Ііі халықаралық «Сейтен тағылымдары» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары

Қазіргі кезде 18 жасқа дейінгі жастарды алып оларды үш топқа бөліп ќарастырайыќ: 1) 18 жасқа дейінгі жастарды алатын болсақ, олардың көбі мектеп оқушылары. Олардың толық азаматтық құқықтары жоқ жастар. 2)Ал 18 бен 24 аралығын алатын болсақ, олар жұмысшылар, студенттер. Олардың көбі ата-аналарынан бөлек, яғни өз күндерін өздері көруде. 3) 25 пен 29 аралығын алсақ, бұл топқа өз мамандығын таңдап, сол салада қызмет ететін адамдар жатады.

Ал, оның алдындағы, яғни 1989 жылғы санақпен салыстырғанда жастар саны 470 211 адамға кеміген.

Құқықтық статистика орталығына сүйенсек, наркомандардың негізін 17-26 жастағы жастар құрайды екен. Сол себептен жастар нашақорлық, кісі өлтіру, ұрлау тағы да басқа жаман қылмыстарға бармау үшін, ең алдымен оларды білімге баули білу керек.

Осыған байланысты жоғарғы оқу орындарының негізгі міндеті – маманды тек қана біліммен қаруландырып қоймай, сонымен қатар олардың жеке басының жан-жақты қалыптасуына, дамуына, шығармашылық қабілеттерінің жетілуіне, кәсіби және саяси мәдениеттің қалыптасуына, өз дәрежесінде көңіл бөлу ќажет.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы - білім беру жүйесін жетілдіру мақсатындағы қолға алынған жақсы мәселелердің бірі.

Біздің елімізде ұрпақ болашағын қамтамасыз ету кең жолға қойылған. Ендігі мақсат - білім мазмұнын жаңарта отырып, ұлттық құндылықты ескере отырып, еліміздің даму үрдісін жеңілдететін білімді ұрпақ дайындау.

Қазақтың ұлы жазушысы М.Әуезов: «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген, осы ұлағатты тарқатып айтсақ, ел боламыз десек, ең әуелі ұрпаққа білім беру мен тәрбиелеу мәселесіне барынша мән беру керек деп айтқан.

Білім беруде, яғни оқытуда басты мақсат - қызықтыру болғандықтан, студенттерді сабақ түсіндіру кезінде қызықтыра алу керек, яғни күнделікті сабақ беру әдісін емес, дәстүрлі емес сабақ беру әдісін жиі қолдану қажет.

Атап айтқандай, дәстүрлі емес сабақтардың көп түрлері бар. Бірақ қазіргі кезде сабақ беруде бір ғана күнделікті сабақ түрін пайдаланылады. Ал осындай сабақ күнде-күнде бір қалыпта, бір түрде, яғни «қызықсыз» өтсе, студенттіњ сабаққа деген ынтасы жойылу мүмкін .

Болашағымыз – білімді ұрпақ демекші, сондықтан да қазіргі мұғалімдердің, жалпы оқытушылардың негізгі мақсаты - оқушыларды, студенттерді дұрыс жолға қойып, оларға бағыт-бағдар беру. Сондықтан да, менің ойлауымша, дәстүрлі емес сабақ түрін мұғалімдер пайдаланса, студенттердің алға басуы жылдамырақ қалыптасатынына сенімдімін.

Қазіргі кезде оқытудың дәстүрлі түрінен басқа дәстүрсіз, яғни дәстүрлі емес түрлері де пайда болуда. Ол әрине қоғамның жаңару, жетілдіру жағдайында білім беру саласын реформалаумен тығыз байланысты іске асуда. Оқыту үрдісінде дәстүрлі емес сабақтарды пайдалану болашақ мамандарды дайындаудың санасын арттырады.

Дәстүрлі емес сабақ түрлерін өтудің мәні мынада:

• 
  студенттердің танымдық белсенділігі, оқуға қызығушылыѓы артады;
  
• 
  студенттердің бастамашыл , шығармашылық әлеуметі дамиды;
  
• 
  болашақ педагог оқыту мен тәрбиелеудің қолайлы жағдайын іздестіреді;
  
• 
  режиссерлік, орындаушылық, әртістік тағы басқа қабілеттерін жетілдіріп, кәсіби мәнге ие қасиеттерін қалыптастырады;
  
• 
  жедел кәсиби білігін көтереді т.б.
  

Оқытудың дәстүрлді емес түрлеріне : «бринг-ринг», семинар-шоу, семинар-аукцион, ойын-саяхат, сыпайылық сабақтары, сабақ-спектакль, конференция т.б. көптеген түрлері бар. Оқытудың мұндай түрлері студенттердің өзін айқындауға, өзін бекіте тусуге кеңінен мүмкіндік ашады. Бұл сабақ түрлерінің көбі болашақ мұғалімдерді даярлау барысында жиі қолдану тиімді.

Қазақтың өз замандағы ғұлама перзенті Шоқан Уәлиханов: «Халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін, ең алдымен азаттық, одан кейін білім керек» деген.

Қазақстан Республикамыз өз тәуелсіздігін, азаттығын алғаннан кейін, алдағы ендігі мақсатымыз – білім. Ал қазіргі кезде қоғамның белсенді бөлігі – жастар болғандықтан, жастар - әлеуметтік өзгерістердегі басты субъект болып саналады.

Ендеше, мемлекетіміз өз бағытын айқындаудың стратегиялық мақсат-міндеттері қатарына жас ұрпақтың білімі мен тәжірибесін алға шығаруы- заңды құбылыс деп санаймын. Осындай мақсаттарды жүзеге асыруда, қазіргі кезде, Қазақстанда 150-ден астам жастар бірлестігі жұмыс істейді.

Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, балалар мен жастардың қоғамдық бірлестіктері мен ынтымақтастық пен оларды балалар мен жастардың өзекті проблемаларын шешуге тарту – ең шығыны аз, әрі тиімді жол. Студенттерді оқыту мен тәрбиелеу процестерінде ғана емес, сонымен қатар олардың қоғамдық жұмыстарға тарту, оның ішінде қоғамдық бірлестіктер жұмыстарына белсене қатысуы барысында да қалыптасады. Студенттер бұл ұйымдарға қатыса отырып, қоғам өмірімен жете танысады.

Егерде, жалпы біздің университетті алатын болсақ, сабақтар көбінесе дәстүрлі т‰рде, яғни бір ғана стандарт бойынша жүргізіледі. Ал егер сабақты дәстүрлі емес түрде жүргізсе, яғни « қызықты» жүргізсе, онда студенттердің сабаққа деген ынта-жігері артады деп ойлаймын.

14-қазанда мен, ғылыми жетекшілер, оқу бөлімінен бақылаушының қатысуымен, «Көкше» университетінде 2,3,4 курстар арасында әлеуметтік сауалнама, яғни анкета өткіздік. Анкетаның басты сұрақтары: «Жалпы дәстүрлі емес сабақ тәсілі өткізіле ме?» деген сұраққа, 70% « жоқ» деп жауап берді, ал өткізіледі деп жауап бергендердің ішінде 30% жылына бір рет деп жауап берді. Ал, «сабаќ µткізу барысында кµрнекіліктер ќолданыла ма ?» деген с±раќќа 52 % «жоќ» деп жауап берді.

Ал осы жүргізілген жұмысты қорытындылай келсек, онда университетте дәстүрлі емес сабақ беру тәсілі мүлдем өткізілмейді деуімізге болады. Бұл проблеманы шешу үшін, ең алдымен, университет ректорына, оқу бөліміне, жалпы кафедраларға сабақтардың беру методикасын, одан әрі дамыту жұмыстарын қолға алу керек деп ойлаймын.

Сонда ғана қазіргі оқып жатқан студенттердің алдағы табыстары жақсы болып, олар өздерінің білімдерін ары қарай жүзеге асыра алады дегім келеді.

1. «Білім» №2 (8) 2002 жыл.(66 бет).

2. «Білім» №3(9) 2002 жыл.(25бет).

3. «Саясат» №6 2003 жыл. (58 бет).

4. «Заман талабы». А.Қ.Құсайнов.Астана. «Елорда».2001 жыл.

5. «Ұлт тағылымы». №3 2004 жыл.

6. «Педагогика» Ж.Әбиев., С.Бабаев., А.Құдиярова. Алматы. «Дарын».2004

7. «Қазақстан мектебі» № 2 2003жыл. (27 бет).

8. «Қазақстан жоғарғы мектебі». 2002 жыл. №3 (86-89 беттер).

Резюме

Кµкшетау ќазаќ лицейі

1. Ұлттық тәлім-тәрбие мәселелеріне байланысты тақырыптар:

“Қазақтың тыйым сөздері”, “Шілдехана”, “Бесік жырлары”, “Санамақтар”, “Дәптер тілегі”, “Ѓылым артық па, мал артық па”, “Бестік”, “Тапқыр бала”, “Ұрпағы үшін”, “Кіндік шеше”, “Ақ баталар”, “Нақыл шумақтар”.

2. Ертегі, аңыздар мен әңгімелер тақырыбы: “Қосбармақ”, “Сары батыр мен қара батыр”, “Керімдүр”, “Ит пен мысық”, “Ақазу арлан”, “Ақын бала”, “Толыбай шешен”, “Тоқсоба шешен мен сегіз жасар бала”.

3. Өсиет сөздер тақырыптары: “Ұлыма”, “Қызыма”, “Үлгі”, “Жаннаның жыры”, “Немереме өсиет”, “Төрт тармақтар”, “Нақылдар мен ақылдар”, “Нақыл шумақтар”.

4. Тіл дамыту мәселесіне байланысты тақырыптар: “Алфавиттік жаңылтпаштар”, “Омоним сөздер”, “Метограммалар”, “Анограммалар”, " Шарадалар”, “Лотогрифтер”.

5. Туыстық пен достық тақырыбы: “Атам”, “Әкем”, “Достық жыры”, “Анам”, “Өкіл ата”, “Іні, қарындас”, “Туған, туысқан іліктер”, “Мейірімді бала”, “Адалдық”, “Ынтымақ жыры”.

6. Ерлік пен батырлық тақырыбы: “Баймағамбет Ізтөлиннің монологы”, “Еңбек еріне”, “Күрес”, “Қаза”, “Батыр қартаймайды”, “Сенім”, “Сұңқарларға”, “Қыран”, “Махамбет және оның кейбір өлеңдері туралы”, “Өртенген өлең”.

6. Отан һәм туған жер туралы: “Өмір арайы”, “Балуан”, “Көкшемен қоштасу”, “Есіл жырлары”, “Дарқан дала”.

7. Салт-дәстүр мен әдет-ғұрып тақырыптары: “Жарысқазан”, “Ат қою”, “Әбілдің әділдігі”, “Сүндет той”, Обал”, “Ысырапшылдық”, “Ана, әже, шеше”, “Іліктер”, “Наурыз мерекесіне”, “Үлкендерді сыйлау дәстүрлері”, “Сыбаға”.

8. Табиғат һәм жан-жануарлар һақында: “Қазақша жыл аттары”, “Жаңбыр жауғанда”, “Жер түгі”, “Жер бедері”, “Жазда”, “Күзде”, “Қыста”, “Кемпірқосақ”, “Найзағай”, “Түйелер”, “Құстар”, “Жануарлар былай үн шығарады”, “Құстар былай сайрайды”, “Төрт түлікті шақыру”.

10. Тұрмыс – салт тақырыптары: “Бүркіттің бұйымдары”, “Киіз үй”, “Ат тұрмандары”, “Аңды жыртқыш құстармен аулау”, “Ою өрнектер”, “Аттың жегін әбзелдері”, “Бұрынғы өткен ата-бабаларымыздың соғыс құралдары”.

11. Діни – рухани һәм имандылық тақырыбы һақында: “Қазақтың діни-әдет ғұрыптары”, “Диуана және оның жарапазаны”, “Құран сөзі - құдай сөзі”, “Намаз”, “Тағылым тілден”, “Теріс мінездерге қарсы ізгілік тағылымдары”.

12. Ғылыми-әдеби еңбектер һәм сын мақалалары: “Араб һәрпі негізіндегі Әліппе оқулығы”, “Әліппе оқулығы”, “Математиканың басқа пәндермен байланысы”, “Физика сабақтарына көрнекі құралдар жасау”,

“Сөз сандықта”, “Тағылым тегі” оқулығы.

13. Халық ауыз әдебиеті тақырыбы: “Жұмбақ айтыс”, “Шілдік”, “Сөз аңғарғыш”, “Өтірік өлеңдер”, “Жаңылтпаштар”, “Мақал-мәтелдер”, “Қайшы сөзді нақылдар”.

14. Ата-бабалар өсиеті һақында: “Әл Фараби туралы аңыз”, “Сөз талас”,“Шағырай шешен”, “Кім ашар”, “Жетім Қантай”, “Жас Төле”, “Бала би бастауының бірі”.

15. Мінез-құлқы төмен оқушыларға арналған мақал-мәтелдер.

16. Жақсы мінез –құлықты оқушыларға арналған мақал-мәтелдер.

17. Оқушылар этнопсихологиясына байланысты тақырыптар: “Сауап”, “Сараңдық”, “Күншіл”, “Ұйқышыл”, “Сәнқойдың сазайы”.

18. Танымдық тақырыптар: “Адамның ағзалары”, “Бақыттың байғызы”, “Адалдық”, “Ой тамшылары”, “Абайға”.

19. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған тақырыптар: “Бота”, “Мықты”,“Құлыншақ және оның болашағы”, “Жақсылыққа жақсылық”.

20. Этномузыкалық-эстетикалық тақырыптар: “Фольклорлық көне музыкалық аспаптар”, “Ѓайниға арналған жар-жар”, “Ою өрнектер”.

Сейтен Сауытбековтың шығармалары жоғарыда аталған әр алуан тақырыптарды қамтумен қатар, өзінің мазмұндық ерекшеліктерімен сипатталады. Ұстаз-ғалымның, танымдық ғибратының кемеліне жетіп, толысқан шағында жазған “Тағылым тегі” кітабы оған дәлел.

Автордың мұндай шешімге келуі - көп жылғы шығармашылық еңбегінің нәтижесі мен жас ұрпақ тағдырына алаңдаушылығын білдірген азаматтық-патриоттық сезімінен және жауапкершілігінен туындағаны анық. Халықтың тәлім-тәрбиелік құндылықтарын пайдалану барысында, автор - өзінің шығармашылық-ағартушылық шеберлігін байланыстыра отырып, тәрбие жетістіктерін білім негіздерімен ұштастыруды мақсат еткені байқалады.

Осы орайда С.Сауытбеков “Мектеп, семья және қоғам тәжірибелерінен” атты еңбегінде, жас ұрпаққа ұлттық тәлім-тәрбие беру барысында, мектеп пен ата-аналардың қарым-қатынастарын жақсартуға бағытталған шараларды ұйымдастыру қажет екенін баяндайды. Осы ретте мектеп пен ата-аналар арасындағы ынтымақтастық және ата-аналар үшін ай сайын маңызды іс-шаралар өткізіп (пікірталас орталығы, отбасы тәрбиесі туралы лекциялар т.б.) тұрған тиімді деп санайды.

Отбасылық тәлім-тәрбие дәстүрлерін зерттеушілердің (Х.Арғынбаев, С.Сейсембаев, М.Ж.Смайылова, А.Х.Мұхамбаева) айтуына қарағанда, отбасы салтының ұрпақ санасына зор ықпал ететіні баяндалған. Демек, қазақи отбасылық дәстүрдің ерте заманнан бері, ұлттық тәрбиенің ұйытқысы болып келгенін ескерсек, Сейтен Сауытбековтың аталмыш мәселеге көңіл аударғаны бекер емес. Отбасылық тәрбие туралы ойларын автор, көбінесе өлең жолдары арқылы баяндаған. С.Сауытбеков

“Немереме өсиет” деген, өлеңінде:

“... Алып келем жетелеп

Мына нұрлы сарайға

Қарылғашым, бұл - мектеп,

Білім берген талайға...”, -деп, мектеп табалдырығын жаңа аттаған атасының немересіне деген ерекше ықыласын, тартымды жеткізе білген.

С.Сауытбековтың ұлттық тәлім-тәрбиеге қатысты идеяларының көпшілігі “Тағылым тегі” оқулығында жазылған. Кітап 195 беттен тұрады. Оқулық мазмұнының бір ерекшелігі - автордың дәстүрлі педагогикалық қағидаларды өз ретімен қолдану барысында - оқиға мен этнотәлімдік дүниелерді кішкене оқырмандарға жеткізуде өзіндік жүйе ұстанған.

Мұның өзі - еңбектің құндылығын арттырып тұр. Автордың негізгі ойы - халықтың сан ғасырлар бойы қалыптасқан рухани қазыналарын (этномәдени дүниелерін) ұрпақ санасына қандай жолдар арқылы сіңірудің әдістемесін іздестіру немесе таңдау екені байқалып тұр.

“Тағылым тегі” кітабының алғашқы бөлімі “Адам дүниеге келгендегі тұңғыш тойлары” деп аталған. Тақырыптың, жоғарыдағы еңбектерде көрініс тапқан логикалық бірізділік жүйесіне сай өз ретін табуы - автордың педагогикалық тәжірибелерінің негізінде туындағаны байқалады. Тақырыптың тармақшалары 6 бөлімнен құралып (1. Жарысқазан, 2. Шілдехана, 3. Ат қою, 4. Бесікке салар.5. Баланы қырқынан шығару, 7. Иткөйлек) этнокөріністердің реттік жүйесін айқындауы - педагогикалық талаптарға сай қамтылған.

Оның растығына ҚР Білім және ғылым министрлігі бекіткен (1994) “Қазақ халқының салт-дәстүрлері” атты авторлық ғылыми топтың (С.Қалиев, М. Оразаев, М.Ж.Смайылова) еңбектеріндегі мынадай тұжырымдар дәлел бола алады: “... қазақ халқының салт-дәстүрлері: бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер, тұрмыс-салт дәстүрлері, әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер болып үш топқа бөлінеді.

Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға баланың дүниеге келген күнінен бері жүргізілген тәлім-тәрбиелік дәстүрлерден (шілдехана, сүйінші, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару, тілін дамыту, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндет тойы т.б.) бастап, қыз бала мен ұл баланы келешек отбасы - жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған азаматтық жөн-жоралғылар кіреді.

Ал, тұрмыс-салт дәстүрлеріне қазақтың киіз үйі, киіз үйдің жиһаздары, ұлттық киімдер мен тағамдар, мал бағу, егіншілік, аңшылық, балықшылық, бағбаншылықка қатысты кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік түрлері енеді.

Сондай-ақ әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлерге: қазақ ауылы, ауыл адамдарының туыстық қарым-қатынасы, шешендік сөз өнері, қазақтың ұлттық музыка аспаптары, үйлену - үй болуға байланысты салт-дәстүрлер, қонақ күту, халықтық ұлттық мерекелерді өткізу...”.

Ұлттық дәстүрдің аталмыш үш көрінісі С.Сауытбеков еңбектерінде мынадай тақырыптар бойынша қамтылған.

1. Салт-дәстүрлер тобына: Жарысқазан . Шілдехана . Ат қою . Бесікке салар . Ит көйлек . Бесік жырлары . Бесікке бөлеу . Тәй-тәй. Тұсау кесу жыры . Өс, өс . Сүндет той.

2. Тұрмыс-салттық дәстүрлер тобына: Киіз үй. Аттың жегін әбзелдері . Бұрынғы өткен бабаларымыздың соғыс құралдары. Бүркіттің бұйымдары . Ою өрнектер . Ат тұрмандары . Мал мүшелері . Қысқа ақты қара малдар . Малдар . Сыбаға . Аңды жыртқыш құстармен аулау.

3. Әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер тобына: Ертедегі қыз ұзату дәстүрі. Ѓайниға арналған жар-жар. Беташар. Төркіндету . Фольклорлық көне-музыкалық аспаптар . Қазақтың діни әдет-ғұрыптары . Қонақасы . Бала би бастауының бірі . Байдалы бидің сөзі . Сөзталас . Туған-туысқан іліктер .

Кітапта баяндалған басқа педагогикалық мәселелер өз ретімен орын алған. Оның ішіндегі басты тақырып “Бесік жырлары” деген атау арқылы әрмен өрбіп, тартымды қамтылған. Мақсаты да айқын. Автордың ой орамдары мен сөз саптау стилі бала (сәби) танымының әлемімен ұштасқан. Тәлім-тәрбиелік ой иірімдері сәби қабілетінің мүмкіндіктеріне сай өрнектелген. Осы орайда, автордың:

“... Мойнымдағы маржаным

Қорадағы мал-жаным,

Бесігіңе жата ғой

Тәтті ұйқыға бата ғой...”, - немесе:

“Алты-жеті жастағыларға тапсырыс” тақырыбындағы: “...‡лкенді сыйла. Алдын кесіп өтпе. Дастархан басында дұрыс отыр...”, - атты, өсиет сөздердің тәлімдік-танымдық маңызы зор.

Кітаптағы келесі тәлімдік идеялар өз ретімен жұптасып, бір-бірін толықтыра түседі. Педагогикалық ойлардың тағы бір құнды жағы - ұлттық тәлім-тәрбиелік көріністерді автордың шебер бейнелеуі мен балаға аса қажетті материалдарды, этнодидактикалық-хрестоматиялық жүйе негізінде шебер жеткізе білуі.

Айталық “Бесік жыры” деген тақырыпта “Тәй-тәй”, “Айналайын баладан” және “Өс, өс” деген, қосымша байланысқан өлең жолдары тәрбиелік функцияның рөлін атқарса, ендігіде: “Санамақтар” , “Жер бедері” және “Сөз талас” атты тақырыптар дидактикалық-хрестоматиялық негізде құрылғаны анық байқалады. Осы бөлімді тұтастай сыныптан тыс жұмыстардың материалдары негізінде қабылдауға және тәрбие жұмыстарына ендіруге болады.

Кітапта көптеп кездесетін басқа материалдар педагогикалық қағидаларға сүйене отырып, шашыраңқы сипат алмай, тақырыптардың мәні мен мазмұнына сәйкес талаптарды сақтай білген. Автордың этнотәлімдік ұстанымы - оқушылар мен мұғалімдердің әдістемелік-шығармашылық мүмкіндіктерін ескере отырып, интерпретацияланғаны байқалады. Өз ойын жеткізуде автор қосымша мынадай тақырыптарға мән беру қажеттігін баса айтады:

1. Қоршаған ортаны тануға бағытталған педагогикалық шаралар.

2. Үлкен адамдарды сыйлау дәстүрлерін әр оқушының моральдік-этикалық тұрғыда танып, көз жеткізуіне жағдай туғызу.

3. Ағайын-туыс татулығы мен бірлігі және ол қасиеттерді қоғамдағы азаматтық құндылықтармен ұштастыру.

4. Адам бойындағы қоршаған орта ықпалдарынан пайда болған жақсы қасиеттер мен масыл қылықтардың себеп-салдарын ұғыну.

5. Халық аңыздары желісінде құралған танымдық-тәлімдік маңызы зор оқиғаларға терең мән беру, жеке көзқарас қалыптастыру.

6. Ауыз әдебиеті мұралары, мақал-мәтелдер және қазақтың тыйым сөздері негізінде тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.

7. Халық біліміндегі этикалық, эстетикалық һәм имандылық құндылықтарға басты назар аудару.

8. Этномәдени, діни-рухани һәм ұлттық тарихнама мұралары жөнінде тәлім-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.

Халық ауыз әдебиетінің мұралары замана көшінің қай кезеңінде болмасын тәрбие жұмысының қайнары болып келді. Осы мәселеге арналған Ұ.М.Әбдіғаппарова, С.К.Әбділдина, Н.Албыртова, Г.А.Мұратбаева және басқа зерттеушілердің еңбектері айтар ойымызға дәлел.

Қазақ халық ертегілерінің тарихын зерттеуші Г.А.Мұратбаева ауыз әдебиеті мұраларының, ұрпақ тәрбиесінде аса маңызды рөл атқарғанын атай отыра, мектепте “Халық ертегілері” атты факультативтік курс бағдарламасын ендіру керектігіне тоқталады.

Халық ертегілеріндегі шытырман оқиғалар, ұрпақ санасынан басқа дүниелерден гөрі ертерек орын теуіп, бала ой-танымы мен қиялының қанаттануына үлкен әсер ететінін ата-бабаларымыз жақсы білген. Ертегілер дүниесі замана белестерінде тарихи оқиғалар мен аңыздарға негізделіп, этнофилософиялық һәм дәни-рухани мұраларға айналды. Ертегілер арқылы балалар - достық пен адалдықты, қаһармандық пен парасаттылықты және жақсылық пен жамандықты түсінеді.

Ертегілер тақырыбы С.Л.Сауытбеков шығармаларынан негізгі орын алған. Сейтен ертегілері “Аютас” (Жазушы баспасы, 1975 жыл) атты ертегілер мен аңыздар топтамасында жарық көрді. Топтамада төменгі сынып оқушыларына арналған, ұлттық тәрбиелік маңызы зор “Ақ көңіл мен ақ марал”, “Қара қауырсын және асыл қасиет”, “Текебай тентек”, “Қосбармақ”, “Керімдүр”, және “Ақазу арлан”, “Озаттар сыры”, “Батыр қартаймайды” атты әңгімелері жарияланған.

С.Сауытбеков “Қуат” деген ертегісінде, халық ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан дәстүрлік мақамды жоғалтпай, негізгі айтар ойын бала психологиясына сай тартымды жеткізген. Оқиғаның басты желісі, бір перзентке зар болған шал мен кемпір Аллаһ тағаланың нұры жауған қасиетті бір күні ұлды болып, қартайған шағымызда жанымызға қуат болсын деп, баланың атын Қуат қойыпты деген әңгімеден басталады.

Ер жетіп, медреседен білім алған естияр баланың зеректігіне қызыққан бір сиқыршы, Қуатты өзінің дегеніне көндірмекші болады. Баласын іздеп келген әкесіне, сиқыршы “балаң қайтыс болды” дегенде, ол былай деп жауап қайырыпты: “... мен баламды осында келген беттен танығам.

Қуат құлыным да таныды мені, бірақ тәртіп сақтап, ұстазының айтқанын тыңдап маған сыр білдірген жоқ. Қиянат жасама, хазірет баламды қайтар...”, -дегенде, Қуат шыдай алмай жылап жіберді деп суреттейді, автор.

Ертегі оқиғасы арқылы балалар ата-ананың баласына деген шексіз махаббатын сезер болса, екіншіден адамдар арасындағы зұлымдық пен жамандықтың кесепаттарын білері және ажыратары анық. С.Сауытбеков ертегілерінің мазмұны терең, тәлімдік-тәрбиелік маңызы зор, әрі тақырыптары сан алуан.

Автор, әсіресе жануарлар дүниесіне байланысты (“Ит пен мысық”, “Түлкінің зұлымдығы”, “Қомағай қасқыр”, “Қасқыр соққан маймыл”,“Қарға қалай ала болған”, “Аю соққан тоқпақ”, “Ақ көңіл мен ақ марал”) ертегілері көптеп кездеседі. Оның ішінде бастауыш сынып оқушылары үшін, шағын сахналық қойылым ретінде жазған “Түлкінің қулығы” атты ертегісі де бар .

Ол ертегі мен єњгімелерді сыныптан тыс жұмыстарда, тәрбие сағаттарында және «Ана тілі» сабағында қосымша хрестоматиялық материал ретінде пайдалануға болады.

Сауытбеков С.Л.,- Таѓылым тегі, Кµкшетау, 195 бет, 2003 жыл

Жетпісќалиев С.С.,- Сейтен таѓылымы, Кµкшетау, 2003 жыл, 75 бет

Ќыдырбай±лы М.,- Сейтен ѓибраты жєне ±лттыќ педагогика,Кµкшетау, 190 бет, 2003 жыл

СЕЙТЕН САУЫТБЕКОВТЫЊ «АЌАУЫЗ АРЛАН» ШЫЃАРМАСЫ БОЙЫНША

ќазаќ лицейініњ 10 сынып оќушысы

Адам ѓ±мыры жасында емес – ісінде. Сейтен Сауытбеков µмірі осыныњ дєлелі. ¦лы Атамыз Абай: «¤лді деуге сыя ма, ойлањдаршы, µлмейт±ѓын артында сµз ќалдырѓан» дегендей, Сауытбеков µмірі µз халќыныњ жалѓасы деп ойлаймын. Оныњ ќаламынан туѓан µлењ, єњгіме, эссе єрі мазм±нды, єрі тартымды. Оќырманын бірден баурап, сєл нєрсеге ойландыруѓа жетелейді, сонымен ќоса ќалыптастырады.

Мен жазушыныњ «Аќазу арлан» кітабын ќызыѓа оќып, ойѓа ќалдым. Ол кісініњ ойшылдыѓына бой ±рдым. Єњгіме ќарапайым тілде жазылып, соншама терењ маѓына тастап т±р. Ќасќырдыњ к‰шігін асырап-саќтап, оны ќанша мєпелеп асыраса да, табиѓат µз дегенін істетеді. Б±л єњгіменіњ астарлы маѓынасында табиѓаттыњ µз жаратылысына ќол с±ќпау керектілігі айтылады.

Жазушылыќ- ќ±марлыќ іс емес. Б±л – ойшылдыќ. Меніњ пікірімше Сейтен Сауытбеков атамыздыњ бойында осы ойшылдыќтыњ нєрі т±нып т±рѓан адам деп есептеймін.

Кµкшетау ќаласы

¤неркєсіп мекемелерініњ, энергетика ж‰йелері мен транспорттардыњ атмосфераѓа, су ќоймалары мен жер ќойнауынан шыѓарындыларыныњ бµлінуі єсерінен,жер шарыныњ кейбір аудандарыныњ (региондарыныњ) ластануы санитарлыќ нормадан єлде ќайда кµп болып отыр.

Атмосфера µнеркєсіптіњ ќалдыќтарыныњ ќ±рамындаѓы азот, кµміртегі, к‰кірт ќышќылы, шањ- тозањдармен ластануда.

¤зендермен су ќоймалары м±най мен олардыњ ќалдыќтары, органикалыќ жєне минералды заттармен,топыраќтар болса шлак, к‰л, µнеркєсіп ќалдыќтары, ќышќылдар, металдардыњ ауыр т±здары т. б. ќосындылармен ластануда.

Сонымен бірге зерттелген кµптеген технологиялыќ процестердіњ енгізілуіне байланысты, ќоршаѓан ортаѓа бµлінетін улы заттар кµбейген.

Ќазіргі кезењде су кµзініњ таусылуы мен бар сулардыњ техногенез заттарыныњ єсерінен ластануы, Ќазаќстанныњ кµптегн аудандарыныњ т±рѓындары таза жєне тазартылѓан аќаба суларыныњ тапшылыѓын кµріп отыр. Оны жаќын арада шешу жолдары ќиындап отыр, оѓан м‰мкіншілік те аздау.

Сондыќтан меніњ дипломдыќ ж±мысым аќаба суларын тазалау станцияларын т‰пкілікті анализдеу болып табылады.

¤зімніњ ±сынып отырѓан ±сыныстарым мен µндіріске ендіру ж±мыстарым арќылы аќаба суларын тазалау процесін жаќсартумен бірге, оныњ тиімді пайдалану жолдары ќарастырылѓан.

Кµкшетау ќаласы республиканыњ солт‰стік бµлімініњ оњт‰стік- батыс пен батысына иірілген кіші-гірім жартастардан т±ратын ойпат жазыќтыќќа орналасќан.Ќаланыњ солт‰стігінде аѓынды т±щы Ќопа µзені орналасќан. Кµлге оњт‰стік батыс жаѓынан Шаѓалалы, ал оњт‰стік шыѓыс жаѓынан Ќопа µзендері ќ±йып, солт‰стігінен Шаѓалалы µзені аѓып шыѓады. Ќопа µзенініњ ауданы... ,терењдігі 2-3 м, т‰біндегі рельефі тура жєне лайлау. Кµлдіњ лайыныњ ќуаты 1-2 м.жєне ол жайлап топыраќќа ауысады, оныњ грунты тµмендеген сайын тыѓыздыѓы да арта т‰седі. Кµкшетау ќаласыныњ климаты тез континентальді, ыстыќ жазы мен суыќ ќысыныњ ±заќтыѓы.... Жылдыќ орташа температура +18 С, абсолютті тµмен -51 С, абсолютті жоѓары +42 С, орташа максимальді +28 С, µте суыќ к‰ндердегі орташа температура -35 С, суыќ к‰ндерде -21 С.

Жылдыќ жауын- шашынныњ мµлшері – 281 мм. Негізгі желдіњ баѓыты ќањтарда – оњт‰стік – батыс, ал шілдеде –батыс пен солт‰стік – батыс баѓытында. Кµкшетау ќаласы µзініњ климатикалыќ жайласу бойынша В ауданына, ќар жамылѓысы бойынша- ‰шінші, ал желдіњ жылдам соѓуынан – V аудандарѓа жатады.

Кµкшетау ќаласыныњ су ресурстарын негізгі т±тынушысы болып мемлекеттік коммуналдыќ мекеме «Горводканал» болып есептелінеді. Оныњ негізгі кµрсететін ќызметі: су беру мен канализация ж‰йесі ж±мыстарын халыќќа ‰зіліссіз ќызметін ќамтамасыз ету болып саналады. Халыќќа су беруді ќамтамасыздандыруды ГОСТ 2874 -84, аќаба суларды ќайтарып жєне оларды ШРК(ПДК) нормасына сай тазалау.

«Кµкшетау Горводканал» МЌК-ныњ ќ±рылѓанына 40 жылдан асты. 1962 жылдан бері Кµкшетау ќаласына таза су беріп, аѓын суларды ќабылдап, оны ќаладан сырт жердегі арнаулы орынѓа жеткізеді. Кµкшетау ќаласыныњ орталыќтандырылѓан шаруашылыќ -µртке ќарсы жєне µнеркєсіпті сумен ќамту ж‰йесі мен кіші-гірім мекемелерді сумен ќамтамасыз ету ж‰йелері бар.

Ќаланы орталыќтандырылѓан сумен ќамтамасыз ету ж‰йесі ќазіргі кезењде негізінен ‰ш су кµзінен т±рады.

• 
  Жоспарлы жєне келісілген т‰рдегі арнайы су Шаѓалалы су ќоймасынан Шаѓалалы µзені арќылы жеткізіледі. Суќойма станциясы мен суды тазалайтын станциялардыњ ќуаты 18600 м /кун.
  
• 
  Шаѓалалы µзенініњ жер асты суларыныњ мµлшерлі ќуаты 4200 м / кун.
  
• 
  Павлов ќойнауындаѓы жер асты суларыныњ ќуаты 8870 м /кун.
  

Б‰гінгі кезењде барлыќ су ќойнауларыныњ ќуаты 43400 м /кун-ге тењ.

Пайдаланылатын Шаѓалалы су ќоймасынан Шаѓалалы µзені арќылы сулар Д-400 мм ќысымды ±зындыѓы 6,3 км су ж‰йесімен ќуаты 21000 м /кун болатын су тазалайтын станцияѓа жеткізіледі.

Осындай тєсілмен Шаѓалалы мен Павлов ќойнауындаѓы жер асты суларда т±тынушыларѓа беріледі. 10 зерттелген скважинаныњ іске ќосылѓан 8-ніњ дебиті 6-7 л/сек. Барлыќ 8 скважинаныњ су ќ±бырыныњ Д-400-250 мм, ±зындыѓы 9 км-ден тµменгі резервуардан фильтрлеу станциясына дейін суды береді.

Павлов жер ќойнау ж‰йесіндегі 27 скважинаныњ 10 скважинасыныњ ќуаты 6-17 л/сек дебитімен бірінші кезектері іске ќосылѓан. М±ндаѓы сулар насос станциясыныњ алањына бірден беріледіде одан єрі Д-500 мм 24 км су ќ±бырымен ќаладаѓы фильтр станциясыныњ алањына жеткізіледі.

Тазартќыш ѓимараттар : т±ндырѓыштан фильтрлер мен ќор жинаќтаушылардан т±рады.

Су тазалау ѓимаратында с‰згілер арќылы µтіп, залалсыздандырылѓаннан кейін µзініњ еркін аѓысымен т±тынушыларѓа беріледі.

Ќала 1962 жылѓымен салыстырѓанда едєуір ±лѓайып, т±рѓындарыныњ саны 2 есе µскедіктен, 1990 жылдан бастап ауыз судыњ жетіспеушілік тапшылыѓын сезіне бастады. Алдаѓы уаќытта ќаланы сумен ќамтамазыз етудіњ негізгі кµзі ретінде Сергеев су ќоймасынан Есіл µзені арќылы жеткізу болып отыр. Жобалы ќуаты 174,5мыњ м /кун болып отыр. Су 1993 жылдан бері Сергеев су ќоймасынан алѓашќы рет жаќын арадаѓы ауыл мен ќала т±рѓындарына пайдалануѓа беріле бастады. Су ќоймасынан тазартылѓан су ±зындыѓы 150 км т±ратын Д-1000 мм ќ±бырмен ќалаѓа беріледі. 1997 жылы Сергеев су ќоймасы мекемесініњ банкрот болуына байланысты су беру тоќтатылды, µйткені электр энергия ќарызыныњ кµбеюі кедергі болды. Горводканал су баѓасыныњ ќымбаттауы салдарынан (1м суды 23,74 тенге) болуына байланысты суды сатып алуын тоќтатты. Сонымен бірге судыњ сапасы да ГОСТ- тыњ талабына сай болмауыныњ да єсері тиді. Ќала мен жаќын ауылдаѓылар судыњ ќорынан ќ±р ќол ќалды. Ќазіргі кезењде насос станциясы мен оныњ материалдыќ базасыныњ жаѓдайына байланысты олардыњ ж±мысты бастауы екіталай, оѓан м‰мкіншіліктері жоќ деуге болады.

Ќалада 1957 жылы салынѓан орталыќтандырылѓан шаруашылыќ- т±рмыс канализация ж‰йесі ж±мыс істейді. Ќаланыњ т±рѓын ‰й мекемелерініњ канализациялыќ аѓыны коллекторлар арќылы трубопроводпен ќаланыњ солт‰стік- шыѓыс жаѓына беріледі, бастапќы кезењде ол жердегі с‰згіш алањдары ќызмет істейтін еді. Су негізінен с‰згіш алањдарда жиналатын, µйткені Кµкшетау ќаласыныњ жанында су ќоймасы мен ‰лкен су аѓындары болмаѓан, ќала халќыныњ саны µсуімен жєне де аѓын судыњ кµбеюінен с‰згіш алањдардыњ толуына байланысты , аќаба суларын басќа жерлерге жинау мєселелері ќарастырылѓан соњ, 1972 жылы канализацияныњ уаќытша авариялыќ ж‰йесі іске ќосылды,сол арќылы аѓын сулар (КНС №4) насос станциясыныњ ќабылдайтын жеріне беріледі. Сол жерден канализацияныњ насос станциялары ќысымды трубалар арќылы Мырзакµлсор кµліндегі маусымдыќ ќорларѓа жеткізіледі. Суды жинау ‰шін кµлемі 49 млн м мµлшердегі кµлдіњ кеуіп ќалѓан алањы пайдаланылады.

Су ќайтару ж‰йесі сол баяѓыдай єлсіз к‰йінде ќала берді, жинаќтаушыларѓа аѓынды суды тазаламай ќ±йып отырды, тек 1982 жылы ѓана ќуаты 32 млн м / кун ќуатымен тазалау ѓимаратыныњ бірінші кезегі берілді, оѓан тек ќана механикалыќ тазалау ѓимараты кірген еді, ал 1992 жылы биологиялыќ тазалау ѓимараты іске берілді. Ќазір ќалалыќ аќаба сулары тµмендегідей тазалау этапынан µтеді:

Механикалыќ тазалау(решеткі- ±нтаќтау,ќ±мдау, бірінші т±ндыру)

Биологиялыќ тазалау (аэротенка, екінші тындыру жєне лай ±стаушылар)

Мырзакµлсор кµліне тазартылѓан сулар беріле бастады, біраќ онда басќа мєселе туындады- су оныњ жобадаѓы дєрежедегі ќуатына дейін толтырылды, біраќ ондаѓы сумен жерді суландыруѓа болмайтын еді, µйткені ондаѓы су µте т±зды жєне де оѓан ќ±йылатын су минералдармен ластанулы еді. Ќосымша таѓы да Ахметсор кепкен кµлінде №13 канализация –насос станциясысоѓылып, іске кірісті. Олаѓын суларды Мырзакµлсор кµлінен басќа кµлге Ахметжансорѓа айдай бастады.

Мырзакµлсор су жинаќтаушыныњ кµлемі ќазіргі кезењде 115млн м жетіп отыр, шын мєніндегі оныњ жобалыќ ќуаты 45млн м ,жазыќ алањы 1200га, ќорѓаушы дамбысыныњ абсолюттік белгісі 240,00 судыњ ќиылымы 238,65 м. Шын мєнінде Ахметжансор - жинаќтаушы кµлдіњ кµлемі 15 млн/ м ,жобалыќ ќуаты20 млн/м ,жазыќ алањы 910 га

Дхметжанкµл аѓыны жинаќтаушы кµлемініњ мєселесі кµтеріліп, оныњ ќуатын 56 млн м – Ге дейін жеткізу ж±мыстары ќолѓа алынуда немесе аѓындыны ќайта тазалап, оны Шаѓалалы µзеніне ќ±ю кµзделіп отыр. Осы шараларды іске асыру ‰шін кењ кµлемдегі ќаржы керек, ол мекемеде жоќ.

Кейінгі кезењде «Кµкшетау Горводканал» мекемесінеосы жаѓдайлар µзініњ септігін тигізбей т±ра алмаы. Мекеменіњ дамуы: ќазіргі кезењдегі су ќ±быры мен канализация ѓимараттарын ќайта жµндеу, жањадан су тарту, ѓимарат ж‰йелерін ќазіргі ќ±жаттарѓа сай соѓу, ќаржы тапшылыѓынан м‰мкін болмай отыр.

Біраќ кµпжылдар б±рын салынѓан ѓимараттар мен ќ±бырларды жањадан жањѓырту ќажет етеді. Б±л мєселені кешіктіру деген ќала т±рѓындарын су жетіспеушілікке апарып, ќала аумаѓын аќаба мен му ќ±бырларыныњ суымен басып кету ќаупі бар.

Кейінгі кезде табиѓи су ќорларынан миллиардтаѓан текшеметр су алынып , оныњ 90% ластанѓан т‰рде су ќоймаларына ќайтарылуына байланысты, аќаба суларын тазалау мєселесіне кµп кµњіл бµліне бастады.

Мен µзімніњ дипломдыќ ж±мыс жобамда станцияда аќаба суларын тазалауды биологиялыќ жолмен шешумен бірге станцияныњ жєне оныњ жеке ќ±рылым ѓимараттарын ќайта жµндеу жолдарын ±сынамын.

Осыѓан орай негізгі кµњіл бµлу керек:

1. 
   Т±нбаны пайдалану (бірінші т±ндырѓыш жєне аэротенкалы арќылы)
   
2. 
   Аќаба суларын залалсыздандыруѓа
   
3. 
   Аќаба суларын ќайта тазалау ж‰йелеріне
   

1991 жылы мамыр айында Кµкшетау ќаласында биологиялыќ тазалау станциясы іске ќосылды. Тазалау ѓимараттары ќаланыњ солт‰стік баѓытында, 7 км ќашыќтыќта орналасќан. Ќазіргі кезењде биологиялыќ тазалау станциясыныњ тєулік ќуаты 32мыњ м . Аќаба сулар ѓимаратќа Д-700 мм Д -600 мм 4 коллектормен №2 насос станциясынан жєне Д-600, Д-400 мм №7 насос станцияларынан беріледі. Ѓимарат алдында ќысымды бєсењдету ‰шін ќабылдау камерасы (1) (№1 суретті ќарањыз ) орналасќан, оѓан барлыќ аќаба сулары келіп ќ±яды. Камерадан аќаба сулар решеткаларѓа - ±нтаѓыштарѓа (2) ќ±йылады, ол жерде ќалдыќтар ±нтаќталып шыѓарылады, аќаба сулар єрі ќарай айналмалы ќ±м ±стаѓыштарѓа т‰седі(3) Ќ±м ±стаѓышта тарту к‰шініњ єсерінен ауыр т±здардыњ ќоспалары т±нбаларѓа т‰седі. Ќ±м белгілі кезењдерде арылып отырады. Ќ±м ±стаѓыштан кейін аќаба сулар «Вентури» лотогіне т‰седі, оныњ негізгі ќ±рылѓысыныњ ќызметі суды µлшеу болып саналады, одан єрі бірінші т±ндырѓыш ќоймасындаѓы тостаѓандар арќылы єрі ќарай біріншілік т±ндырѓышќа (5) таратылады.

Т±ндыру арќылы аќаба суларынан µте ќарапайым т‰рдегі єрт‰рлі ќоспалар бµлініп алынады да, µте майда бµлшектері т±нбаѓа т‰седі, ал жењіл заттары судыњ бетіне ќалќып шыѓады. Аќаба сулар єрі ќарай µзіндік аѓысымен Эрлифт камерасына (7) баѓытталып, онда биологилыќ тазалауѓа т‰седі. Бірінші т±ндырудан кейін аќаба суларында колод к‰йінде жєне де аралас т‰ріндегі ластанѓан майда суспензиялар с‰зілінеді. Єрі ќарай тазалау процесінде микроорганизмдерді пайдалану кµзделіп, аэротенкадаѓы ластанѓан аќаба ќалдыќтар тотыќтандырылады.

Осы жердегі активті лайдан микроорганизмдер µздерініњ тіршілігі ‰шін ќажетті энергия кµзі ретінде аќаба суларымен байланыс т‰зеді.

Сонымен жасанды т‰рдегі микроорганизмдер аќаба суларды ластанудан саќтайды. Ластану метаболизмі микроорганизмдерді ќажетті энергиямен ќамтамасыз етіп, биомассаларын µсіріп, µлген клеткаларын ќалпына келтіреді. Бактериялар тыны салу процесінде ќажетті оттегіні ауадан алады. Тазаланѓан аќаба ќоспалары мен активті лайлар аэротенкадан кейін екінші т±ндырѓышќа (9) т‰седі, ол жерде лайлардыњ біразы т±нбаѓа т‰сіп ,кейбір бµлшектері ќайтадан эротенкаѓа ќайтарылады, онда олар ќайтадан пайдаланылады, аз мµлшердегі бµлігі ѓимараттан шыѓарылып µњделеді де, ќайта пайдаланылады. Тазартылѓан аќабалар трубопрвод арќылы №4 канализация –насос станцияныњ жинаќтаушысына жеткізіледі. Артыќ мµлшердегі лай трубопровод арќылы лай тыѓыздаушыѓа (10) жеткізіліп, ол жерде тыѓыздалып, лай алањдарына апарылады. Аќаба суларды тазалау ѓимараттарыныњ жалпы схемасы №1 суреттекелтірілген.

КНС-ныњ №4 насосы СД 2400 м /саѓат тазаланѓан аѓындар єрі ќарай 75 м ќысыммен ‰ш баѓытќа ќысымды магистральмен алдымен Мырзакµлсор жинаушысына (трассаныњ ±зындыѓы 16,2 км ) жеткізіледі, одан кейін №13 КНС –дан басќа Ахметжансор кµл- жинаќтаушыѓа (трасса ±зындыѓы 13 км) жеткізіледі. Жинаќтаушы –кµлдердегі суларда, т±здардыњ мµлшері кµп болуына байланысты, оларды пайдалануѓа жарамайды. Жинаќтаушыдаѓы жинаќталѓан су µзініњ минералды ќ±рамына байланысты жер суѓаруѓа жарамсыз (негізгі себеп жинаќтаушыныњ еденініњ соршањ тартуына байланысты) . Аѓын су µзініњ кµлемін негізінен булану мен ‰су арќылы азаяды.

Өндірістік кәсіпорындарының ақаба суларын қабылдаудағы негізгі талап, Мырзакөлсор жинақтағышты толық тазаланбаған қаланыңканализация ғимаратының жұмысын бұзылудан алдын алу, тазалау ғимараттарының жұмыс істеу қабілеттілігін жақсарту мен бірге оларды пайдалану кезінде Көкшетау қаласының канализацияға берілетін ақаба суларының қауіпсіздігін ұйымдастыру.

Қалалық канализация торабына өндірістік ақаба сулары мен бірге тұрмыстық ақаба сулары қабылдағанда олар өздеріне Қазақстан Республикасының РНД 1.01. 03-94 «Су қорларын қорғау» талабы мен нормасына сай болуын талап етіледі.

Қалалық канализация жүйесіне өнеркәсіптердердің төгіндісін құрамында төмендегідей заттары бар болса, рұқсат етілмейді:

• 
  трубаларда, құдықтар мен решеткаларды бітеліп қалатын заттар;
  
• 
  труба, құдық пен решеткалардың қабырғасына жабысып қалатын заттар (құм,әк, гипс, т.б.);
  
• 
  ғимараттар мен трубалар зиян келтіретін заттар;
  
• 
  ақаба суларды биологиялық тазалануына қарсы зиянды заттардың концентрациясы;
  
• 
  бактериалдық ластанудың қауіптілігі;
  
• 
  ерімейтін майлар; смола, мазуттар;
  
• 
  биологиялық «қатты» заттар;
  
• 
  қиын тотығатын биологиялық органикалық заттар;
  
• 
  су объектілерінде ПДК-ның құрамы белгісіз заттар;
  
• 
  ғимарат мен канализация құбырларындағы - бензол, бензин, ди хлорметан, қышқылдар, жанғыш заттар, улы заттардан туындайтын улы газдардын болуы.
  

• 
  Қазақстан Республикасындағы «Қорғау ережесіндегі» жоғарғы сулардың мөлшерден тыс заттардың ағын суларын ластауын;
  
• 
  Ағын сулардың температурасы 40⁰ С жоғары, рн 6,5 төмен және 9,0 жоғары, ХПК-нын БПК 2,5 есе жоғары немесе БПК 1,5 есе болғанда;
  
• 
  Концентратты маталық және кубтық қоспалар;
  
• 
  Нормативті – таза өндірістік сулар;
  
• 
  Өндірістік ақаба суларын бір кезенде бірден жіберу;
  
• 
  Топырақ, құрылыс және тұрмыстыққоұыстар, шаруашылық қалдықтары:
  
• 
  Өнеркәсіп жерлерінен ағатын ағынды сулар
  

Қалалық канализацияның биологиялық тазалауындағы болатын концентратты заттардың мөлшерлері, арнаулы есептегі мен (ПДК);

	Өлшенген заттар	500 мг/л
	ХПК	500 мг/л
	БПК	335 мг/л
	Фенолдар	15мг/л
	Мұнай өнімдері	25 мг/л
	Майлар	55 мг/л
	СПАВ	20 мг/л
	Тығыз тұнбалар	2000 мг/л
	Темір	10 мг/л
	Хром6+	0,1 мг/л
	Хром3+	2,5 мг/л
	Амонин азоты	29 мг/л
	Мыс	0,5 мг/л t0 400 жоғары емес
	Хлоридтер	350 мг/л
	Мырыш	PH 6,5-9,0=1 мг/л
	Никель	0,5 мг/л
	Қорғасын	0,1 мг/л
	ДАИ (лайдың дигидрогенозді активт)	20 %
	Мышьяк	0,1 мг/л

Қалалық канализацияға құятын ақаба сулардағы радиоактивті затта, және де оларды шығару мен залалсыздандыру жұмыстары радиоактивтік қауіпсіздігі мен санитарлық нормаларының ережесіне сай жүргізілуі керек.

Қалалық канализация жүйесіне қосааласылған өндірістік ақаба суларын жіберуге рұқсат етілмейді, өйткені олардың араласуынан эмульсия, улы заттар, жарылыш газдар және көпмөлшердегі араласпайтын заттар (ақаба суларындағыкальции тұздары мен магния, негізді сұйықтар, сода, қышқыл сулар, хлор, фенол т.б.) түзейді.

Ақаба суларындағы ПДК жоғарғы болса, олардан тазалау қосымиша ақы алынады, ол төмендегі формула бойынша есептелінеді:

Cndk₁ Cndk₂

Т – 1м³ ақаба суларының тарифы.

Ү – канализацияға құйылатын ақаба суларының көлемі

Сф – ластанған заттардың нақтылы концентрациясы

Сид- құйылатын ластанған заттардың рұқсат етілген концентрациясы мг/л

Қосымша төлем ақы әрбір ластанған заттардың анықталғанынан бастап олардың жойылғанына дейін алынып отырады.

Солт‰стік Ќазаќстан облысы, М‰сірепов ауданы,

Ковыльное орта мектебі
Экология мєселесі - б‰гінгі тањдаѓы адамзат µркениетініњ аса ауќымды проблемаларыныњ бірі болып отыр. Аталмыш проблеманыњ пайда болуыныњ басты алѓышарты - ќоршаѓан ортаѓа адамзат перзентініњ антропогендік ћєм техногендік ыќпалдарыныњ ±заќ жылдар бойы тигізіп келген єсері деп т±жырым жасауымызѓа болады. ХХ ѓасырдыњ аяѓы мен ХХІ ѓасырдыњ басында адамзаттыњ шаруашылыќ єрекеттері мен µндірістік ќатынастарыныњ ѓылыми-техникалыќ жањару биігіне кµтерілуі - экономикалыќ реформалардыњ ерекше сипат алуына (модернизациялануы мен интеграциялануына) т‰рткі болды.

Экономикалыќ дамудыњ кешенді стратегиялыќ баѓытын тањдауѓа мєжб‰р болѓан кµптеген мемлекеттердіњ жоспарлы єрекеттері - єсіресе табиѓат ресурстарыныњ байлыќтарын ысырапсыз игеру ‰рдістерін ќалыптастырды. Соњѓы жылдары шаруашылыќ-µндірістік нысандарында экологиялыќ ќауіпсіздік шараларын ќамтамасыз етуге баѓытталѓан єрекеттерге ќарамастан, антропогендік-техногендік ыќпалдар - глобальді масштабты ќамтып, Жер планетасыныњ табиѓи балансыныњ ауытќуына ќауіп тµндіруде.

