Білімді тексеруге арналған сұрақтар

76 
3 Ақ Орда және Көк Орда туралы пікірлерді талдаудағы Өтеміс қажының 
еңбегінің өзіндік ерекшелігін көрсетіңіз? 
4 Зерттеушілердің талқылауы барысында Шибан ұлысы қай Ордаға 
жатқызылды?
§4 Ноғай Ордасының құрылуы мен күшеюі 
Ноғай Ордасы - Алтын Орданың ыдырауы мен Ақ Орданың әлсіреуі 
барысында Қазақстанның батыс аумағында пайда болған мемлекет. Мемлекеттің 
этникалық негізін маңғыт тайпалар одағы құраған. Мемлекеттегі билеуші әулет 
осы тайпаның өкілдері болып табылады. Ал ноғай, ноғайлықтар, Ноғай Ордасы 
деген терминдер әдебиеттерде XV ғ. соңында пайда бола бастайды. Оған дейін 
Маңғыт Ұлысы немесе Маңғыт Жұрты, маңғыттар деген атаулар қолданылып 
келеді.
Зерттеушілер ноғайлардың этногенезін моңғол және жергілікті қыпшақ 
тілдес тайпалармен байланыстырады. Ноғай Ордасының құрамына маңғыттармен 
бірге қоңырат, найман, арғын, қаңлы, алшын, қыпшақ, кенегес, қарлұқ, алаш, тама 
және басқа рулар мен тайпалар енеді.
XIII ғасырдың екінші жартысында Жошы Ұлысының ең батыс бөлігіндегі 
ұлыста Жошы ұрпақтарының бірі, түмен басы Ноғай билік құрып, ол өз 
заманында ірі саяси тұлғаға айналады. Тіпті өз ұлысын дербес мемлекет қылуға 
күш салады. Жазба деректерде Ноғайдың бұл әрекеті «Ноғай бұлғағы» деп 
аталады. 1299/1300 жылы Ноғай қаза тапқаннан кейін ұлыс таратылып, оның 
құрамында енген ру-тайпалардың бір бөлігі Еділ мен Жайық өзендерінің 
аралығына көшіріледі.
Ноғай Ордасының негізгі аумағы Еділ мен Жайық өзендерінің аралығында, 
Еділдің төменгі бойында болатын. Негізінен көшпелі мал шаруашылығымен 
айналысқан ноғайлар Жайықтың сол жағалауы бойында көшіп-қонып жүрді, 
олардың көшіп жүретін жерлерінің аумағына: солтүстік – шығыста Батыс – Сібір 
ойпатына дейінгі, солтүстік – батыста Қазанға дейінгі, оңтүстік – батысында 
Аралдың солтүстігіне дейінгі жерлер жатты. Олар кейде Маңғыстау мен Хорезмге 
дейін, Орталық Қазақстанға, Сырдың орта және төменгі ағысы бойына дейін
көшіп баратын.

77 
Ноғай ордасы* 
Ноғай Ордасы ХІV ғасырдың соңына таман Алтын Ордадағы саяси 
бытыраңқылықтың өршіген кезеңінде Едіге бидің басшылығымен оқшаулана 
бастайды. Тоқтамыс хан Алтын Ордадағы биліктен қуылғаннан кейін Едіге би
Алтын Орданың «уақытша билеушісіне» айналып, іс жүзінде 15 жыл бойы (1396 
– 1411) империядағы бүкіл билікті өз қолында ұстайды. Ол өз қалауынша 
жошылық сұлтандарды хан тағайындап және тақтан шеттетіп отырған. Жазба 
деректерде «Едіге өз Ордасында 200 мыңнан астам атты әскерді ұдайы ұстаған». 
«Беклер-бек» немесе «ұлы әмір» (әмир әл – умара) лауазымын иеленген ол, өзі 
қойған хандар арқылы Алтын Орданы басқарып отырған. Оның мұрагері Нұр ад-
диннің (1426 - 1440) билігі кезінде Маңғыт ұлысы Ноғай Ордасына айналып, жеке 
мемлекет ретінде өмір сүре бастайды.
Ноғай Ордасы бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақтың ХV ғасырдағы саяси 
өмірінде маңызды роль атқарады. Едіге ұрпағы Уақас бидің билігі тұсында ол 
Әбілқайыр ханмен жақындасып, маңғыттар «көшпелі өзбектердің» құрамындағы 
тайпалық одақтың бірі болады. Оның мұрагерлері Жаңбыршы, Хорезми бек, Мұса 
билер кезінде Ноғай Ордасы дербес саясат жүргізеді. Әсіресе, Мұса бидің тұсында 
Ноғай Ордасы бұрынғы Жошы ұлысы аумағындағы ең мықты мемлекеттердің бірі 

78 
болып, бүкіл аумақтағы саяси үрдістерде маңызды роль атқарады. 
Ноғай Ордасы XVI ғасырдағы өзінің саяси дамуында үш рет үлкен саяси 
дағдарысты басынан өткереді. Олардың бәрінің себебі біреу ғана болды, ол – 
маңғыт мырзалары арасында билік үшін күрес болды. Алғашқы саяси дағдарыс 
XVI ғасырдың екінші он жылдығында Мұса би қайтыс болғаннан кейін оның 
үлкен ұлдары арасында өтеді де, сол ғасырдың 20-шы жылдары аяқталады.
Екінші үлкен саяси дағдарыс XVI ғасырдың 50-ші жылдарының ортасында 
болады. 1552 жылы Қазан хандығын Мәскеу княздігі жаулап алғаннан кейін орыс 
патшасының ықпалы артып, ноғайлық мырзалар арасында Мәскеуді жақтайтын 
және оған қарсы топтар пайда болады. Мұса бидің кіші ұлдары Жүсіп пен 
Исмайыл бір –біріне қарама қарсы топтарда болып, олардың арасындағы күрестер 
1555 жылы Исмайылдың Жүсіпті өлтіруімен аяқталады. Бұған қоса 1550-ші 
жылдары ноғайлар арасында басталған жұт халықтың көптеп аштан қырылуына, 
басқа елдерге көшіп кетуіне алып келеді. Көптеген рулар мен тайпалар Қазақ 
хандығының құрамына келіп қосылады.
Екінші саяси дағдарыс барысында Ноғай Ордасы бірнеше ордаларға бөлініп 
кетеді. Олар Үлкен Ноғай Ордасы, Кіші Ноғай Ордасы, Алтыұл ноғайлары, 
Жембойлық ноғайлар деп аталынды. 
XVI ғасырдың екінші жартысында Үлкен Ноғай Ордасында саяси жағдай 
біршама тұрақтанады. Бірақта сол ғасырдың соңында тағы да билік үшін күрестер 
өрбіп, ол Оразмұхаммед бидің өлтірілуімен аяқталады. Бұрынғы кішігірім ордалар 
тағы да өз ішінде жіктеле бастайды. Мұндай жағдайды XVII ғасырдың алғашқы 
отыз жылында ойраттардың бір бөлімі – торғауыттар шебер пайдаланып, бұрынғы 
Ноғай Ордасының жерін басып алады. Ноғайлардың бір бөлігі батысқа қарай – 
Қырым хандығына көшсе, бір бөлігі қазақ халқына келіп қосылады. Ал қалған 
бөлігі Еділ қалмақтарының билеушілеріне салық төлеп тұруға мәжбүр болады. 
Жалпы, мемлекет ретінде Ноғай Ордасы XVII ғасырдың 30-шы жылдары тарихтан 
өшеді. 
Ноғай Ордасы таза этникалық құрылым емес болатын, ол әртүрлі 
этностардың бөліктерін құраған саяси құрылым болды. Ноғай Ордасында өмір 
сүрген көптеген тайпалар қазақ халқының қалыптасуына қатынасады. 

жүктеу/скачать 7.94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: