб олиш ҳамда тайёрлаш орасидаги фарк 1610-«Материаллар қийматидаги оғишлар» ҳисоюварағига ҳар ойнинг охирида 1610-«Материаллар қийматидаги оғишлар» ҳисоюварағининг I йиғилган сумма ишлаб чиқаришга ва бошқа эхтиёжларга сарфланган материал-Қийматига мутаносиб таксимланиб, харажатлар ҳисоюварағига кўчирилади. Материалларни тайёрлаш ва харид қилиш» хисобварағи дебетидаги қолдиқ ҳали келиб тушмаган йулдаги материаллар қийматини ифодалайди. Матсриалларнинг ҳақикий таннархи таркибига транспорт-тайёрлов харажатлари ҳам |Куларга материалларнинг шартнома қийматидан ташқари уларни сотиб олиш билан барча харажатлар киради. Бу харажатлар материалларнинг турлари бўйича тегишли варақларда мавжуд материалларнинг умумий ҳажми бўйича транспорт-тайёрлов (шцглари суммаси ва фоизини ҳисоблаб чиқаради.

Бу нарса хисобот ойи давомида сарфланган материалларга тўғри келадиган транспорт-тайёрлов харажатларини аниқдаб ҳисобдан чиқариш учун зарур.

Сарфланган материаллар кайси ҳисобварақларга ўтказилган бўлса, транспорт-тайёрлов харажатлари суммаси ҳам шу ҳисобварақларга ёзилади. Хакикий таннархнинг режадан улушини топиш ва ҳисобга олиш ҳам шу тартибда бажарилади. Бу ерда фарк шундаки, тежалган ёки ортиқча харажат) бўлиши мумкин. Ортиқча харажат транспорт харажатларига ухшаб, режа таннархини кўпайтиради, тежалган сумма эса уни ййшради. Тежалган сумма минус ёки қизил сторно билан ёзилади.

Қуйидаги жадвалда «А» корхона бўйича транспорт-тайёрлов харажатлари суммасини ҳисоблаб топиш мисоли келтирилган:




Кўрсаткичлар

Материалларни баҳолаш

Шартнома баҳода



Ҳакиқий таннархда

Ой бошига қолдик

10000

15000

Ой давомидаги кирим

50000

60000

Жами тушум (1+2)

60000

75000

Транспорт-тайёрлов харажатлари: I суммада:

фоизда:


15000

25


75000-60000 (15000*100)/60000

Хисобот ойида сарфланди

40000

45000

Ой охирига қолдик

20000

30000

6. Материаллар сарфланишини бухгалтерияда ҳисобга олиш

Материалларнинг сарфланишини бухгалтерия ҳисобида ҳисобга олишнинг муҳим хусусиятлари мавжуд. Корхонада материаллар қуйидаги максадлар туфайли омбордан чиқиб кетииши мумкин:



  • ишлаб чиқаришга сарфланганида;

  • ортиқча материаллар сотилганида ва бошқа холларда.

Омбордан ишлаб чиқаришга материаллар сарфланганида қуйидагича бухгалтерия

проводкаси берилади:

Д-т Ишлаб чиқариш харажатлари (2010, 2310, 2510 ва хоказо)

К-т 1010-«Хом-ашё ва материаллар».

Ҳисоб-китобнинг журнал-ордер шаклидаги корхоналарда ишлаб чиқарип сарфланган материалларнинг улгуржи баҳоси, шартнома ёки режа таннархи буш журнал-ордер, бошқа максадлар учун сарфланган материаллар эса 10/1-журнал ёзилади. Моддий бойликлардан тўғри фойдаланиш мақсадида хар бир корхона булмаган материалларнинг бор-йуклигини текшириб кўриши лозим. Агарда кор кераксиз ёки ортиқча материал борлиги аниқланса, уни бошқа корхонага сотиши мумк

Масалан, корхонада ҳақикий қиймати 20000 сумлик ортиқча материал 1 аниқланди ва корхона уни 30000 сумга бошқа корхонага сотди. Ушбу муомалаларга х) Қуйидагича проводка берилади:

♦ материалнинг ҳақикий қиймати ҳисобдан чиқарилди.

Д-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 20000 сум

К-т 1010-«Хом-ашё ва материаллар» - 20000 сум.

♦ материалнинг сотиш қиймати акс эттирилди:

Д-т 4890-«Бошқа шахсларнинг қарзлари-жорий кисми» - 30000 сум

К-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 30000 сум. КДС Ҳисобланди 4000 сум;

Д-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши»-4000

К-т 6410-«Бюджетга тўловлар бўйича қарзлар» - 4000 сум.

♦ ортиқча материлларни сотишдан фойда олинди (30000-20000-4000)=6000 сум;
Д-т 9220-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетиши» - 6000 сум
К-т 9320-«Бошқа активларнинг реализацияси ва бошқача чиқиб кетишидан олинган фс
6000 сум.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   43




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет