Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги



бет2/8
Дата13.07.2016
өлшемі0.5 Mb.
#196491
1   2   3   4   5   6   7   8

III маъруза



Жинсий щужайраларнинг ривожланиши.

Жинсий безларнинг тузилиши
Режа:


  1. Сперматогенез.

  2. Овогенез.

  3. Уру\донларнинг тузилиши.

  4. Тухумдонларнинг тузилиши.

  5. Жинсий цикл.

  6. Таянч иборалар.

  7. Адабиётлар.

Мустащкамлаш учун саволлар




  1. Сперматогенез нима?

  2. Овогенез нима?

  3. Уру\доннинг тузилиши =андай былади?

  4. Тухумдоннинг тузилиши =андай былади?

  5. Жинсий цикл нима?

Жинсий щужайраларнинг ривожланиши. Жинсий щужайралар жинсий безларда ривожланади. Сперматозоидлар уру\донларда, тухум щужайралари эса тухумдонларда ривожланади.

Сперматозоидларнинг ривожланиш цикли сперматогенез (sperma-уру\, genesis-ривожлаиш), тухум щужайраларининг ривожланиши овогенез (ovum-тухум) деб аталади. Жинсий щужайраларнинг ривожланиши уларнинг уру\ланишга ва эмбрионнинг келгусидаги ривожланишига тайёргарлиги билан тамомланадиган мураккаб процессдан иборатдир. Жинсий щужайраларнинг уру\ланишга тайёрлиги уларнинг ызига хос тузилганлиги билангина белгиланмайди: бунда ядро моддасининг редукцияси мущим ащамиятга эга. Ядро моддаси камаяди. Щужайраларнинг редукцион былиниши процессида ысиш даврида ядронинг ызгариши билан бошланадиган ва кам ми=дорда ядро моддаси былган щужайраларнинг щосил былиши билан тугалланадиган процесснинг щаммаси мейоз (meiosis-камайиш, редукция) деб аталади.

Сперматогенез бирламчи жинсий щужайра–сперматогонийдан бошланади ва тырт даврга:



  1. Кыпайиш;

  2. Ысиш;

  3. Етилиш;

  4. Шаклланиш ёки спермиогенезларга былинади.

Сперматогонийлар хроматини йирик, анча интенсив быялган былакчалар щолида бир текисда тар=алган, нисбатан катта ядроли одатдаги щужайралардир. Кыпайиш

даврида сперматогонийлар митотик йыл билан интенсив былинади. Бу улар ми=дорининг бирмунча ортишига олиб келади. Сперматогонийларнинг былиниш сони турли щайвонларда турлича былади. Маълум тур учун унинг =анчалик доимий былишини айтиш =ийин, чунки битта бирламчи щужайра авлодини щисоблаб чи=иш щар ва=т мумкин былавермайди.

Агар дастлабки битта спермагонийнинг щосилалари, масалан, баъзи бир суякли бали=лардагидек айрим цистада ривожлансагина щисоблаш осон былиши мумкин. Сперматогоний =оби=лари осон ытказувчан былади ва улар ор=али кирувчи ози= моддалар щужайраларнинг интенсив былиниши учун энергия манбаи былиб хизмат =илади.

Бир =анча кетма-кет митотик былинишлардан сынг ысиш даври келади, бу даврда жинсий щужайралар былинмайди. Шимиладиган ози= моддалар цитоплазма томонидан ассимиляция =илинади ва щужайранинг интенсив ысишига сабаб былади.

Жинсий щужайралар-биринчи тартиб сперматоцитлар былиб =олади. Ысиш даврида уларнинг ядросида турли ызгаришлар рый беради; бу ызгаришлар навбатдаги даврда содир быладиган редукцион былинишга тайёргарлик щисобланади.

Ядро моддасининг камайишига тайёрланиш механизмини аскариданинг эркаклик жинсий щужайралари мисолида тушунтирамиз.

Уларда тырттадан хромосом былади, ысиш даврида бу хромосомалар жуфт-жуфт былиб жойлашади, кейинчалик эса улардан щар бири худди оддий кариокинездагидай, иккига ажралиб кетади. Бунинг натижасида хромосомли группа энди икки хромосомадан эмас, балки тырттадан тузилади. Бу группалар тетрада (tetra-тыртта)лар деб аталади. Тетрадалар сони щам дастлабки хромосомлар сонига нисбатан икки марта озайган ва аскаридада баён этилаётган щодисада улар иккита былади. Уларнинг щосил былиши ысиш даврининг охирига келиб тугалланади.
Жинсий щаёт цикли фаслий быладиган щайвонларда ысиш ва етилиш даврлари орасида пауза келади, бош=а щайвонларда эркаклик жинсий щужайраси унинг ысиши тамомланиши билано= етилади.

Етилиш даври щужайранинг икки марта былиниши билан характерланади.

Биринчи былинишда =из щужайраларга щар бир тетрададан бир жуфтдан хромосомалар тар=алади. Бунинг натижасида щосил былувчи щужайралар энди тетрадалар эмас, балки жуфт группаларни са=лайди. Етилишнинг бу биринчи былиниши радукцион былиниш деб аталади, щосил былувчи =из щужайралар эса иккинчи тартиб сперматоцитлар дейилади. Етилишнинг иккинчи былинишида иккинчи тартиб сперматоцитларда жуфтлар щосил =илувчи, илгари айрилиб кетган хромосомалар янгидан щосил былувчи щужайраларга тар=алишади. Бу былиниш эквацион былиниш деб номланган. Бунда щосил былувчи щужайралар сперматидалар деб аталади. Былиниш тартиби щар хилдир: биринчиси эквацион, иккинчиси редукцион былиши мумкин. Лекин у щолда щам, бу щолда щам етилишдаги былинишлар натижасида щужайраларнинг щар бирида икки марта кам хромосом былади. Аскаридада у иккига тенгдир.

Шундай =илиб, ядро моддаси етилишнинг былинишларидан бирида, айни редукцион былинишида щужайра танаси жуфт-жуфт жойлашган хромосомларни ажралмасдан тар=алиши билан бир ва=тда былингани учун камаяди.

Етилишдан сынг ривожланишнинг сынгги - тыртинчи шаклланиш даври келади, бунда сперматида сперматозоиднинг мураккаб шаклига эга былади.

Етилишнинг иккинчи былиниши натижасида щосил былган сперматида типик юмало= щужайрадир: ядросида структура яхши ифодаланган, цитоплазмада эса шаклланган сперматозоидларда кучли ызгарган щолда былувчи барча органоидлар былади.

Сперматида анча кичик щужайрадир, чунки у ысишини етилиш даври бошлангунча тыхтатган биринчи тартиб спрматоцитнинг икки марта былиниши натижасида щосил былгандир. Шунга =арамасдан, унда цитоплазманинг нисбий ми=дори, ундан щосил былувчи сперматозоиддагига нисбатан кыпдир.

Щужайранинг кейинчалик олдинги учи былиб =оладиган =исмига ядронинг кычиши билан сперматозоид шакллана бошлайди. Шунинг билан бирга ядро, ядро ширасининг ажралиб чи=иши туфайли =ую=лашади ва сперматозоидга хос былган бошча шаклини олади.

Айни замонда иккала центриоллар уларни ыраб турувчи ти\из сферадан чи=иб кетади ва щужайранинг ядро кычиб ытувчи томонига =арама-=арши =исмида шундай жойлашадики, улардан биттаси иккинчисига нисбатан ядродан узо=ро=да былиб =олади. Биринчисидан щужайрадан чи=иб кетувчи ва думнинг ы= ипига айланувчи хивчин ысиб чи=ади. Протоплазманинг центиролллар билан чегараланган =исми быйинчани щосил =илади. Центриоллар билан ёнма-ён жойлашган ички тырсимон аппарат щужайранинг олдинги =исмига кычиб ытади ва акросома щосил былишида иштирок этади. Сперматидлар органоидларининг =айтадан тузилиши билан параллел щолда цитоплазма ядродан борган сари кыпро= ажралади ва ы= ип быйлаб сир\алиб тушади. Цитоплазманинг озро= =исми думнинг учида унча катта былмаган щошия шаклида =олади, ващоланки кып =исми щужайрадан тамоман чи=иб кетади. Ядронинг =ую=ланиши давом этади ва \ужланиб =олади. Барча бу =айта тузилишлар натижасида =амчисимон сперматозоидлар шаклланади. Улар шаклларининг турли-туман былишига сперматидларда шаклланиш процессидаги баъзи бир тафовутлар сабаб былади.

