Ир бирмәк-җан бирмәк (татар халык мәкале)

Мәхмүтне дүрт күз белән көткәндәй көтте Зариф. Зәкияне озатуга, янә Нурислам белән дә икәүдән-икәү генә сөйләшеп чыкты. «Син үзеңне ул кадәр бетермәле, Зариф абый, көтик Мәхмүтне. Син мине барын да әйтеп җиткерми дип уйлыйсың, ахры. Безне озатырга Нургали үзе дә кайтмакчые. Аны көтеп утырганда ашыгып кына бер кибетчебез килде дә: «Кибеткә ниндидер ике кеше килде, хуҗаларыбыз белән булгахтерны да дәшеп, кабинетта ниләрдер сөйләштеләр. Аннан безне һәм барлык хезмәткәрләрне, үзебез чакыргач килерсез дип тараттылар. Кибетне бикләп, пломба салдылар. Аннан безнекеләрнең өчесен дә ияртеп каядыр киттеләр. Без аларны икенче кибетләребезгә баралар булса кирәк дип уйладык. Бу хәбәрне ишеткәч, Зәйнәп апа агарып китте. Йөрәген тотып кәнәфигә килеп утырды. Мин дә бу хәлендә әнине ташлап китә алмыйм, сез үзегез генә кузгалырсыз инде, атлар көтә»,—диде Маһирә. Ә бездән соң, иртәгесен, Локман абзый белән Нургали Кытайга юл тотарга тиешләрие. Менә, ничә сөйләсәм дә, Зариф абый, шул инде, артыгы да, киме дә юк. Тулке Зөлкамал апай белән Газзәбану белә күрмәсен. Минем тирәдәгеләр берсе дә белми. Бәлки әле хәлләр без уйлаганча ук начар да түгелдер. Үзбәкләрдә үзгәрешләр дәүләт күләмендә көтелә булса кирәк. Мин эшләгән кибеттә үзбәк сатучылар, нишләптер, мине бик якын иттеләр. Бу юлы очрашкач, менә нәрсәләр ишеттем әле мин алардан. «Оҗмахларга тиң үз дәүләтебезне ысысысыр дигән капкорсак урыслар йотырга маташа икән. Ә безнең хөкемәт башындагы үзбәкләр әллә ялгышалар, әллә сатылалармы, «ризалык биреп яталар икән. Халык каршы. Урыс килсә талавын белә инде ул. Оҗмахка кызыгалар, эшләргә яратмыйлар. Башыңда «шумел камыш» белән генә әллә кая барып булмый шул. Ярар, урыс урыс инде ул. Күпләргә мәгълүм, холкы белән дә, эше белән дә, ашы белән дә дигәндәй... Ә менә татарларыбыз, үз мөселман татарларыбыз ни күрсәтте соң? Ачлыктан күпмегезне саклап калган татарларыбыз, әйтергә дә оят, хәрби бригада булып килеп, күпме үзбәкләребезнең канын койдылар. Ә күпмесенең җанын кыйдылар. Басмачылар имеш... Үзбәк халкы хәзер мондый татарларны рәнҗеп искә ала. Син гафу ит безне, Нурислам туган, татар халкының мондый юлга үз иреге белән басмасына ышанабыз. Күп вакытта хакимнәр үзләре бутый халык башын»,—дип сөйләделәр.

Ни генә булмасын, тормыш бара, ә алда ниләр күрәселәребезне анык кына әйтә алмавыбыз һәм борчылуларыбыз, чорына күрә, бик табигый, Зариф абый..

—Ярый, күрше, шулай да яхшыга өметләник әле. Малаебыз ни хәл соң? Биетәме? Төнлә ничек йоклады? Саҗидә тынычланып беттеме инде?

—И, Зариф абый, ничек алып кайттым әле, Ходайның рәхмәте. Сөенеп бетә алмыйбыз. Шундый җанлы тормыш хәзер бездә. Барыбызны да биетә, ничек кенә биетә әле... Саҗидә дә бик маладис, малай өчен нишләргә белми. Бүген төнлә бераз борчылгалап алды үзе, һава алыштырадыр, мөгаен. Тәскирәне бик ярата, карап кына тора. Күрмиерәк торса, эзләнә үк башлый.

—Авыл савитына, Фатыйхның үзенә бар. Исламгалиебезне монда теркәргә кирәк хәзер. Малаең өчен җир өлеше алырсың, Аллаһы боерса. Карале, Нурислам, борчуларым белән әйтергә дә онытып торам, кортларың да бик тырышлар булып чыкты. Син югында ике мәртәбә карап алдым. Әйбәт ташыйлар балны. Мин кортлар караганда безгә дә кер. Үзеңә өйрәнергә кирәк хәзер.

Кинәт Хафиз шәрран ярып кычкырып килеп керде.

—Бабай, син кайда? Чапталны җигик әле. Әни белән Бибиҗамал әбине алмага балабыз... Кузлада кучел үзем булам.

—Эш кешесе бит ул минем улым. Бабасы шикелле теләсә кайда ләчтит сатып йөрми. Әйдә, улым, әниең көтәдер безне.

—Ләчтитеңне ничә тәңкәгә сатасың, бабай? Өйдә генә сат син аны... Әбидә акча бер букча—дип, үз сүзеннән үзе рәхәтләнеп көлде Хафиз. Бабасы көлүдә Хафизны да уздырды.—И, улым, кечкенә Нургалием бит син минем... Син булмасаң нишләрием?

—Тиле җыеп күн эшләлиең, бабай.

—Ул күн белән нишләрбез?

—Кәнфит итеп тешләлбез.

—Тешең төшсә нишләрсең?

—Бабай булдым диялмен,

—Тәки син җиңдең, улым. Җиңүчегә ни тиеш?

—Җиңүчегәме? Ни сораса шул тиеш. Беләсеңме бабай, мин нәрсә солалыем?

—Нәрсә генә сорасаң да, мин бирергә тиеш булам бит, улым.

—Мине «Кашка»га атландылып, үзебезнең улам буйлап алып баласың, килештекме?

—Бир бишне, улым!

—Мә, бабай, ун булсын, кулым шифалы булсын!

—Минем өчен синең кулдан да шифалы кул бу дөньяда юктыр ул, балакаем.

—Ләхмәт, бабакаем!

Боларның «тел уенын» сокланып тыңлап торган Газзәбану:

—И, әткәй, сиңа күпме генә рәхмәтләр укысам да аз булыр. Ничек шулай оста итеп өйрәтә аласың син? Гел кечкенә әртис булып бара бит, әй... Их, әтисе дә күрсә, минем шикелле тыңлап та торса, икегезне дә кочаклап, нинди генә матур сүзләр әйтмәсие. Мәле, улым, бүләк киемнәреңне киеп, нәкъ әтиең төсле булып утыр әле кузлага, дип, каенатасы янында горур басып торган улына карап сокланып туя алмады Газзәбану.

Бабасы белән сүз алышуда җиңүче булып танылу Хафизны шулкадәр сөендерде ки, нишләрен белмәде сабый. Өстәвенә әнисе дә мактап җибәргәч, очар коштай булып Чаптар янына атылды.

—Хәзел без синең белән улам буйлап очып кына балылбыз. Бибиҗамал әбине очылтып кына монда апкайтылбыз. Аңладыңмы? Ә мин хәзел әти төсле итеп киенәм,—дип, әнисе кулыннан киемнәрне алып мунчага йөгерде. Мунчаның алгы ягыннан:

—Бабай, дугага кыңгылау куй, яме. Әбекәй белнәсә күлми бит ул. Кыңгылау тавышына сөенеп килел. Кызык булыл.

—Ярар, ярар, балакаем. Җиңүченең һәр сүзе минем өчен закон. Күз генә тимәсен инде сиңа. Бигрәкләр дә зирәк булып чыктың бит әле син, улым!

—Бабай, миңа башка күз киләкми, ике күзем булгач...—дип көлеп тә куйды тегесе.

Ат та җигелеп бетте, ялт итеп елмаеп егет тә килеп чыкты. Үзенә үлчәп тегелгәндәй чем кара казаки чалбардан, казаки астында кайтарма якалы ап-ак күлмәк, аягында, шулай ук кара төстәге йомшак күн читек-кәвеш, башында кара бәрхет түбәтәй... Күз тутырып карарга да оялырлык гаҗәеп зыялы, затлы кечкенә чын шәкерт диярсең...

Бабасының, билгеле инде, «Сөбханалла» дип кат-кат әйтелгән сүзләр тезмәсе астында тулып ташырдай мөлдерәмә күзләр... И, Раббым, ошбу сабыеңны бәхеткәйләреннән мәхрүм итә күрмә, ятимлек хәсрәтләрен берүк бирә күрмә, яман күзләрдән Үзең сакла! Әйтерсең лә, малкай да шундый ук ярлыкау белән сабыйга текәлгән. Үзенең ифрат ягымлы гөрелтеләре аша тышкы кыяфәте белән яшь хуҗасына нык охшаган Хафизга нидер аңлатырга тели кебек. Сагына «Чаптар», бик сагына шул Нургалине.

—Туктале, бабай, Чаптарга ипи апчыгып каптылыйм әле. Әбинең теше үтмәгән кибән башы калганые,—дип Хафиз йөгереп кенә кибән башы ипине алып та чыкты. Ул да булмады, өстен-башын алышып, чулпыларын чыңлатып, үзе белән кояшны да ияртеп Газзәбану да чыкты. Әллә Газзәбануның шулай бәйрәмчә матур булып чыгуына куаныпмы, әллә Хафизның тәмле ипи белән сыйлавына рәхмәтен белдерепме, шундый итеп кешнәп җибәрде Чаптар, урамны гына түгел, бөтен авылны яңгыраткандыр, мөгаен.

—Кызык бит ул безнең Хафиз. Әни, толымнарыңа көмеш чулпылалыңны так, пажалысты ди генә бит. Күзе күрмәгән Биби әбигә күңелле булыл ди. «Пажалысты»сын кемнән өйрәндең дигәнием, Фәми абый гел шулай әйтә ди. Үзенә ошаган сүзләрне отарга гына тора, җаныкаем. Хафиз кушкач, менә шул чулпылар аркасында тоткарландым да инде. Аннан соң әнкәй дә чыгып җитмәсме диебрәк уйлаганыем.

—Эшләрем күп булса да, мин дә сезне чыгарып җибәрмичә тәки кузгала алмый торам. Әле кайчан гына, сезне Ташлыяр җыенына озаткан чакларыбыз күз алдыма килде дә... Тагын күзләр мөлдерәмә...

—И, әткәй, әйтмә инде. Төштә күргән шикелле генә калды инде ул көннәр... Сез, әңкәй белән икегез, бигрәк өзгәләнәсез. Әңкәй өчен курка да башладым инде. Күзгә күренеп бетерешә. Сөйләштереп тә булмый, тамагына да рәтләп ашамый. Юкса Нургали бик кистереп әйтте бит. Маһирә кайтса да, кайтмаса да, урып-җыю башланганчы кайтып җитәм. Сездән башка яши алмыйм мин хәзер, диде бит. Бу юлы мин алай ук сабырсызланмыйм үзе. Әллә карынымдагы балам да шулай кушамы?.. Сез дә бирешмәсәгезие. Әңкәйне Казанга алып барып, берәр духтырга күрсәтеп кайта алсаң начар булмасые. Гыйззелбәнат апай да шулай ди.

—Рәхмәт, кызым, әле дә ярый сез бар. Әниегез өчен үзем дә борчылам, шушы арада берәр чарасын күрми булмас дип йөри идем.Раббыбыз рәхмәтеннән ташламасын инде. Кара, кучерыбыз кая китте соң әле?

—Тәскирәне дә чакырам—дигәние. Әнә чыгып килә. —Нәрсә, улым, Тәскирә керәме?

—Юк ла-а, аның бәбие бал бит хәзел. Исламгали кайткач, чичти әллә кем булды ул,—дип, Хафиз үпкәсен дә сиздерде.

—Бик куалама, улым, яме,—дип Зариф озатып калды үзләрен.

Бибиҗамал әби үзен зурлап алмага килгән Газзәбану белән улы Хафизга багышлап озаклап дога кылды.

—Бибиҗамал әби, без сине үзебездә берәр ай тәрбия кылырбыз дип уйлаштык. Әңкәй белән бер-берегезгә иптәш булып, сөйләшеп йөрерсез, бергә намазлар укырсыз. Сезнең чөкердәшеп утыруыгыз безгә дә күңелле булыр, Аллаһы боерса.

—И, рәхмәт төшкерләре, болай булгач, алышырга кием-салымнарымны да алыйк инде,—дип үзе белгән урыннарыннан алып, аларны бер төенгә салды. Газзәбану гаҗәпләнеп вә сокланып карчыкның һәр хәрәкәтен күзәтеп утырды.

—И, Бибиҗамал әби, син үз өеңдә күзле кешеләрдән болайрак йөрисең әле, сөбханалла. Синең киткәнеңне кайсы күршеңә әйтик? Җәмилә сиңа бик еш йөри бугай. Аңа әйтеп чыгыйммы соң?

—Бик һәйбәт булыр. Мин өйдә югында да күз-колак булып йөрсение, әйт үзенә, яме,—дип, үзе өй иясенә догасын биреп, өстәлендә бер чокыр су белән бер телем ипи калдырды. Әгузе-бисмилласын әйтеп, аларны тастымал белән каплап та куйды. Газзәбану Җәмиләне өендә туры китерүенә сөенде. Бигрәк акыллы кыз бу Җәмилә, кем бәхетенә үсәдер гүзәлкәй, дип, бүген янә сокланды ул аңа. Үзен озатышырга дип кергән Җәмиләнең тавышын ишетүгә карчык иллә дә сөенеп:

—Җәмилә, балакаем, мин китәм инде. Өемә, һәрвакыттагыча, күз-колак булырсың, яме. «Актәпи»емне дә үз ихтыярыңа калдырам. Аны да рәхмәтеңнән ташлама, яме, балакаем,—диде.

—Ярар, әбекәй, барысын да эшләрмен. Әмма син киткәч күңелсез була бездә. Алай бик озакларга тырышма инде. Сиңа җырласы бер җырым бар, өйрәнеп тә бетердем, тик җырлап күрсәтергә өлгерә алмый калдым.

—Ниндиерәк җыр ул, исеме ничек?

—Әйтми торам әле, сиңа ошый торган моңлы, озын көйле борыңгы җыр. Ишетәсең килсә тизрәк кайтырсың, әбекәй.

—Карале, Җәмилә, иртәгә өйлә намазыннан соң безгә кил әле. Без әбиләр белән бергәләп бәлеш пешерербез. Син күрергә тиешле шаккатырлык бер китап бар бездә. Җиренә җиткереп укый беләсең син, Хафиз да бик ярата синең укуыңны. Әбкәебезгә бу кыйссаны үзең укып тыңлатсаң, ул тагы да озак яшәр, Аллаһы боерса. Үзе бер тарих булып...

—Нинди китап ул, Газзәбану апа, исеме ничек?

—Ә-ә-ә, мин дә әйтми торыйм әле. Үзең килгәч, күрерсең дә, укырсың да,—диде ул.

Кузлада утырган Хафиз янында бер көтү бала-чага. Сөйләшәләр, көлешәләр, табышмаклар әйтешәләр. Шул арада бер-берсе белән үчекләшеп тә алалар. Хафиз ястык астына куйган ярты ипие барлыгын хәтерләп, тиз генә аны алды да бүлгәләргә кереште. Җиткәне кадәр малайларга таратты да «Чаптар»ны сыйларга кушты. И куанышты инде малайлар. Чеметеп-чеметеп кенә үзләре дә кабып карады. Тәмле... Тешләмәс микән дип куркып тору да юк. Һәрберсе үз өлеше белән «аткайны куандырдым әле» дип уйлап Хафизга рәхмәт укыдылар.

Хафиз, әниләренең килгәнен күреп, үзе тиз генә кузлага күчте, малайлар чебешләр кеби читкә сибелделәр. Җәмилә Бибиҗамал әбине ипләп кенә тарантаска утыртышты. Шунда Җәмилә Хафизны күреп дәште: «Абау җаным, Хафиз энем, синме бу? Танымаслык, кызлар күзе төшерлек егет булгансың тәмам, Мәшалла! Шул кадәр Нургали абыйга охшарсың икән, киемнәрең белән дә. Бик бай, укымышлы кешеләр генә кия торган мондый киемнәрне мин малай-шалайларга да тегәләр дип уйламый идем.

—Кем малай-шалай, минме?—дип, Хафиз Җәмиләгә усал гына карап куйды да, көр тавыш белән: «Әйдә, малкай, на-а»—диюенә, Чаптар дәртләнеп кузгалып китте. Җәмиләнең «Хафиз, гафу ит, энем. Мин сиңа әйтмәдем бит ул сүзләрне»,—дигәне ишетерлек булмады. Дугадагы кыңгырауның зеңгелдәп чыңлаган тавышын ишетүдән таң калды Бибиҗамал. «Бала Хафиз үз әтисенең кендек әбисен, 97 яшьлек карчыкны кыңгыраулы атларда гына йөртер әле дисәләр, үзем дә ышанмаган булырыем, Әлхәмдүлиллаһ, чиксез шөкер! Мине шушылай куандыруыгызның әҗере үзегезгә меңе белән кайтсын, йә Раббем!—диде ул.

Карчыкның иң зур сөенечләре әле Зарифларның өендә көткән икән. Кунагының җилкәсенә, Маһирә җибәргән дип, бүләк шәлне салды Зөлкамал.

—Бу нинди искитмәле, гаҗәеп шәл? Үземнең Хак Тәгаләм биргән озын гомеремдә шактый шәлләр күрдем, шөкер. Әмма мондыйны бәйләгәнем югые әле,—диде ул.—Үзе бик йомшак, бөтен арка-билләремне каплап алырлык зур да икән әле... Бүләк җибәрүченең үз гомере дә озын, бәхете зур булсын!

Башыннан ук та бөркәнеп карады.—Һай җаным, башыңны, гәүдәңне генә түгел, бөтен җаныңны дәвалый торган хәзинә бит бу. Мондый шәл башка юктыр ул, дөньясында да.

—Ул, әбекәй, кәҗә мамыгыннан, кулдан бәйләнгән шәл. Әңкәйгә дә, икегезгә пардан җибәргән.

—Газзәбану балакаем, хәтерең калмасын. Бу бүләкнең мәгънәсен бик тирән дип аңлыйм мин. Маһирә Нургалигә булган мәхәббәтенең никадәр тирән булуын безгә дә аңлатырга теләгән шикелле тоела миңа. Беренчедән—яраткан кешесен дөньяга тудырган газиз ана. Икенчесе—аны исән-сау саклап, үз куллары белән кабул иткән кендек әбисе.

—Әткәйгә каракүлдән тегелгән бик затлы түгәрәк бүрек тә җибәргән әле,—дип өстәде Газзәбану.

—Менә, күрәсеңме, балакаем, өчебезгә дә баш киемнәре... Өчесенең дә башлары исән булсын дигән уедыр, мөгаен. Бик тирән уйлый торган бала булып чыкты түгелме соң Маһирә дигәнебез.

—Кем ничек юрый бит әле анысын. Әйе, юрау өчен дә киң күңелле кеше булу кирәктер,—диде Газзәбану.

—И, әбекәй генәм, әле аның сиңа гына багышлап җибәргән икенче бүләген күрсәң, белмим нишләрсең икән?

—Йә, Хода, тагы ни уйлап тапкан? Зарыктырмыйча әйтсәгезие тизрәк...

—Сезгә гаҗәеп китап ясап җибәргән ул. Иң кызганычы—сезнең аны күрә алмавыгыз. Тышына язылганын укып бирәм:

«Фаҗигаи мәхәббәт» Кыйсса.

«Гөлҗәүһәр белән Мөхәммәтнур» язмышларына багышлана.Көек авылының атаклы кендек әбисе, 97 яшьлек Бибиҗамал әби авызыннан.

Язып алучы: Маһирә Яруллина.

Шундый ук бер китабын үзбәкчәгә әйләндереп язган. Монысын үзеңә тапшырырга кушкан, бездән укып бирүебезне сораган. Соңыннан кемгә калдырырга теләсә—үз ихтыярында дип язган. Менә, әбекәй, бу амәнәтен дә үзегезгә тапшырам,—дип Газзәбану китапны аның кулларына салды.

—Бу кадәресен үк һич көтмәгәнием,—диде Бибиҗамал. Китапны элгәре куллары белән назлап кат-кат сыйпады, битләренә куйды, яңакларына да куеп алды. Аннары йөрәге янында тотты бераз. Сукыр күзләреннән саркып кына чыккан бер тамчы яшь керфекләренә эленеп калды. Ул аларга кагылмады. Моңарчы сүзсез генә утырган Зөлкамал болай диде.

—Укып чыктым мин бу тылсымлы китапны. Ул тарихны ишеткәнем барые барын. Ләкин мондый тетрәндергеч итеп сөйләгән кешене белмим. Син, әбекәй, күзең күргәндә китапларны күп укыгансың, ахры. Шаккатып, онытылып укыдым мин аны. Гел чын язучы язган төсле булган бу.

Мәхмүтне каршыларга үзе килде Зариф. Поезд әле туктап бетмәс борын ук ачык ишектән күренеп киткән Мәхмүтне тыны белән суырып алырдай булды. Күрештеләр.

—Мәфрүзә килмәдемени? Нишләп олы кешене—сине җибәрде ул?

—Бик киләсеие, үзем риза булмадым. Син Мәхмүтең яраткан ризыкларыңны пешерә тор, кайткач, бергәләп чәй эчәрбез дигәч кенә, —көчкә калдырдым мин аны. Аннан... ни бит... Мәхмүт энем, үзең белән генә тынычлап сөйләшәсем килде. Төнне үткәрә алмыйча да иза чиктем. Таңы да ата алмый азапланды, минем шикелле. Туктале, мәйтәм, чыккан көе үз игеннәребезгә дә күз салырмын дип, өйдәгеләрнең берсенә дә сиздермичә генә чыгып киттем. Таңны юлда каршыладым.—Зариф кузгалып китүгә никтер тыела алмыйча сөйләде дә сөйләде.—Без бит туа-тумыштан авыл балалары. Әллә нинди сихри төсләргә кереп, алсуланып таң атуларын кай урыннардан гына күрмәдек. Бүген дә, Алланың рәхмәте, онытылып күзәттем, беренче тапкыр күрәммени.... Башта астан, бик ерактан кеби нурларын гына сузгалап, ялындырып кына кояш үзе дә күренә башлады. Күктәге ае да югалып өлгермәгәние. Миңа бүген Аебыз барча тереклек хуҗасы галиҗәнаб Кояшка болай дип әйтә сыман тоелды: «Чыксаң чык инде, нигә шулкадәр ялындырып көттерәсең? Мондый тоныкланган, мескен хәлемдә инсаннарыма бик үк күренәсем килми шул. Иң матур, нурлы вә тулы чакларымда да алар миңа карап, күбрәк моңланырга, узган гомерләрен, яшьлекләрен өзелеп сагынырга хирыслар. Ә мәхәббәт шәрәбеннән исергән гашыйк җаннар миңа карап хыял диңгезләрендә парлы аккошлардай йөзәләр дә йөзәләр. Әле минем, беләсең килсә, бик серле булып, яңа туып кына килгән төннәрем дә була бит. Менә шул чакта, янә миңа карап, яше вә карты сине дә, мине дә дөньяга яраткан бердәнбер Раббыбызга ялвара башлый.

Яшьрәкләре:
Ай күрдем аман белән,

Авызым тулсын иман белән.

Бу аем да үтсә иде

Бәхет тулы көннәр белән,

Өлкәннәре:

Авызым тулсын иман белән.

Шушы айларда вафат булсам,

Үткәр, Ходам, иман белән,

Ә беләсең микән син, Кояш, күпме шагыйрьләр миңа карап шигырь вә җырлар яза? Әйе, менә шулай дип әйтә сыман тоелды миңа Ай.

Җыр дигәннән, халыкның үзе чыгарган берсеннән-берсе моңлы җырлары вә шаян такмаклары, минем кодам әйтмешли, да чурты... Бүген шуларның берсен дөнья бәһасе, мәрхүм дустым Газимҗанны—әтиеңне сагынып җырлыйм әле.
Ай яктысы якты дисең, көн яктысы күк түгел.

Башка дуслар да юк түгел, ләкин синең күк түгел.

—Рәхмәт, Зариф абый. Әтине шулай сагынып искә алуыңа Аллаһының рәхмәтләре яусын. Кичә Гөлсем апай белән зиярат кылдык үзен. Мәчеткә дә сәдака илттек, шөкер.

—Мәхмүт туган, сизәсең микән берни дә сорашмыйча, башта әкият сатып, Хафизым әйтмешли «ләчтит» сатып, мәзәк сөйләп кайтуымның сәбәпләрен?

—Мин бик рәхәтләнеп тыңлап кайттым әле, Зариф абый. Ниндидер сәбәпләр эзләп тормадым. Юкка гына «Кышкар» мәдрәсәсендә укымагансыңдыр. Нишләп син, Зариф абый, дин юлыннан китмәдең икән?

—Ул мәдрәсәдә бары бер генә ел укып калдым шул. Кинәт кенә әни авырып китте дә, укуны туктатырга туры килде. Аннары шул калудан калынды инде. Бер генә ел укысам да, ул мәдрәсә шактый күпне бирде миңа.

Менә нәрсә, балакаем, күрешү белән Нургалием турында сорашмавымның сәбәбе бер генә. Күңелсез хәбәрләрне ишетүемнең ничек тә вакытын сузу... Сорашмыйча да булмый. Кайттымы Кари әкә дигән кеше? Зәкия дә күрдеме аны? Ниһаять, нинди хәбәрләр бар, Мәхмүтҗан?

—Менә хәзер аңладым. Чыннан да, Зәкиягә бик таныш кеше булып чыкты ул.

—Мәхмүт, син миңа, зинһар, ничек бар, шулай сөйлә. Мин беразын болай да ишетеп, җанымны кая куярга белми йөрим. Чын дөреслекне, ничек кенә авыр булмасын, мин ишетергә, белергә тиеш.

—Әйе, Зариф абый, ничек кенә әйтергә инде дип борчылып кайта идем үзем дә. Хәзер мин сиңа нәкъ, үзең сораганча, ничек бар, шулай сөйләргә тырышырмын.

Кибетләрен ачмаганнар әле. Аларны дәүләтнеке итәчәкләр дигән сүзләр йөри ди. Бик зур хосусый милекләрне, дәүләтнеке итү өчен, хуҗаларыннан тартып ала башлаганнар икән. Локман абыйларның кайда икәнлеген беркем дә белми диде. «Алар бит икесе дә, килешүләре буенча, Кытайга товар алырга барырга тиешләр иде, шунда киткәннәрдер», дип кенә җавап биргәннәр. Кари әкә белешкән, икесе дә шул чыгып китүдән, өйгә кайтмаганнар. Өйдәгеләргә бер җирдән дә, бер хәбәр дә килмәгән диде. Гомумән, хәбәрсез югалганнар булып чыга... Маһирә апалар зур борчуда. Әнисе урын өстендә, сырхап ук киткән диде. Аларга хәзергә хат язмасыннар, иң яхшысы Зәкия белән Гөлсем апай аркылы элемтәдә булырлар диде. Менә сиңа җиткерәсе бөтен хәбәр шушы, Зариф абый.

—И, Ходаем, малларын гына түгел, инде башларын да ашадылар микәнни? Шулайрак килеп чыга түгелме соң, Мәхмүт? Маһирәләр дә кызганыч, күпме мөлкәтләре яна, Локманнан башка ничек яшәр алар?

