Қимматли қоғозларнинг ҳаёт жараёни цикли

Қимматли қоғознинг ҳаёт цикли (давр босқичларини ўз ичига олувчи) қуйидаги жараёнларни ўз ичига олади: эмиссияга тайёргарлик (эмиссияолди), эмиссия рисоласини давлат рўйҳатидан ўтказиб чиқариш ва жойлаштириш (эмиссия), бозор муомаласи, муомаладан чиқариш (сўндириш). Ҳар бир жараёндаги ишлар тегишли қонун ҳужжатларида белгиланганидек амалга оширилади.

Биринчи босқич (эмиссияга тайёргарлик) қуйидаги жараёнлардан иборат: чиқарилажак қимматли қоғозларни, уларнинг ҳажмини ва қийматини базисига эквивалентлилиги даражаси асосида мақсадга мувофиқлигини, бозор тенденциясини, шартларини тадқиқ қилиш ва асослаш; эмиссия тактикаси ва стратегиясини ишлаб чиқиш; уни муҳокама қилиш ва чиқариш тўғрисида қарор қабул қилиш (ваколатли орган томонидан); эмиссия рисоласини давлат рўйҳатидан белгиланган тартибда ўтказиш учун тайёрлаш.

Иккинчи босқичда эмиссия рисоласи давлат рўйҳатидан ўтказилади, қонунчилик ҳужжатлари ва рисолада белгиланган тартибда реклама қилиниб потенциал инвесторлар ўртасида жойлаштирилади, эмиссия натижалари тўғрисида ҳисобот бериб борилади.

Учинчи босқичда жойлаштирилган қимматли қоғозлар иккиламчи бозорда унинг конъюнктурасига боғлиқ ҳолда эркин муомалада бўлади, бунинг учун эмитент уларнинг эквивалентлилик даражасини узлуксиз таъминлаб бозордаги курсини мониторинг қилиб боради. Бунда эмитент ва бозорнинг транпарентлилиги катта аҳамиятга эга.

Тўртинчи босқич қимматли қоғозларни уларнинг рисоласи шартларига асосан ҳамда (ёки) қонун ҳужжатларида белгиланган ҳолларда ва тартибда муомаладан чиқариш (сўндириш).

Ўзбекистон Республикасининг “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисидаги” Қонуни лойиҳасига асосан корпоратив қимматли қоғозларнинг (акциядорлик жамиятлари акциялари ва облигациялари, корхоналарнинг деривативлари) ҳаёт цикли жараёнлари бундай қоғозлар билан боғлиқ муносбатларни тартиблаштирувчи ваколатли давлат органи (ҳозирда қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш Маркази) томонидан мувофиқлаштирилади ва назорат қилинади. Бунда тижорат банкларининг акцияларини чиқарилиши Қимматли қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш Маркази (кейингги матнларда Марказ деб юритилади) томонидан Марказий банк билан келишилган келишилган тартибда амалга оширилади.

Банкларнинг активлари билан боғлиқ қимматли қоғозларни Марказий банк тартиблаштиради.

Векселларни чиқарилиши Марказий банк ва Молия вазирлиги томонидан тартиблаштирилади.

Давлат қимматли қоғозлари бозорини ваколатли давлат органлари (қоғоз турларига қараб Вазирлар Маҳкамаси, Молия вазирлиги, Марказий банк) тартиблаштиради.

Корпоратив қимматли қоғозлар чиқарилишида эмитентдан давлат бюджетига қонунда белгиланган ҳажмда эмиссион йиғим олинади.

Ваколатли давлат органи республикада давлат рўйҳатидан ўтказилган қимматли қоғозларнинг умумий давлат реестрини юритади ва рўйҳатини мунтазам эълон қилиб боради.

Қимматли қоғозларни давлат рўйҳатидан ўтказмасдан оммавий ахборот воситалари орқали реклама қилиш маън этилади.

Саволлар

1. Қимматли қоғозларнинг ҳаёт цикли тушунчасини мазмуни нимадан иборат?

2. Қимматли қоғозларнинг ҳаёт цикли қандай жараёнларда иборат?

Топшириқлар

1. Қимматли қоғозлар ҳаёт циклининг ҳар бир жараёнини тавсифланг.

2. Терминлар луғатини тузинг.
4. Базавий қимматли қоғозлар механизми

Базавий қимматли қоғозларни ва деривативларни (опцион, фьючерс, своп, форвард, варрант ва ҳ.к.) муомалага чиқариш чоғида асосий меъёрий хужжат бўлиб уларни чиқариш стандарти ҳисобланади.

Стандарт қимматли қоғозларни ҳаёт циклини (эмиссияолди, чиқариш, жойлаштириш, муомаласи, конвертацияси ва сўндириш тартибини) меъёрлайди. Унинг асосида қимматли қоғозларни чиқариш ва жойлаштириш чоғида тўҳтатиш, ҳақиқий эмас деб топиш ва умумий давлат реестрига ўзгартиришлар киритиш тартиби белгиланади.

Акциядорлик жамияти акцияларини эмиссияолди ишлари ва эмиссияси

Акциядорлик жамияти акция чиқариш тўғрисида тегишли қарор қабул қилади. Бунинг учун, авваламбор жамиятнинг ҳолати, потенциали ва инвестицион истиқболи, шу асосда акциялар бозори конъюнктураси ва рисклар таҳлил қилиниб, чиқарилажак акцияларнинг тури, ҳажми, сони ва чиқариш шартлари, муддати, жойлаштириш усуллари, тартиби ва инвесторлар (акциядорлар) кўлами белгиланади. Бунда акциялар эмиссиясининг умумий тактикаси ва стратегияси аниқланади, акциядорларнинг умумий йиғилиши томонидан эмиссия рисоласи белгиланган тартибда тасдиқланади. Натижада эмиссия рисоласи давлат рўйҳатидан ўтказиш учун тайёрланади. Ҳозирда борган сари амалиётда IPO (Initial Public Offering) усули кўпроқ қўлланилмоқда.

Акциядорлик жамиятини тузиш чоғида акциялар бирламчи тарзда таъсис хужжатларига кўра ёпиқ усулда жойлаштирилган деб ҳисобланади. Бунда акциядорлар ўзларига тегишли акциялари қийматининг камида 30 фоизини тўлашлари лозим. Қолган қисмни эса камида бир йил давомида тўлашлари талаб этилади (агар Уставда бошқа қисқароқ муддат кўрсатилмаган бўлса).

Қўшимча акциялар эса очиқ ёки ёпиқ усулда ёки иккала усул комбинацияси асосида жойлаштирилиши мумкин.

Ёпиқ усулда қўшимча чиқарилган акциялар қўшимча капитал киритиш, дивиденд ҳисобига, жамиятнинг ўтган йилларда тақсимланмаган фойдаси эвазига жойлаштирилиши мумкин.

Бунда жамият устав фондини ошириш тўғрисида қарор қабул қилиниши вақтида (қўшимча капитал киритилиши ҳолидан ташқари) қўшимча чиқарилган акцияларни ёпиқ усулда жойлаштириш чоғида оширилган устав фонди суммаси жамиятнинг соф активлари ва устав фонди (резерв фондини ҳисобга олган ҳолда) тафовутидан ошмаслиги шарт.

Қимматли қоғозларни чиқариш уларнинг эмиссия рисоласини давлат рўйҳатидан ўтказилишини тақазо этади. Қимматли қоғозлар эмиссияси рисоласи ваколатли давлат органи томонидан белгиланган муддатда ва тартибда рўйҳатга олинади (агар эмитент томонидан тақдим этилган барча ҳужжатлар талаб даражасида бўлса), натижада унга маҳсус давлат рақами бириктирилади.

Айтилган тартиб облигациялар чиқариш учун ҳам таалуқли.

Облигациялар чиқариш фақат жамият тузилиши чоғида бирламчи чиқарилган акциялар тўлиқ жойлаштирилганидан кейин руҳсат берилади.

Ҳар бир турдаги қимматли қоғозга Миллий идентифакация тартиб (номер) рақами берилади.

Эмиссия натижалари тўғрисидаги ҳисобот ва маълумотларни очиб бериш

Ҳар бир эмитент қимматли қоғозларини жойлаштирилиши тўғрисида ваколатли органга ҳар чоракда ва йиллик ҳисобот (белгиланган шакл ва муддатларда) тақдим этиши лозим.

Эмитент қимматли қоғозларини эмиссияси чоғида маълум муддатларда инвесторларга қонун хужжатларида кўрсатилган маълумотларни белгиланган тартибда очиб бериши талаб этилади.

Давлат қимматли қоғозларини Вазирлар Маҳкамасининг қарори билан Молия вазирлиги ва Марказий банк чиқаради.

Давлат рўйҳатидан ўтган эмиссияланувчи қимматли қоғозлар бирламчи бозорда жойлаштирилган вақтдан бошлаб уларнинг иккиламчи бозор муомаласи бошланади. Иккиламчи бозорда фақат қимматли қоғозларнинг эгалари ўзгаради ва бу жараённинг маҳсус инвестиция институтлари ва эмитент реестри томонидан ҳисоби юритилади.

Қимматли қоғозлар қонунда белгиланган тартибда сўндирилади.

Акциялар қуйидаги ҳолларда муомаладан чиқарилиши мумкин:

- акциядорларнинг умумий йиғилиши қарорига асосан эмитентнинг тугатилиши ҳолида;

- жамиятнинг реорганизация (қўшилиши, ажралиши, бирлашиши, қайта ташкил этилиши) қилиниши ҳолида;

- қимматли қоғозларни майдаланиши, йириклаштирилиши, қайтариб сотиб олишиши, конвертацияланиши ҳолларида;

- суд қарори билан жамиятни тугатилиши ҳолида;

- агар жамият Уставида қимматли қоғознинг муомала муддати чекланган бўлса.

Эмиссияланувчи қимматли қоғозларнинг сўндирилиши уларни белгиланган тартибда аннуляция ва йўқ қилиш йўли билан амалга оширилади.

Давлат қимматли қоғозлари давлат томонидан белгиланган тартибда муомаладан чиқарилади.

Банклар ва бошқа ташкилотларнинг эмиссияланмайдиган қимматли қоғозлари уларни чиқариш шартларига асосан муддати тугагач белгиланган тартибда банк томонидан сўндирилади.

Қимматли қоғозларни сўндирилиши тўғрисидаги комиссия ҳужжати асосида улар давлат реестридан чиқарилади.

Саволлар

1. Қимматли қоғозлар эмиссияси стандарти нима учун керак?

2. Қимматли қоғозлар эмиссияси қандай ҳолларда ва усулларда амалга оширилади?

3. Қимматли қоғозлар эмиссияси қандай босқичларни ўз ичига олади?

4. Компаниялар акциялари ва облигациялари IPO механизми нима?

5. Қимматли қоғозлар турлари эмиссияси қандай давлат органлари томонидан тартиблаштирилади?

6. Қимматли қоғозларнинг бозор муомаласи нима?

7. Қимматли қоғозлар қандай сўндирилади?

1. Қимматли қоғозлар эмиссияси рисоласи (проспекти) лойиҳасини тузинг.

2. IPO лойиҳасини ўрганинг.

3. Терминлар луғатини тузинг.

Ҳосилавий қимматли қоғозлар (яъни деривативлар, базисли қимматли қоғозлар) ўзининг ҳаёт циклида базавий қоғозларникига ўҳшаш тарзда белгиланган тартибда эмиссиолди ишлари амалга оширилади, эмиссия рисоласи давлат рўйҳатидан ўтказилади, икиламчи муомалада бўлади ва сўндирилади. Деривативлар нақд ва бланксиз шаклларда, эгасининг исми ёзилган ёки тақдим этувчига мулжалланган турда чиқарилиши мумкин. Улар класс ва серияларга бўлинади.

Дериватив класси деганда дериватив асосида бир турдаги базис актив ётиши тушунилади. Серияли дериватив деганда эса бир ҳил нарҳли ва муддатли бир классли дериватив тушунилади. Базис актив сифатида қуйидагилар бўлиши мумкин: товар, ҳом ашё, базавий қимматли қоғоз, валюта, индекс, бўлажак даромад, фоиз ставкаси, оби-ҳаво прогнози ва ҳ.к.

Деривативларни юридик шахслар чиқаради. Варрант билан бирга унинг базис активи бўлган қимматли қоғозлар ҳам чиқарилади.

Деривативнинг муомала муддати унинг базис активи муддатидан ошмайди. Бунда базис актив, унинг эмитенти ва сотилишининг параметрлари тўғрисида тўлиқ маълумот келтирилади.

Деривативлар рисоласини давлат рўйҳатидан ўтказиш Марказ томонидан белгиланган тартибда ва муддатда амалга оширилади, шундан кейин дериватив рисоласи чоп этилади ва қоғозлар муомалада бўлиши мумкин.

Агар дериватив эмитенти банк бўлса, у ҳолда Марказий банк билан дастлабки тарзда келишилган ҳолда чиқарилади.

Сотиб олиш фьючерсини рўйҳатдан ўтказиш учун эмитент белгиланган пул суммасини депонентлайди (масалан, умумий суммадан 20%).

Деривативлар муомаласи белгиланган тартибда амалга оширилади. Бунда опционлар биржа ёки биржадан ташқари бозорда муомала қилиши мумкин. Фьючерслар эса фақат биржа муаомаласида бўлади.

Марказ деривативлар эмиссияси ва муомаласи жараёнларини назорат қилиб боради.

Клиринг палатаси деривативлар бўйича ўзаро ҳисобларни амалга оширади.

Деривативлар эмиссияланувчи қоғозлар сингари сўндирилади.

1. Деривативлар мазмунан нимани англатади?

2. Деривативларнинг қайси турларини биласиз?

3. Деривативлар эмиссияси тартиби нимадан иборат?

1. Деривативлар бланки шаклини расмийлаштиринг.

2. Деривативлар эмиссияси тартибини ифодаланг.

3. Терминлар луғатини тузинг.

1. Молия бозори индикаторлари.

2. Жаҳон қимматли қоғозлар бозорлари индекслари.

3. Молия бозорининг жаҳон амалиётидаги моделлари.

4. Ўзбекистон молия бозорининг модели.
Глобаллашув шароитларида индустриал ва ривожланаётган мамлакат-лар иқтисодиётларининг ривожланиш босқичлари молия бозорлари ролини кескин ошиши билан белгиланади. Чунки молия бозорлари бу шароитларда жаҳон иқтисодиёти миқёсида на фақат молиявий оқимларнинг самарали тақсимланиши ва қайта тақсимланишини таъминламоқда, балки мамлакатлар иқтисодиётлари ва бозорларининг рақобатбардошилигини, шароитларга эгилувчан мослашиши, ҳавфсизлик даражасини, иқтисодий ўсиш ва ривожланиш суръатларини белгиламоқда.

Маълумки, рисклилик даражаси тизимли, тармоқлар, инвестициялар жалб қилувчи эмитентлар ва инвесторларнинг рисклари йиғиндисидан ташкил топади. Молия бозорида намоён бўлувчи тизимли рисклар инвести-ция қилиш тўғрисида қарор қабул қилишнинг муҳим компонентаси ҳисобланади. Ушбу рискларни ва юқорида айтилган кўрсаткичларни ҳамда уларнинг ҳавфсизлик чегаравий (критик) қийматларини баҳолаш эконо-метрик усуллар ва финансометрика¹³ ёрдамида амалга оширилиши мумкин. Бунда кўп жиҳатдан иқтисодий ва молиявий ҳавфсизлик индикаторлари тизими ва уларнинг критик қийматлари (миқдорлари) назарда тутилади. Уларнинг бундай қийматларини ўз вақтида, олдиндан ва тўғри миқдорий баҳолай олмаслик ишлаб чиқариш ва такроран ишлаб чиқариш жараёнларига молия бозори орқали салбий таъсир кўрсатувчи ҳодисаларни келтириб чиқариши мумкин. Шунинг учун молия тизими ва бозорининг ҳавфсизлик, барқарорлик, рақобатбардошлилик, рисклилик ва жалбдорлилик индикатор-ларини билиш ва уларни баҳолаш ҳар қандай мамлакат иқтисодиётида муҳим аҳамиятга эга.

Макроиқтисодий ва макромоливий (жумладан, финансометрик) индикаторлар ёрдамида юқорида санаб ўтилган сифат кўрсаткичларини миқдорий баҳолаш, улар ёрдамида ифодаланувчи молия бозорига ҳос жараёнларни тадқиқ қилиш, ундаги тенденциялар динамикасини таҳлил қилиш, бозор мониторингини ўтказиш ва ундаги ижобий ва салбий ҳодисаларни прогноз қилиш, буларнинг натижалари асосида пайдо бўлиши мумкин бўлган ҳавфлар ва диспропорциялар манбаларини (сабабларини) аниқлаш ва ўз вақтида уларнинг иқтисодиётга ва молия тизимига салбий таъсирини олдини олиш ёки даражасини олдиндан пасайтириш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқиш мумкин. Молия тизими ва бозорининг ҳавфсизлик, рақобатбардошлилик, барқа-рорлилик ва жалбдорлилик даражаларини бевосита ва билвосита миқдорий ифодаловчи индикаторларни қуйидаги беш гуруҳларга ажратиш мумкин ¹⁴:

1. Макромолиявий индикаторлар;

2. Иқтисодиётда жамғармалар ва инвестициялар нисбатини ифодаловчи индикаторлар;

3. Банк тизими фаолиятининг индикаторлари;

4. Нарҳ-наво индикаторлари;

5. Молия бозорини (ундаги ҳолат ва динамик жараёнларни) ифодаловчи индикаторлар.

Ҳар бир гуруҳга кирувчи индикаторлар 4-чи иловада келтирилган.

Юқорида келтирилган индикаторлар ва уларни баҳолаш натижаларини тизимли қайта ишлаб таҳлил қилиш асосида молия бозорини ҳавфсизлик, рақобатбордошлилик, барқарорлик ва жалбдорлилик даражаларини, ҳолати, тенденциялари ва муаммоларини, иқтисодиётдаги роли ва функциялари сифатини аниқлаш мумкин. Буларнинг барчаси молия бозорини ривожлан-тириш ёки такомиллаштириш бўйича истиқболлар ва устувор йўналишларни белгилашга ҳамда зарур ҳолларда оператив тарзда регулятив чора-тадбир-ларни ишлаб чиқиш ва бозор фаолиятини мувофиқлаштиришда ёрдам беради.

1. Индикаторлар нимага керак?

2. Макромолиявий индикаторлар ёрдамида нималар ўлчанади?

2. Иқтисодиётда жамғармалар ва инвестициялар нисбатини ифодаловчи индикаторлар қандай ўлчанади?

3. Банк тизими фаолиятининг индикаторлари қандай ўлчанади?

4. Нарҳ-наво индикаторлари қандай ўлчанади?

5. Молия бозорини ифодаловчи индикаторлар қандай ўлчанади?

Топшириқлар

1. Молия бозори индикаторларини 2-чи ва 3-чи иловалардаги маълумотлар асосида ўлчанг.

2. Терминлар луғатини тузинг.
2. Жаҳон қимматли қоғозлар бозорлари индекслари

Фонд индексларининг мазмуни. Улар нима учун керак?

Фонд индекси – бу қимматли қоғозлар бозори ҳолатини баҳолаш кўрсаткичи бўлиб, содир бўлаётган макроиқтисодий жараёнларни комплекс ифодалайди. Иқтисодиётда нқирозлар содир бўлса, унинг миқдори пасаяди. Иқтисодий ўсиш даврида эса унинг миқдори ортиб боради. Шунинг учун фонд индексларини барча мамлакатларда иқтисодиёт ҳолатини умумлашган миқдорий кўрсаткичлари деб қабул қилинган. Яъни фонд индекси қандай-дир маълум бир сон бўлиб, қимматли қоғозлар бозорининг ҳолати сифатини тавсифлайди (ифодалайди). Ушбу сонни қандайдир бир вақтда ҳосил бўлувчи оддий бир сон деб қаралса, унда бу сон мазмунан ўзида ҳеч қандай айтарлик муҳим ахборотни мужассамлаштимайди. Шундай қилиб фонд индекси бир томондан мазмунан объектни – фонд бозоридаги қизиқтирган кўсаткичларини бир-бир билан боғликлиги қонуниятини математик шаклда ифодалайди, иккинчи томондан эса унинг бир неча вақт чераралари учун ҳисоблаб топилган қийматларини бир-бири билан солиштирилганда объектдаги ҳодисаларни қизиқтирган вақт оралиқларида ўзгариши тенденциялари динамикасини намоён қилади. Айнан шунинг учун ҳам фонд индекслари иқтисодиёт учун аҳамиятлидир.

Фонд индексларидан фойдаланувчиларнинг мақсадини оқловчи идеал фонд индекси қуйидаги асосий мақсадларга жавоб бериши лозим:

- фонд бозоридаги ҳолатни аниқ ва ўз вақтида ифодалаши;

- бозор тенденцияси йўналишини прогноз қилиш, тахник таҳлил усул-лари ёрдамида бозор ҳолатини башорат қилиш учун қулай ва яхши восита бўлиши;

- турли миллий фонд бозорларида йирик стратегик инвестициялар қилиш билан шуғулланадиган инвесторларга айнан қайси бир мамлакат бозорига қайси вақтда ўз сармояларини йўналтириши мумкинлиги тўғрисида тегишли қарор қабул қилиши учун ёрдам бериши;

- рискларни на фақат бозор доирасида, балки унинг алоҳида кўрсаткич-лари (масалан, фоиз ставкалари) бўйича хеджирлаш мақсадида фьючерс ва опцион шартномалар учун восита бўлиб ҳизмат қилиши;

- “ишончлилик-даромадлилик” тоифаларида қимматли қоғозларнинг оптимал портфелини шакллантириш ва самарали бошқаришда қарор қабул қилиш учун асос бўлиб ҳизмат қилиши;

- индекс ёрдамида ифодаланувчи фонд бойликлари билан ёки уларнинг ўҳшаш (корреляцияланувчи) бозорида ишловчи трейдер (ёки портфел бошқарувчиси ва ҳ.к.) олиши лозим бўлган даромаднинг минимал базавий миқдорини кўрсатиши;

- муайян компаниялар бошқарувчиларининг иш сифатини тармоқлар ва умуман бозор бўйича ўртача қийматлари сифати билан солиштирма баҳолаш воситаси бўлиб ҳизмат қилиши;

- индекс портфелида келтирилган инструментлар муомалада бўлувчи мамлакат бозорида уни тартиблаштирувчи органлар фаолиятини тавсифлаши, иқтисодий ҳолат ва инвестицион муҳитни акс этиши керак.

Фонд индекслари уларни биржада ёки биржадан ташқари (нобиржавий) бозорда қўлланилишига қараб, мос равишда биржа индекслари ва биржадан ташқари бозор индекслари бўлиши мумкин.

Индекслар қимматли қоғозлар турини танлашга боғлиқ бўлган, уларни ҳисоблаб топишда қўлланиладиган маълумот бўйича, умуман қимматли қоғозлар бозори, қимматли қоғозлар турларининг гуруҳлари бозори, иқтисодиётнинг қандайдир тармоғига оид қимматли қоғозлар бозори ҳолатини ифодалаши мумкин. Бу индекслар тенденцияси динамикасини солиштириш у ёки бу тармоқ ҳолатини умуман иқтисодиётга нисбатан қандай ўзгаришини кўрсатиши мумкин.

Индекслар ахборот агаентликлари ва фонд биржалари томонидан ҳисоблаб топилади ва мунтазам очиқ равишда чоп этилиб борилади.

Индекслар молиявий инструментларнинг турли ҳиллари учун ишлаб чиқилган, масалан, акцияларга, қарз муносабатларини мужассамлаштирувчи қимматли қоғозларга, ҳорижий валюталарга ва ҳ.к. Уларнинг ичида акция индекслари энг номдорлиси ҳисобланади.

Фонд индексларининг кўп қисми икки гуруҳдан бирига, яъни капита-лизациялашган ва нарҳли индексларга, мансубдир.

Капитализациялашган индекслар компанияларнинг умумий капитали-зация даражасини ўлчайди. Уларни ҳисоблаб топишда компанияларнинг акциялари тўғрисидаги маълумотлар қўлланилади. Индекснинг ҳисоблаб топилган қийматлари маълум бир базавий санага нисбатан меъёрлаш-тирилади.

Таъкидлаш жоизки, компаниянинг капитализацияси деганда, унинг муомаладаги акциялари сонини бозор баҳосига кўпайтмаси тушунилади.

Капитализациялашган индексларга Standard and Poor’s (S&P-500, S&P-400), Нью-Йорк фонд биржасининг йиғма ва бошқа шу каби индекслари киради. Ғарб мамлакатлари қимматли қоғозлари бозорининг кўпчилик индекслари шу тоифага мансуб.

Нарҳли индекслар, ёки бошқача қилиб айтганда, нарҳга мутаносиб вазнлаштирилган индекслар. Улар индекснинг базавий рўйҳатига кирган компания-лар акцияларининг ўрта арифметик баҳоси кўринишидаги формула асосида ҳисобланиб топилади. Бундай индексларга, масалан, Доу Джонс (Dow Jones) саноат ва бошқа турдаги индекслари, индекс Токио фонд биржаси индекси – Nikkei-225, Америка фонд биржасининг асосий индекси – AMEX ва шуларга ўҳшаш бошқа индекслар.

Ҳозирда индекслар деривативлар учун базис актив сифатида қўлланил-моқда (Доу Джонс саноат индексидан ташқари, чунки у «Dow Jones & C^o» компанияси томонидан бу мақсадларда, яъни фьючерс ва опционлар базиси сифатида, тақиқланган). Бундай базисли деривативлар қимматли қоғозлар бозори қатнашчиларига турли инвестицион стратегияларни амалга ошириш, операцияларни хеджирлаш, спекулятив ўйинларда фаол иштирок этиш ва ҳ.к. имкониятларини беради.

Индексларни ҳисоблаш методологияси

Қимматли қоғозлар бозори индексларини ҳисоблаш методологиясини кўришда қуйидаги саволларга жавоб топиш лозим:

- фонд индекслари қайси формулалар ёрдамида ҳисобланиб топилади;

- фонд индексларини ҳисоблашда фойдаланиладиган информация қандай талабларга жавоб беради;

- информация таркиби ўзгарганда ёки қандайдир корпоратив воқеалар содир бўлганда фонд индексларини ҳисоблаш формулаларига қандай қилиб тузатишлар киритилади.

Индекс “моделини” қуришнинг умумий ва тан олинган методикаси қуйидагича:

1. Бозор танлаб олинади. Бозор сифатида одатда алоҳида олинган савдо майдончаси (тизими) ёки қандайдир регион (мамлакат) бозорида муомалада бўлган қимматли қоғозлар тўплами қабул қилинади.

2. Индекс листингига киритиш учун қимматли қоғозлар саралаб олинади. Индекс эгаси бўлган индекс-компания бозорнинг нуфузлилигини (репрезентативлилигини) ифодаловчи аҳамиятга сазовор бўлган қимматли қоғозларни саралаб олишни мақсад қилиб қўяди. Бунда қимматли қоғозларнинг бошқа параметрлари ҳам ҳисобга олинади, масалан, уларнинг ичида энг асосийси сараланган қоғозларнинг ликвидлилиги даражаси. Одатда танлаб олинган савдо тизимининг индекси листингига ушбу савдо майдончасида муомалада бўлувчи барча қоғозлар киритилади.

3. Индексни ҳисоблаш учун керак бўлган параметрларни етказиб берувчи информацион шериклар танланади. Одатда савдо майдончалари ёки реал битимлар бўйича ахборот агентликларининг маълумотлари ишлатилади.

4. У ёки у қимматли қоғозларни индексга қилган таъсирини аниқлаш учун қимматли қоғозларни “мутаносиб вазнлаштирилади”. Одатда методика сифатида бозор капитализациясининг мутаносиблик тамойили (принципи) қўлланилади. Бу принципга асосан, қимматли қоғоз бозор учун шунчалик аҳамиятлики, қачонки унинг жами бозор капиталазацияси даражаси юқори бўлса, ва аксинча – паст бўлса.

5. Индексни бевосита икки методикага асосан ҳисоблаш мумкин.

1) “Бевосита ҳисоблаш методикаси”. Ушбу методика бўйича индекс вақтнинг ҳар бир давридаги (моментидаги) котировкалардан шу вақтнинг моментида (даврида) келиб чиққан функциянинг натижасига тенг. Масалан, базавий формула сифатида ўртача вазнлаштирилган арифметик қиймат танлаб олинса, вақтнинг ҳар бир моментидаги индекс = сумма РхВ/сумма В. Бунда: Р – индекс листингига киритилган барча акциялар нарҳи; В – уларнинг (акцияларнинг) вазн коэффициенти; х – кўпайтирув белгиси; / - бўлув белгиси.

Агар вазн коэффициентлари 1 (бирга) тенг бўлса, унда Доу Джонс индексларини ҳисоблаш билан боғлиқ ҳолатни кўришимиз мумкин, яъни бунда индекс листингга киритилган барча акциялар нарҳлари суммасини листингдаги акциялар сонига бўлган бўлинмасига тенг. Индекс ҳисобланганидан кейин кўпинча уни мувофиқлаштирувчи коэффициентга кўпайтирилади (ёки бўлинади).

2) “Индексли ҳисоблаш методикаси”. Ушбу методика бўйича вақтнинг ҳар бир давридаги (моментидаги) виртуал портфелнинг жами баҳоси акциялар котировкаларидан шу вақтнинг моментида (даврида) келиб чиққан функцияси деб ҳисобланади. Олинган қийматни шунга ўҳшаб индексни ҳисоблашнинг бошланғич вақтига бўлган даврга олинган виртуал портфел баҳосига бўлинади ва уни олдингги қийматига кўпайтирилади (ёки портфелнинг олдинги қийматига бўлинади ва индекснинг олдинги қийматига кўпайтирилади). Индекснинг қийматини мувофиқлаштириш учун шунга ўхшаш методика қўлланилади.

Индикатор қайси методика бўйича ҳисобланишидан қатъий назар, агар у мавжуд фонд индекслари таърифларга тўғри келса, унда у фонд индекси деб номланиши лозим.

Шундай қилиб, ҳозирги вақтда шаклланган индекс хисобланишининг умумий методикаси унинг бошланишида таклиф этилган методикадан кам фарқланади. Бироқ барча индекслар ўзларига хос бўлган хусусиятларга эга.

Олдин индекслар нечта бўлиши мумкун деган саволга жавоб бериш лозим. Индекс листингига умумий белгиларга (умуман олганда белгилар ҳисобсиз бўлиши мумкин) эга фонд инструметлари киритилиши мумкин бўлганлиги учун, мос равишда индекслар ҳам чексиз миқдорда бўлиши мумкин. Бунда фақат иккитадан кам бўлмаган фонд бойлигининг мавжуд-лиги ягона чеклов бўлиши мумкин, чунки фақат биргина фонд бойлигини мавжудлиги ҳолати салбий (маънога эга эмас) ҳисобланади.

Агар индексни ҳисоблашнинг ҳам “вазнлаштириш” ва ҳам “динамика” методикаларини турли усулларга асосланиши мумкинлигидан келиб чиқилса, унда индексларнинг сонига чекловлар йўқлиги маълум бўлади.

Нечта индекс бўлиши керак деган савол ҳам соддадир. Чунки ҳозирда индекслардан иқтисодиётда кенг фойдаланилиб келиниши объектив зарурат ва барча истемолчиларига аҳамиятли эканки у доимо керак бўлади ва яшайди.

Мухими индекс қандай бўлиши лозим? Ким ундан норози бўлса, ёки қониқмаса янгисини танлашга имконияти бўлиши лозим. Ёки индекснинг қайси бирини таҳлил қилиш учун танлаш лозим? Агар юқорида келтирилган фонд индексларига мурожат этилса, унда бир хил бозорлар ҳолатини акс этувчи ва ўҳшаш методикаларга асосланган жуда кўп индексларни кўриш мумкун.

Кореляцияси бирга тенг индекслар гуруҳидан факат биттаси муҳимдир, қолганлари маълумот олиш нуқтаи назардан аҳамиятга эга эмас, улар йўқ бўлиб кетиши мумкун деган фаразлар вужудга келиши мумкин.

Бунда ҳато қилмаслик ва тахлилдан мухум бўлган индикаторни назардан қолдирмаслик муҳум аҳамиятга эга. Масалан, вақтнинг маълум даврларида Россия фонд бозори индекслари NASDAQ индекси билан корреляцияланиши (унга мос келиши) ҳолатлари ҳам бўлиб туради. Аммо бунинг муносабити билан РТС индексидан воз кечиш лозим деган маъно келиб чиқмайди. Шунинг учун индексни аниқ танлаш учун узоқ вақт мобайнидаги даврларни (муддатларни) тахлил қилиш зарур.

Айтиш жоизки, баъзи индекслар маълум вақтларда истеъмолчилар томонидан талаб қилинади ёки вақтинчалик талаб қилинмайди. Бундай талаб фонд бозорининг қайси жиҳатларини акс этувчи индикаторларга маълум вақтда истеъмолчилар томонидан қизиқиш бор ёки йўқлигига боғлиқ. Лекин ўта ривожланган фонд бозорларида барча индексларга ҳамиша талаб мавжуд, шунинг учун ҳам индексларнинг турлари ва сони ҳаддан ташқари кўп. Бундай ҳолат хар бир истеъмолчига ўзининг талаби ва мақсадларига жавоб берувчи индексларни эркин равишда топиши ва фойдаланиши имкониятини беради.

Фонд индексларига оид бошқа материаллар 5-чи иловада келтирилган.

Саволлар

1. Фонд индекси нима ва нима учун керак?

2. Фонд индексларининг қандай турларини биласиз?

3. Фонд индекслари қандай ҳисоблаб топилади?

4. Индекслар қандай корреляцияланади?

Топшириқлар

1. Тасикс индексини ўзгариш динамикасини таҳлил қилинг.

2. Терминлар луғатини тузинг.