Овогенез бирламчи жинсий щужайра-овогонийдан бошланади ва уч даврга былинади: 1) кыпайиш; 2) ысиш; 3) етилиш.


Кыпайиш даврида овогонийлар митотик былинади, бу эса щужайраларнинг сонини анчагина ортишига сабаб былади. Овогоний былинишларининг сони ща=ида щам сперматогоний былинишларининг сони ты\рисидаги нарсани айтиш мумкин, сперматогонийлар каби овогонийлар щам ози= моддаларни осон ытказади.

Бир =анча митотик былинишлар ытиши билан щужайралар ысиш даврига ытади, бу ва=тда овогоний биринчи тартиб овоцитга айланади. Биринчи тартиб овоцит щам овогоний каби ози= моддаларни ытказади. Электрон микроскопик текширишлар бу щужайраларнинг =оби\ида микросыр\ичлар борлигини кырсатди.

Овогенез ва=тида овоцитнинг цитоплазмасида ва ядрочаларида РНК ми=дори ортади. Бу унда шу кислота билан бо\ли= былган о=сил синтезининг активлигини кырсатади.

Ысиш кичик ва катта даврларга былинади. Улардан биринчисида овоцит цитоплазманинг ортиши щисобига ысади: ядронинг щажми бир оз ызгаради. Катта ысиш даврида щужайрага кираётган ози= моддалар доначалар ёки пластинкалар кыринишида ажраладиган махсус о=сил-сари=ликнинг щосил былиши юз беради. Бир хил щайвонларда у кып щосил былади ва шунга кыра тухум анчагина катталашиб кетади. Бош=аларда у кам ажралади ва катта ысиш даврида тухумнинг катталиги унчалик ызгармайди. Сари=лик тыпланиши сабабли ур\очилик жинсий щужайраларининг ысиш даври эркаклик щужайраларидагига нисбатан анчагина узунро=дир.

Биринчи тартиб овоцит ядросида юз берадиган мураккаб ызгаришлар биринчи тартиб сперматоцит ядросида кузатиладиган ызгаришларга ыхшайди ва тетрадалар щосил былишига олиб келади.

Етилиш даврида иккита: редукцион ва эквацион былиниш юз беради. Биро=, ур\очилик =аторида бу былинишлар натижасида битта биринчи тартиб овоцитдан, эркаклик =аторидагидай тыртта жинсий щужайра эмас, балки битта щосил былади. Бу щужайралар

цитоплазмасининг бир текисда та=симланмаслиги натижасида содир былади. Биринчи былинишда =ачонки, тетрадалар жуфтларга тар=алишганда бир щужайрага цитоплазманинг жуда озгина =исми, бош=асига эса деярли щаммаси кычади. Щосил былган кичкина щужайра биринчи йылловчи ёки =утбли танача (полоцит) деб аталади. У кейинчалик ривожланмайдиган иккита щужайрага былинади. Етилишнинг биринчи былинишида щосил былган иккинчи щужайра жуда катта былади ва иккинчи тартиб овоцит деб аталади. Етилишнинг иккинчи былинишида бу щужайрадан яна кичкина щужайра-иккинчи йылловчи ёки =утбли танача ва жуда катта редукциялашган ми=дорда хромосом са=ловчи ва энди етилган тухум щужайрасидан иборат былган, одатда, тухум деб аталувчи щужайра щосил былади. Шундай =илиб, етилиш былинишларида учта кичкина щужайралар ва битта катта етилган тухум щосил былади.

Ур\очилик жинсий щужайрасининг ривожланишида, эркаклик =аторида былгани каби шаклланиш даври былмайди, лекин тухум щужайраси щам уру\ланишга тайёр былади. Буни аввало, цитоплазма анчагина кыпаядиган ва сари=лик тыпланадиган биринчи тартиб овоцитнинг ысиши ва=тида, кейинчалик эса =оби=ларнинг щосил былишида сезиш мумкин. Баъзи бир щайвонларнинг тухумларида бирламчи =оби= жуда эрта-щали ысишни тугалламаган овоцитларда щосил былади. Баъзан у анча =алинлашиб кетади. Бундай щолларда унда сперматозоид ытувчи тешик-микропиле былади.

Агар тухумнинг ривожланиши тугалланишига =адар иккиламчи =оби= шаклланган былса, унда щам шу сингари тешик щосил былади. +оби=ларнинг щосил былиши билан овогенезнинг барча процесси тугайди.