Біріккен ¦лттар ¦йымыныњ бастамасымен µткен ‡ Халыќаралыќ экологиялыќ конгресс (Жапония, 1990), Ќоршаѓан ортаны ќоѓау жµніндегі конференция (Бразилия, 1992), ХХ‡ІІ Халыќаралыќ географиялыќ конгресс (АЌШ, 1992) жєне Йоханнесбург (ОАР, 2003) ќаласында µткен б‰кілд‰ниеж‰зілік экологиялыќ форум - аталмыш мєселеніњ µзектілігін кµрсетіп отыр.

Экология гректіњ « эйкос - ‰й, жай », жєне « логос - ілім » деген сµзінен шыќќан. Экология терминін ѓылыми айналымѓа неміс биологы Э.Геккель ( 1866 жылы ) ±сынѓан.

« ... под экологией мы понимаем »-, деп жазды Э.Геккель: «... сумму знании, относящихся к экономике природы: изучение всей совокупности взаимоотношении животного с окружающей средой » деген болатын. [111, 135]. Экология жµнінде Энциклопедиялыќ сµздікте былай деп жазылады:

« ... Экология - наука о взаимных влияниях организма ( животного или растения ) и окружающей среды » [94, 1530 ], жєне Советтік Энциклопедиялыќ Сµздікте ( СЭС ) : «... экология - наука об отношениях растительных и животных организмов и образуемых ими сообществ и с окружающей средой » -, деп, ѓылыми аныќтама берілген. [95, 1532 ]. Экология ѓылымы жµнінде батыс ѓалымдары: Ю. Одум, Р. Дажо, Н.Ф. Реймерс, П. Троян, Р.Риклефс, К. Армс, П. Кемп, У. Линден, Ж.Леме, ресейлік ѓалымдар: В.А.Вронский, Ю.Н. Куражковский, Д.Ж. Маркович, К.С. Лосев, Н.М. Чернова, А.М. Былова жєне ќазаќстандыќ ѓалымдар Є.С. Бейсенова, С. Єубєкіров, А. Єбдірахманов, ¦.М.Ысќаќов, Н. Сейітов, В.С. Слащев жєне басќа эколог ѓалымдардыњ ењбектері ќ±нды.

Экология сондай-аќ: география, химия, биология, табиѓаттану, жаратылыстану жєне басќа пєндермен тыѓыз байланысты.

Экология ілімініњ т‰пнамасын ж±мыр Жер жаратылысыныњ тарихынан бастап таратќан д±рыс. Оныњ себебі: єуел бастаѓы Жердіњ протобиологиялыќ эволюция дєуірлерін геохронология т±рѓысынан сараптайтын болсаќ, даму мен ќалыптасу эраларындаѓы: эндогендік, экзогендік жєне тектоникалыќ табиѓи апаттар к‰штерінен пайда болѓан экологиялыќ ќ±былыстарды байќауымызѓа болады. Антропогендік ыќпалѓа дейінгі ќалыптасќан орасан сыртќы жєне ішкі к‰штер жиынтыќтары

(космостыќ, вулкандыќ, магмалыќ, сейсмикалыќ, геосинклинальдік, гидрокатастрофалыќ т.б.) жер ландшафтысы мен биосферасын, рельефін ќатты µзгерістерге ±шыратумен бірге, айтарлыќтай экологиялыќ проблемаларды туындатќаны аныќ.

Экономикалыќ ќажеттіліктерден туындаѓан адамзат перзентініњ ѓылыми техникалыќ жетістіктерге с‰йене отырып, жер ќойнауындаѓы байлыќтарды молынша игеруге к‰ш салуы - экологиялыќ сауатсыздыќтыњ белгісі екені аныќ. Аталмыш ‰рдістер, ќазба байлыќтарды ысырапсыз пайдаланумен шектелмей, ѓарыш кењістігін игеруде, атомдыќ станциялар мен электр желісі ж‰йелері µнеркєсібін дамытуда, шикізат ќорларын µњдейтін химиялыќ µндірістік орындардыњ ашылып, ќарќынды т‰рде ж‰ргізілуін жеделдетті. Адамзаттыњ ѓарыш айлаѓын зерттеп, атомдыќ кешенді ќондырѓыларды іске ќосуы - ѓылыми-техникалыќ прогрестіњ б±рынѓыдан гµрі ќарыштап дамуын жеделдеткенімен - ол жетістіктер экологиялыќ проблемаларды шешудіњ басты алѓышарттары бола алмады.

Єлем кењістігінде белењ ала бастаѓан экологиялыќ апаттар ареалдары жыл µткен сайын кењейе т‰суде. Єсіресе, жер шарындаѓы атмосфералыќ жауын-шашын мµлшерін реттеп отыратын єлемдік м±хит экож‰йесініњ ластануы - биогеоценоз айналымыныњ тежелуіне ±йытќы болуда. Сондай-аќ, ірі µнеркєсіп орындарыныњ зиянды ќалдыќтарыныњ ауа ќабатына араласуы, жасыл желек алќаптарыныњ жойылуы, флора мен фауна д‰ниелерініњ деградациялануы сияќты кµріністер жыл µткен сайын жиі ќайталануда.

Эколог мамандардыњ статистикалыќ мєліметтеріне кµз жіберсек, адамзат перзентініњ шаруашылыќ єрекеттерінен жыл сайын: 100 млн. тонна темір рудасы мен ќ±рылыс материалдары, 4 млрд. тонна м±най µнімдері, 2 млрд. тонна кµмір µндіріледі екен. Егіс алќаптарына 92 млн. тонна тыњайтќыш, 2 млн. тонна улы химикаттар тµгіледі екен.

Атмосфера ќабатына 200 млн. тонна кµмір тотыѓы, 50 млн. тонна кµмірсутегі ќоспалары, 146 млн. тонна к‰кірт диоксиді, 53 млн. тонна азот тотыќтары жєне 250 млн. тонна шањ-тозањ кµтеріледі екен. Єлемдік м±хит ќайрањына 10 млн. тонна м±най µнімдері мен µзен бассейндеріне 32 млрд. метр. куб. лас сулар мен жуындылар тµгіледі екен. [ 57, 5-6, ].

Адамзат баласыныњ осыншама зиянды єрекеттері одан ара жалѓаса беретін болса, онда жер бетінде µмір с‰ру мєселесініњ ауыр ќасіреттерге ±рындырары хаќ. Аталмыш, алпауыт кесепаттардыњ алдын алу ‰шін, б‰гінгі жас ±рпаќ табиѓи тепе-тењдіктіњ ауытќуына єсер етіп жатќан ол к‰рделі ќ±былыстардыњ себеп-салдарын, пайда болу негіздерін терењ зерделей білгені абзал. Осы т±жырымымыздыњ негізгі т‰йіні - экологиялыќ білім мен тєрбие негіздері болып табылмаќ.

Осы маќсатты ж‰зеге асыруда кµптеген тєжірибелер жинаќталып келеді. Ол д‰ниелерді игіліктендірудіњ баѓыт-баѓдары мен ѓылыми негіздері барынша ќалыптасты. Єдетте, эколог ѓалымдар аталмыш проблеманыњ себеп-салдарыныњ теориялыќ негіздерін зерттеумен ш±ѓылданса, кейбіреулері жас ±рпаќќа экологиялыќ білім мен тєрбие берудіњ тиімді жолдарын іздестіруді маќсат етуде.

Біздіњ ойымызша экологиялыќ білім дегеніміз - адамзат перзентініњ ќоршаѓан ортаѓа тигізген антропологиялыќ ыќпалдарыныњ себеп-салдарын терењ ±ѓынуѓа, оќып-тануѓа баѓытталѓан теориялыќ ой-пікірлер жиынтыѓы болса, ал экологиялыќ тєрбие дегеніміз - жинаќталѓан теориялыќ білімдер негізінде жас ±рпаќќа кешенді т‰рде тєлім-тєрбие беру жєне шыѓармашылыќ-єдістемелік іс-шаралар ±йымдастыру ж‰йесі болмаќ.