Иң булдыклы, иң сәләтле, татарларны күрәлмауның тагын бер чарасы түгел микән әле бу? Йә булмаса, «басмачылар» дип аталган үзбәкләрне тар-мар итәргә җибәрелгән татар хәрбиләренең залимлекләре өчен үзбәкләр тарафыннан үч алуның бер төре түгел микән? Урыс безне, татарларны, гомер-гомергә күрәлмады. Әле безне үзбәкләр сыйдырае, анда Локман шикелле татарлар шактый дигәние Нургали абыең да. Тикмәгә генә «моннан да ераккарак китәргә туры килмәгәе әле» димәгән икән Нурисламга. Менә Локманның шул сүзләреннән соң баласын тизрәк алып китү ягын караган да инде Нурислам.

Ә безгә нишләргә хәзер, нишләргә?.. Карап торган бердәнбер улымны бары егерме ике яшендә югалта калсак, ничек түзәр бу йөрәк? Зөлкамалым болай да бөтенләй бетереште бит инде. «Төшемә керде» ди дә, өзелепләр китә. Төшен дә сөйләми үзе. Кем-кем, Ана йөрәге сизгән булып чыга бит, Мәхмүт җаным. Без дә китсәк, ике бала белән Газзәбануыбыз нишләр?

—Мәхмүт, зиреклеккә җитеп киләбез, беразга туктыйк әле шунда. Нургалиемнең иң яраткан аланында туйганчы, эчемне бушатканчы бер тәгәрәп җыламасам, үземнекеләргә күренер хәлем калмас шикелле.

—Әйе, әйе, Зариф абый, дөрес әйтәсең. Анда җиләс тә, һавасы да бөтенләй башка. Агачлар арасында күләгәдә әзрәк ял итеп алсаң начар булмас. Агарып та киттең... Төшәргә булышыйммы?

—Юк, юк, энем, үзем төшәм. Шөкер, үтте шикелле...

—Ни булды, Зариф абый? Менә шушында чирәмгә ятып тор әле,—дип тиз генә баш астына үзенең пинжәген салды Мәхмүт.

—Бая нидер йөрәгемне бик каты авырттырып чәнчеп куйды. Менә шул хәлемне алды да инде. Бер дә болай булганы югые әле, хәерлегә булсын...

—Мәхмүт, тарантас башында бер шешә булыр. Шуңа тутырып, мондагы чишмәдән су алып кил әле. Ул чишмәне беләсеңме?

—Беләм, беләм, якын гына ул. Ә син тыныч кына ятып тор, Зариф абый,—дип Мәхмүт атлый-йөгерә китеп барды.

Зариф суны башта йотлыга-йотлыга эчте, калганы белән битен-кулын юды да, иркен итеп сулыш аларга тырышып, киерелеп куйды.

—Рәхмәт сиңа, агайне, тәки хәл керттең үземә. Инде кузгалсак та була. Шулай да юлга тагын бер шешә су алыйк әле. Бу чишмәнең суы үзенә бер төрле тәмле. Салкынлыгын кара син аның, шифалыгын әйткән дә юк инде. Бүген көннең артык эссе, бөркү булуы да ярамады бугай. Шундый итеп китереп кысты йөрәк дигәнең, ычкынам икән дип торам, котым очты.

—Сиздем мин аны, Зариф абый, үзем дә куркып калдым, тагын әзрәк ятып тормыйсыңмы соң?

—Өйдә минекеләр дә, синең Мәфрүзәң дә көтәдер. Ипләп кенә кузгалып карыйк әле.

Зарифның капкадан кергән тавышын ишетүгә өйдәгеләр атылышып чыктылар. Бибиҗамал карчык та, өйдә генә көтеп аласы түгел, таягын җиккән дә, баскыч төбенә чыгып баскан. Иң алда Зөлкамал:

—Җә, әтисе, Мәхмүт кайттымы? Нинди хәбәрләр алып кайтты? Кари әкә дигән кеше килгәнме? Нургалиемнән нинди хәбәр бар?—диде.

—И, хатыннар, җанкисәкләрем, сез мине чәй эчерү, тәмле ризыклар белән сыйлау турында уйламыйсыз да, ахры. Таң атканчы чыгып киткән кеше бит мин. Баш командирыбыз кайда соң, күренми?

—Әткәй җаным, самавырыбыз кайнап тора, бәлеш мичтә, баш командир «Кашка» белән бакча артындагы чирәмлектә. Хәбәрләрең безне сөендерерлек булса, кулларыбызда күтәреп алып керербез үзеңне,—дип кабалана ук башлады Газзәбану.

—Тынычланыгыз, зинһар, бары да Аллага шөкер. Нургалиләр Кытайларына киткәннәр. Озаграк торырга туры килсә, борчылмасыннар, үзебез хәбәр итәрбез, көтсеннәр дигән. Көтәрбез боерган булса! Өч елдан артык көткәнне берничә аена гына түзмәскә, име, карчык...—дип әйтеп кенә өлгерде, кинәт йөрәгенең кыса башлаганын тойды. Ничек тә сиздермәскә инде. Әнә бит ничек куаныштылар.

Ниһаять, бу сөенечле хәбәрдән Зөлкамалның да күзләре нурланып, битләре алсуланып китте. Зариф та берни булмагандай шаяртып куйды:

—Йә, килен балакай, өстәл янына кайсыгыз күтәреп кертә инде мине? Бары да дәррәү көлеп җибәрделәр.

—Әлбәттә, үзем күтәрәм. Килен балакаең болай да бер Яруллинны күтәреп йөри. Икенче дәү Яруллинны гомерем буе күтәреп йөрергә дә риза мин, үзем күтәрәмгә калмасам, Аллам сакласын.

Ул да булмады, тирә-юньне нурга күмеп Җәмилә килеп керде. Аны тиз генә Хафизны алмага җибәрделәр. Бабасын күреп малай куанса да, анысын сиздермәде. Ә иртәдән бирле үзенең үпкәләп йөрүен әйтми калалмады. Һәрвакыттагыча бабайның кочагына да атылмады.

—Бабай, үзең таң тишегеннән китеп балгансың, миңа әйтмичә. Минем баласы килгәнне белдең ич. Ялал, ялал дидең ич. Мәхмүт абый кайттымы? «Кашкай» көтә. Бүген бигләк эссе, су коенасы килә аның, алал белән минем дә.

—И-и, улым, үпкәләмә инде, гафу ит. Шулайрак килеп чыкты шул. Үзем нишләптер йоклый алмадым. Сине төн уртасында уятырга җәлләдем. Бар, Мәхмүт абыйларыңны чакырып чык хәзер. Әнә, әниең мичтән бәлеш тә чыгара, икесе дә керсеннәр.—Малай бик шатланып риза булды. Бабасына булган үпкәсе дә, әйтерсең лә, җилгә очты.—Мәфрүзә апаңа чәй эчәргә үзем керермен дигәнием дә, сезнең янга ашыктым.

Җәмиләнең Хафиз белән бергә керәсе килеп, торып басуга:

—Юк, үзем генә келәм. Малай-шалай белән йөлмә,—дип, ярым көлеп, шундый итеп сыйпады Җәмиләгә, барысын да шаккатырды. «Бабай, бәлешнең авызын ачмый тол, яме» дип тә кисәтә бит әле.

—Биш яше дә тулмаган бала шулай үзенә ошамаган нәрсәләрне күңеленә салып куяр дип кем уйлаган, үскәч, кем булыр икән безнең Хафиз?—дип, соклануын белдерде Газзәбану.

—Балалармы? Бала күңеле кадәр нечкә күңел ул, зурларда ай-һай... Менә ни өчен балалар белән бик сак булырга кирәк,—диде Зариф.

—Безнең әткәй бик яхшы укытучы булырые дип күп вакыт уйлап куям мин. Бик масаеп кына китмәсен инде Хафизыбыз,—диде әнисе.

Гомер аккан сулар кебек... дигәндәй, көннәре дә гаҗәеп тиз үтә тора. Көннәре генәме, никадәр сагыш, кадерлеңне тилмереп көтү газаплары белән булса да, айлары да берсен-берсе куа диярсең. Инде урып-җыю эшләре дә тәмамланып килә. Тик Нургалидән генә бер хәбәр дә юк.

Көннәрнең кояшлы, коры торуы аркасында ашлыкның бер граммы да югалмады. Уңыш искиткеч мул булды. Газзәбануыбыз да күзгә күренеп тулыланып килә. Ул тагы да матурайды, аның һәр хәрәкәте, кайда гына булмасын үз-үзен тотуы, елмаеп сөйләшүләре илаһи бер гүзәллек белән төрелеп бара. Хатын-кызлар аны күреп һәрберсе үзенчә соклана. «Карале, Газзәбану бу корсагын тагы да матур күтәрә, әле Нургалие дә янында булса... гел очып кына йөрерие...» диештеләр. Хатыннар сөйли инде ул, берсе: «Бер көнне Фатыйх Газзәбануны очратып, аннан күзен дә алалмыйча, Хәнифкә сөйли икән; корсагы да бар диләр, бер баласы янында, икенчесе карынында дигәндәй. Кайнеш белән нинди зур хуҗалыкта яши, башы эштән чыкмыйдыр, әле кендек әбисе булырга да өйрәнеп йөри диме тагы... Гаҗәп бит, ә, үзе һаман чибәрләнә, нурлана гына бара... Тагын күзалдымнан китмәс инде дип әйтә, ди. Хәниф, жәлләп тә куйдым Фатыйхны. «Барыбер сиңа булмый бит инде ул. Тот та өйлән, сиңа любой кыз килә бит, йөрмә болай, булмастайга күзеңне кыздырып»,—дип әйттем әле дип сөйләгән, ди.