Агар сперматогенез овогенез билан та==осланса тухум щужайраларига нисбатан сперматозоидлар анча кып етилиши равшан былиб =олади. Бунинг сабаби тухум щужайраларининг щосил былиш процесси узо=ро= давом этишидир. Сперматогонийлар овогонийларга нисбатан

анчагина интенсив кыпаяди. Бундан таш=ари, ур\очилик =аторида етилишнинг икки марта былинишидан сынг тыртта щужайрадан фа=ат биттаси тухумга айланади.

Сперматогоний ва овогонийлар ривожланиши натижасида етилган жинсий щужайралар-эркаклик ва ур\очилик гаметалари щосил былади.


Жинсий безларнинг тузилиши.
Уру\донлар. Жинсий безлар-эркакларда уру\донлар ва ур\очиларда тухумдонлар-жинсий органларнинг энг мущим былимлари щисобланади: уларда жинсий мащсулотларгина эмас, балки жинсий гормонлар щам ишлаб чи=арилади.

Уру\донлар тузилишига кыра \оят хилма-хилдир. Сут эмизувчиларнинг мисолида унинг тузилиши билан танишамиз.

Уру\дон сиртдан =оби=лар билан =опланган. Унинг ички =исми щар =айсиси битта уру\ каналчасининг тармо=лари билан тылган зич бириктирувчи ты=имадан иборат тыси=лар билан былакчаларга ажралади. Буралиб кетган каналчалар ыртасидага орали= \овак бириктирувчи ты=има билан тылган былади.

Бу ерда фа=ат жинсий щужайралар ривожланадиган каналчаларни ырганиш билан чегараланамиз.

Буралган уру\ каналчаси девори Сертоли щужайралари деб аталувчи эпителиал щужайралардан вужудга келган цилиндрсимон найдан иборат былади. Каналча бышли\и ривожланишнинг щамма бос=ичларида быладиган жинсий щужайралар билан тылган. Сертоли щужайрасининг ядро турган =исми каналчани ыраб турувчи бириктирувчи ты=има =атлами билан ало=адордир. Цитоплазма кыпро= былган бош=а =исми каналча бышли\и томонга =араган былади ва бу ерда синцитиал негиз щосил =илади. Бунда ривожланаётган жинсий щужайралар былади. Жинсий щужайралар уру\ каналчасида кып =атламли девори былган найга ыхшаб бир неча =атор былиб жойлашади. Бунда бир тур жинсий щужайраларнинг ривожланиши тугалланмасдано= каналча деворидан унинг бышли\ига суриладиган бош=аси ривожлана бошлайди. Найнинг кындаланг кесигида каналчанинг таш=и юзасидаги сперматогонийлардан бошлаб унинг бышли\идаги тайёр сперматозоидларгача былган жинсий щужайраларнинг бирин-кетин жойлашган авлодларини топиш мумкин.

Биро=, сперматогенез каналчанинг узунасига тыл=инсимон ытиши билан процесс мураккаблашади. Бунга эркаклик жинсий щужайраси ривожланишининг айрим бос=ичларининг щар хил давом этиши сабаб былади. Сперматидаларнинг узо= ва=т ва мураккаб янгидан тузилиши юз берадиган жойдаги каналча бышли\ида сперматозоидлар былмайди, унинг деворининг таш=и =атламида эса сперматогонийлар ва биринчи тартиб сперматоцитлар былади. Каналчанинг сперматиднинг =айта тузилиши алла=ачон тугаган бош=а жойидаги бышли\ида тайёр сперматозоидлар былади: биринчи тартиб сперматоцитлар тез былинади ва дастлаб иккинчи тартиб сперматоцитлар, кейинчалик эса сперматидларга айланади. Каналча деворининг энг таш=и =атламида сперматогонийлар ётади.

Кыпгина умурт=асизларда уру\донлар бир учида чи=арув йыли былган кыр халтача шаклли былади. Бундай уру\донларда жинсий щужайралар, уларнинг ривожланиш даврларига мос равишда зона былиб жойлашади. Чи=арув йылига анчагина узо= былган =исмда сперматогонийлар, унга я=инро=да ривожланишнинг то сперматозоидларгача былган навбатдаги бос=ичларидаги щужайралар жойлашади.



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет