Басқадай дебиторлық борыштар мен берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебінің аудиті

Дебиторлық борыштарға аудиторлық тексеру жүргізген кезде аудитордан баланстың «Басқа да дебиторлық борыштар» бабына ерекше назар аударуды талап етеді.

Дебиторлық борыштарды аудитор жеке-жеке тексеруге тиісті. Орын толтыруға тиісті қосылған құн салығына тексеру жүргізгенде аудитр мына мәселелерді анықтап алуға тиісті:

• 
  баланста көрсетілген мәліметтері мен Бас кітаптағы және есеп регистрларындағы мәліметтерінің сәйкестігін;
  
• 
  жабдықтаушылар мен мердігерлерден сатып алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметер үшін ақы төлеген шоттар бойынша қосылған құнға салынған салықтың көрсетілгендігін;
  
• 
  қоймаларға құндылықтардың нақты түсуіне қарай кіріске алынып, 331 шотының дебетінде шот-фактураның негізінде жазылғандығын;
  
• 
  қоймаға түспеген және кіріске алынбаған материалды құндылықтарды қабылдау актісі бойынша қабылданған, атқарылған жұмыстар және қызметтердің акцептелген шот-фактуралар бойынша 331 шоттың дебетіне жазуларының жазылғандығын.
  

332 «Есептелген сыйақылар» шотының аналитикалық есебінің, займ алушылар, вексель ұстаушылар, жалға алушылар және т.б. шаруашылықтар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған пайыздық қарыздары айналым ведомостіне ұқсас тізімдемеде, машинажазбаларда жүргізілгендігін анықтау қажет.

Аудитор басқадай дебиторлық борыштардың елеулі үлесін құрайтын 333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың борыштары» шотындағы шаруашылық операцияларының дұрыс көрсетілгендігін тексеруге баса назар аударуға тиіс. Бұл шотта жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары туралы ақпараттарының есебін, есеп беруге тиісті әкімшілік, шаруашылық және операциялық шығындарына, қызметтегі іссапарларға берілген сомалар бойынша жүргізеді.

1 Есеп беруге тиісті сома деп шаруашылықтың кассасынан ұсақ - шаруашылық шығындарына (қолма-қол есеп айырысусыз болмайтын өкімшілік шаруашылық және операциялық шығындарына) және іссапар шығындарына субъектінің жұмыскерлеріне берілген ақшалай авансын айтамыз, Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысудың аналитикалық есебін әрбір берілген аванс бойынша жүргізеді.

Кейбір шаруашылықтардың жұмыс тәжірибесінде бұндай аванстарды жоғары тұрған ұйымдардың лауазымды тұлғаларына берген жағдайларда кездесіп қалады.

Кейбір шаруашылықтардың бухгалтерияларында жұмысшылар мен қызметкерлерді шаруашылық және іссапар шығындары деген сылтаумен, жеке басының қызметі үшін жалған аванс беруге жол берілгендігі орын алып жатады. Сондықтан жұмыскерлерді іссапарға жіберу туралы бұйрықты, іссапар куәлігін, оның мерзімін, барып-келу құнын, күшіндегі нормалар бойынша тәулігіне төленген сомасын, есеп беруге тиісті тұлғаларының аванс бойынша қорытынды есебінің уақтылы тапсырғандығын және пайдаланылмаған қалдық сомасын өткізгендігін анықтауы керек.

Аудитор аванстық есепке тіркелген құжаттарының дұрыстығын, оларға төленген төлемдердің заңдылығын тексеріп, қажет болған жағдайда қарама-қарсы тексеру жүргізуді ұсынады. Сонымен қатар, аудитор есеп беруге тиісті сомалар бойынша операцияларына тексеру жүргізгенде мыналарды анықтауға тиісті:

• 
  субъектінің төрағасының есеп беруге тиісті сомаларды алуға құқық берілген тұлғалардың шеңберін анықтағандығын;
  
• 
  есеп беруге тиісті тұлғаларға берілетін аванстың бекітілген көлемінен артық берілмегендігін;
  
• 
  бұрынғы алынған аванс сомалары бойынша есеп бермеген тұлғаларға берілмегендігін;
  
• 
  аванстық есепке жасалған шығындарының мақсаттылығы туралы көрсетілген соманы бекіткен төрағаның белігісінің бар екендігін;
  
• 
  есеп беруге тиісті сомалары шығындарының кіріске алынып, есепте уақтылы көрсетілгендігін.
  

Шагын ұйымдардың бухгалтері, әдетте, есепті барлық операциялар бойынша жүргізеді, ұрлық істеуге резерв жасау мақсатында саналы түрде құжаттарын дұрыс өңдемейді. Жұмыскерлерге берілген есеп беруге тиісті сомаларын олардың бет есебіне қондырмай жалпы өндірістік немесе басқа да шығындарына шығысқа шығарылуы мүмкін.

Жұмыскер аванстың қортынды есебін тапсырғаннан кейін, бухгалтер оның бет есебіне кредиті бойынша сәйкес сомаларын көрсетудің нәтижесінде осы жұмысукерлердің алдында субъектінің жасанды борышы пайда болады.

Бухгалтер іссапар немесе шаруашылық шығындары ретінде есеп беруге тиісті соманы алуға, өз атына кассалық ордер жазып, ондағы көрсетілген соманы алуы мүмкін. Бухгалтерияға түскен кассалық қорытынды есепті өңдеген кезде, басқаларымен бірге бухгалтердің атында жазылған шығыс ордері көрсетіліп, алған соманың өзінің бет есебіне көрсетпей, жоғарыда көрсетілген жұмыскердің бет есебінде көрсетеді. Нәтижесінде осы жұмыскермен есеп айырысу жабылады.

Аудитор алынуға тиісті жалгерлік міндеттеме, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық аударылған сомалар, жабдықтаушыларға, мердігерлерге, тасымалдау ұйымдарына және басқа да заңды тұлғаларға анықталған сәйкессіздіктер, табиғи кему нормасынан жоғары кем шыққан тауарлы-материалдық құндылықтар, айыппұлдар, тұрақсыздықтар үшін үстемелер және сондай-ақ меншіктік акциялардың номиналды құнынан, сатылу құнының жоғары сомасына талап етілген шағым-талап сомасы көрсетілген 334 «Басқадай» шотының мәліметтерімен танысып шағым-талап бойынша есеп айырысуға байланысты мына мәселелерді анықтауға тиісті:

• 
  құжаттардың ерекшеліктерін, уақтылы және дұрыс толтырылғандығын. Шағым-талап ету мерзімін сақтамау, ұрланған материалды құндылықтардың фктілерін жасыру үшін қолданылуы мүмкін, өйткені шағым-талапта көрсетілген соманы төлеуден бас тартқан кезде шеккен зиян сомасын өндіріс шығындарына шығысқа шығарады;
  
• 
  тексерудегі шаруашылықтың шағым-талаптарының негізділігін. Шағым-талап қанағаттандырылған жағдайда субъектінің шеккен зиянын өндіру үшін кінәлі тұлғаларын анықтау мақсатында әкімшілік тарапынан тексеру жүргізіліп, жоғалған, ұрланған, бүлінген құндылықтардың құнын өндіруге байланысты қолданылған шараларға орай тексеру жүргізеді;
  
• 
  334 шоттың «Шағым-талап бойынша есеп айарысу» аралық шоттары бойынша бухгалтерлік корреспонденцияларының дұрыс жасалғандығын;
  
• 
  аналитикалық есеп жүргізудің дұрыстығын, ол аналитикалық есеп жазуларының №8 журнал-ордеріне, Бас кітаптағы және баланстағы жазуларына сәйкес, әрбір дебитор және жеке шағым-талаптар бойынша жүргізілуге тиісті.
  

35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттары бойынша аналитикалық есеп әрбір дебитор бойынша жүргізіледі. Аудитор аванс бойынша есеп айырысу операцияларын тексерген кезінде олардың аталған шоттарда көрсетілген борыштардың нақтылығын анықтайды

Дебиторлық борыштарды қалыпты және сенімді ақтамаған деп бөледі. Сенімді ақтамаған дебиторлық борыштарға, есеп айырысу құжаттарынадағы төлеу мерзімі біткен шағым-талап, материалды шеккен зиянды өндіріс бойынша борыштар жатады. Сенімді ақтамаған дебиторлық борышатар айналым құралдарының заңсыз алшақтату және қаржылық тәртіптің бұзылу фактісі болып табылады. Сондықтан, аудитор сенімді ақтамаған борыштардың себептерін анықтауға ұмтылуы тиіс.

Аудитор дебиторлық борыштардың құрамымен және құрылымымен жалпы танысқаннан кейін, оның нақтылығы, құны жөнінде баға беруі қажет. Бухгалтерлік есептегі тәуекелділік, бұрынғы тәжірибе болашақтағы зиянды есептеуге әлсіз болуы немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескеріле бермеуі мүмкін. Нәтижесінде күткендігіден шеккен зиян едәуір жоғары болуы да ықтимал.

Аудитордың дебиторлық борыштардың нақтылығын дұрыс толтырылуын және қайтарылу мүмкіндігін анықтаудың әдістерін жетік білу талап етіледі

Күшіндегі заң актілеріне сәйкес табиғи кему нормасынан жоғарғысын, сондай-ақ бүлінген құндылықтарды кінәлі тұлғалардың мойындарына апарады.

Табиғи кему нормасының көлеміндегі кем шыққандығы оларды түгендеу кезінде анықталған жағдайда ғана өндіріс шығындарына шығысқа шығаруы мүмкін.

Тәжірибеде (әсіресе сауда-саттықпен айналысатын шаруа-шылықтарда) табиғи кему нормасының көлеміндегі материалды құндылықтарды түгендеу жүргізбей-ақ шығысқа шығарып, қолданыстағы заң актілерін бұзу фактілері жиі кездеседі.

Аудитор кем шыққан, талан-таражға салынған және ұрланған құндылықтар құны толығымен кінәлі тұлғаларының мойнына апарылғандығын, ақша қаражаттарын және материалды құндылықтарды түгендеу актісінің дұрыс толтырылып, нәтижесінің шығарылғандығын және түгендеу кезінде анықталған кем шыққан және жоғалғандарын реттеу тәртібін, кінәлі тұлғаларының мойнына алып, кем шыққан материалды құндылықтарды өндіріс шығындарына шығысқа шығарудын дұрыстығын және негізділігін тексеруге міндетті.

Аудитор, сондай-ақ шаруашылықтың жұмыскерлеріне несиеге сатылған тауар және басқа да операциялар үшін берілген қарыздары (займдары) бойынша есеп айырысудың дұрыс жүргізілуін тексеруге тиісті. Бұндай есеп айырысулар үшін 333 «Жұмыскерлердің және басқа да түлғалардың борыштары» шоттарына тиісті аралық шоттар ашылады. Бұл аралық шоттар бойынша аналитикалық есеп субъектінің жұмыскерлері бойынша жүргізіледі.

Аудитор кем шыққандығы және ұрланғандығы туралы шағым-талап материалдарының уақтылы дұрыс толтырылғандығын, жоғалғандығы және бүлінгендігі туралы материалдарының сапасыз немесе уақтылы тапсырылмауының салдарынан тергеу немесе сот органдарының қараудан бас тартып қайтарылғандығын немесе ондай фактінің орын алмағандығын мұқият тексеруге міндетті. Жұмыс практикасында әдейі кінәлі тұлғаларын жауапкершілікке тартуға жол бермеу мақсатында талап ету материалдарын дұрыс толтырмау немесе мерзімін сақтамай кешіктіру сияқты фактілер орын алуы мүмкін. Кем шығу және бүліну фактісін растау емес, маңыздысы олардың пайда болу себептерін анықтау болып табылады. Тәжірибеде жиі кездесетін зиян шегудің негізгі себебі (материалды құндылықтардың кем шығуы, талан-таражға салынуы, ұрлануы) тарту-елшеу құраларымен қамтамасыз етілмеу, қойма белмелерінің жағдайының нашарлығынан тауарлы-материалды құндылықтарды сақтау жағдайын сақтамағандықтан, оларды бір цехтан, екіншісіне қабылдау және босату тәртібінің бұзылғандығынан, олардың сақталуына бақылаудың нашарлығынан, түгелдеу мерзімін сақтамай, қалай болса солай жүргізуден болып табылады. Сондай-ақ аудитор шаруашылыққа келтірілген зиянның дұрыс анықталғандығымен және анықталу тәртібімен танысуға тиіс. Кейбір жағдайларда шеккен зиян сомасы болшек саудадағы бағасынан сауда үстемесі шығарылып есептеледі. Бұндай жетіспейтін немесе ұрланған қалдықтардан шеккен зиян сомасын, сол жергілікті жердің бөлшек сауда бағасы бойынша есептеп шығару керек.

Әсіресе, аудитор аванс бойынша күдікті борыштарға, олардың пайда болу себебіне және кінәлі тұлғаларына назар аударады. Борыштарды нақты деп, егер ол мүдделлі тұлғаларының өзара есеп айырысу актілерімен салыстырылып расталған жағдайында айтамыз.

Аудитор шаруашылықтың балансында көрсетілген дебиторлық борыштардың нақтылығын анықтап, ақиқатына жеткеннен кейін, оның құрылымының өзгеруін зерттеуге, оның құнының нақтылығына баға беруге, дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімі бойынша таратуға, бұл борыштардың сапасын және олардың өндірілу жолдарын анықтауға міндетті.

АҚ Энерго орталық мекемесіндегі басқада дебиторлық борыштарды өтеу жұмыстары 2002-2003жылдары төмендегіше жүргізілген.

АҚ 3-энерго орталық мекемесінде дебиторлық борыш өтелімімен құқықтық департам ент айналысқан. Олардың есептеулеріне қарағанда дебиторлық борыш өтелімі жылдар бойына арту сомасын көрсеткен.Мысалы: 01.01.2001 жылға -275337тг, 01.01.2002 жылға -301248,0 тг,01.01.2003жылға 310477,3тг –ні көрсеткен. Бұл көрсеткішке қарамастан Республикалық бюджеттен және облыстық бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдардың дебиторлық борыштарының сомасы ұлғайғанымен борыштарын өтеу жағдайларының өсу тенденциясы байқалған.
10 - кесте

№		01.01.2002.жылдық қалдығы	01.01.2003.қалдығы	Көрсеткіштер
				сома	пайыз
1	Барлық бюджеттік мекемелер	7340471	7360407	+7340471	100,3
2	Республикалық бюджет	466866	1919968	+1453102	411,2
3	Облыстық бюджет	4732164
4	Қалалық бюджет	2141441

Нақты жағдайларына байланысты борыштардың басқа да аралық пайда болу мерзімдерінің қабылдануы мүмкін. Бұндай ақпараттардың ұзақ мерзімге есеп айырысу тәртібінің жалпы өсу бағытын ,сондай-ақ төлеу қабілеттілігі төмен төлеушілердің қатарынан өте жиі кездесетін нақты сатып алушыларды да анықтауға мүмкіндік береді.

Борыштардың қайтарылуының жинақталған көрсеткіші айналымдылығы

болып табылады. Дебиторлық борыштардың өтімділік көрсеткіштері нақты ақша қаражаттарына айналуын сипаттайтын жылдамдығы, яғни бұл да сол айналымдылығы. Демек, дебиторлық борыштың сапалық және өтімділік көрсеткіші оның айналымдылығы болуы мүмкін. Айналымдылық коэфициенті сатылған өнімнен табыстың көлемінің орташа дебиторлық борышқа қатынасы ретінде формула бойынша есептеліп шығарылады.

К=----

борыштардың айналым коэфициенті; Т-өнім сатудан табыс; Д-рташа дебиторлық борыш. Бұл коэфициент зерттеу кезеңіде қанша рет дебиторлық борыштың айналатынын және түсетінін көрсетеді.

Дебиторлықборыштың да айналым күніне есептеп шығарылуы мүмкін. Бұл көрсеткіш оны қайтару үшін қажетті күндерінің орташа санын көрсетеді. Айналым коэфициентіне кезеңдегі күнінің санының қатынасы ретінде есептеліп шығарылады.

Т Дс

Д Т

Т-өнім сатудан табыс;

Кү – кезеңнің ұзақтығы.

Аудитор кезеңнің соңындағы дебиторлық борыштардың ең соңғы мәліметтеріне назар аударады. Дебиторлық борыштардың айналым көрсеткіштері бірнеше кезеңдердің сала бойынша орташа шартта қаралған мәліметтерімен салыстырылады . Нақты айалымның шарттың жағдайы бойынша есептеп шығарылғанымен салыстыру сатып алушылардың уақытылы төлеу дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.