Білімді тексеруге арналған сұрақтар

92 
зерттеуші В.В. Бартольд Тоғылық Темірдің хан ұрпағы екендігіне күмән келтіреді. 
Тоғылық-Темірдің әкесіне байланысты келіспеушіліктерді (мәселен бір 
деректерде оның әкесі Тува ханның келесі бір ұлы Емілқожа деп көрсетілген) 
келтіре отырып, Тоғылық Темірдің шығу тегі жайлы әңгімені дулат әмірінің өзі 
ойдан шығаруының әбден мүмкін екендігін алға тартады. Қалай дегенменде бұл 
фактілер осы кезеңдегі Дулат әмірлерінің Моғолстан мемлекетінің саяси өмірінде 
атқарған рөлінің қаншалықты зор екендігін көрсетеді. Әмір Болатшы іс жүзінде 
хандық биліктің бірқатар функцияларын өз қолына шоғырландырып, іс жүзінде 
тәуелсіз билеуші есебінде болды. Ол өзінің мұндай артықшылықтарын заңдық 
тұрғыдан 
негіздеп 
алды. 
Дулаттардың 
өзге 
ру-тайпа 
өкілдерінен 
артықшылықтарын сонау Шыңғыс хан заманымен байланыстырып, негіздеді. 
Мәселен, Мұхаммед Хайдар Дулатидың хабарлауынша, әмір Хұдайдад, оның әкесі 
Болатшының арғы аталары Өртөбе Шыңғыс хан заманында оның жарлығы 
бойынша жеті артықшылық (мансап) алған. 
Міне, осы артықшылықтарды Тоғылық Темір хан мойындап қана қоймай, 
Болатшы әмірге тағы екі артықшылық беріп, оның жалпы санын тоғызға 
жеткізген. Бірі – қосынның әмірін, яғни мың нөкері бар әмірді ханға айтпай-ақ 
басшылыққа тағайындауға, не жұмыстан босатуға еркі бар және ол үшін хан үкімі 
қажет емес; екіншісі - әмір Болатшының ұрпақтары тоғыз қылмыс жасағанға дейін 
жауапқа тартылмайтындығы.
Осылайша, әмір Болатшы шын мәнінде хан билігіне ғана тән көптеген 
артықшылықтарды иеленіп, іс жүзінде дәрежесі ханнан асып түсерліктей билікті 
өз қолдарына шоғырландырды. Дулат әмірлерінің мұндай артықшылықтары
ұлысбегі деген мансапты иеленуімен бекітілді. Ұлысбегі армиясының тікелей 
қолбасшысы болып табылады және ішкі-сыртқы саясатына қатысты түйінді 
мәселелерді тікелей шешетін. Сондай-ақ ұлысбегі мемлекеттің басқару 
аппаратындағы түрлі шендегі лауазымды тұлғаларды басқарып, алым-салықтар 
жинау, мемлекет қаржысын қайда жұмсау қажеттілігі туралы маңызды 
мәселелерге жауап беретін. Моғолстан мемлекетінде Тоғылық Темір хан тұсында 
әмір Болатшы дулат ұлысбегі болғаны белгілі. Мұхаммед Мырза Хайдар Дулатиге 
сүйенсек, ұлысбегілік қызметі дулат әмірлеріне мұрагерлік жолмен өтіп отырған. 
Дулат әмірі «бүкіл моғол ұлысының әмірі» деп аталып, құжаттарда барлық 
әскердің бас қолбасшысы ретінде аталды. К.А. Пищулина «Бахр ал-асрар» 
шығармасының мәліметтеріне сүйене отырып, ұлысбегінің мыңдықтардың (әскери 
бірлік – авт.) басшысы немесе мыңбасын ханның рұқсатын сұрамай-ақ өзі 
тағайындай беретіндігін алға тартады.
Моғолстан тарихы бойынша іргелі зерттеудің авторы, белгілі қазақстандық 
зерттеуші К.А. Пищулина өз зерттеуінде түркі және түркіленген моңғол 
ақсүйектерінің Мәуереннахрдан бөлініп, өздерінің жеке хандықтарын құру үшін 
күресін неліктен нақ дулат тайпасының әмірлері басқарды деген сұрақ қоя 
отырып, оған былай деп жауап береді: «Себебі осы кезде дулаттар Жетісудағы ең 

93 
ірі әрі үлкен аумақты иеленіп отырған түркі тайпаларының бірі болды. Олар 
сондай-ақ дулаттардан шыққан ірі ақсүйектер ХІV ғасырда Шығыс Түркістандағы 
отырықшы-егіншілік жазиралардың иелері болып табылады». Бұдан әрі зерттеуші 
дулаттардың Шыңғыс хан дәуірінен бергі мұраға алған иелігі болып табылатын 
Маңғылай-Сүбе аймағы туралы Мұхаммед Хайдар Дулатидің мәліметтерін алға 
тартады. 
Әрине ХІV ғасырдан бастап Моғолстанның саяси өмірінде маңызды рөл 
атқарған дулаттардың М.Х. Дулати дерегі бойынша сонау Шыңғыс хан дәуірінен 
бастап көтерілгендігі туралы мәліметтерін өз ата-бабаларының билігінің 
«заңдылығын» негіздеу әрекетінен туындаған деп болжауға болады. Себебі, біз 
қарастырып отырған кезеңдегі саяси идеология бойынша Шыңғыс ұрпақтарынан 
таралғандар ғана хан билігін иеленуге құқылы. Ал, дулаттар іс жүзінде хан 
билігінің көптеген артықшылықтарын өз қолдарына шоғырландырып, дербес 
билеушілерге айналғаны белгілі. Тек сол кезеңде қоғамдық-саяси ұстанымдарға 
байланысты өз биліктерін Шыңғыс ұрпақтарынан сайланған қуыршақ хандардың 
билігімен бүркемелеуге тиіс болды. Деректерде әмір Болатшының інісі әмір Қамар 
ад-Диннің қуыршақ хандар билігінен бас тартып, өзінің жеке билігін орнатудағы 
сәтсіздігін тікелей «халықтың қарадан шыққан қарашаның билігін мойындағысы 
келмеуімен» байланыстырады. 
Мәселен, белгілі шығыстанушы ғалым В.В. Бартольд Рашид ад-Дин мен ХІV 
ғасырдағы Түркістандық шығармалардың ХІІІ ғасырдағы саяси оқиғалар туралы 
мәліметтерін өзара салыстыра келе, алғашқы авторлардың өз ата-бабаларының 
Шыңғыс хан заманында-ақ бедел мен абырой-атаққа ие болғандығы туралы 
хабарламалары кейінгі авторлардың өз кезеңдерінде қалыптасқан саяси жағдайды 
түсіндіру мен ақтап алу үшін ғана ойдан шығарылған деп жазады. Мәселен, 
бұрынғы Шағатай ұлысының батыс бөлігінде саяси билікті иеленіп, үлкен 
империя құруға қол жеткізген барлас руынан шыққан әмір Темір өз билігінің 
заңдылығын дәлелдеу үшін арғы атасы Қарачардың атасы Качули мен Шыңғыс 
ханның атасы Қабыл ханмен жасалған жазбаша келісімді алға тартады. Ал бұл 
құжат, ХІV ғасырда орын алған дүрбелең жылдары жоғалып кетсе керек-мыс».
Міне, дәл осындай жағдайды Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде іс 
жүзінде хандық билікке қол жеткізген дулат әмірлерінің тарихын баяндайтын, әрі 
осылардың тікелей ұрпағы Мұхаммед Хайдар Дулатидің шығармасынан да 
байқаймыз. Рашид ад-Дин дулат әмірлерінің тоғыз артықшылығын дәлелдейтін 
жарлығына доңыз жылы, көктем мезгілінде Құндызда қол қойғанын айтады. 
Автор моғол тілінде әрі моғол графикасымен жазылған жарлықты да көргенге де 
ұқсайды. Дегенмен бұл жарлықтың да түп нұсқасы Шаһибек (Шайбани хан) бүлігі 
тұсында жоғалып кеткен болса керек. 
Алғашқы моғол хандары тұсында дулат әмірлері ханның Шағатай хан 
ұрпағы ретінде бұрынғы Шағатай ұлысы аумағына толық билік жүргізуге деген 

94 
құлшынысын барынша қолдады. Тіпті олар өздері ханның сыртқы саясатын 
Мәуереннахр өлкесін жаулап алуға бағыттады десек те болады. 
Сондықтан Тоғылық Темір хан сыртқы саясаттағы алғашқы қадамын 
бұрынғы Шағатай ұлысының батыс бөлігі Мәуереннахр өлкесіне жаулап алу 
жорықтарын жүргізуден бастады. Себебі осы кезеңде Мәуереннахр өлкесі де бір-
біріне тәуелсіз, бірнеше дербес иеліктерге бөлініп кеткен еді. Мәселен ХІV 
ғасырдың 50-60-шы жылдарында Ходжент және оның аймағы жалайырлардың, 
Шахрисябз (Кеш) аймағы барластардың, Бұхара садрлардың діни иеліктері болып 
саналды. Ал әмір Қазағанның (1346/47 – 1358 жж.) иелігі негізінен Балх аймағын 
ғана қамтыған. Ал, оның 1358 жылы өлтірілуі дулат әмірлеріне өз хандары 
Тоғылық Темір билігін Мәуереннахр аймағына да орнатуға мүмкіндік туғызды. 
Осылайша 1360 жылы Тоғылық Темір жоғарыда аталған Моғолстан 
өлкесіндегі ірі дербес иеліктердің билеушілері Қамар ад Дин дулат, Қажы бек 
аркинут және т.б. басын қосып, Мәуереннахрға жорыққа аттанады. Тоғылық Темір 
хан Мәуереннахр өлкесінде алғашқы табыстарға да қол жеткізеді. Өзара 
қырқысып, жеке дара билікке ұмтылған Мәуереннахрдағы феодалдық иеліктердің 
басшыларының көпшілігі моғол ханының билігін мойындауға асықты. Солардың 
ішінде болашақ ұлы әмір Темір барлас та бар болатын. 
Бірақ Тоғылық-Темір бұдан әрі Мәуереннахр өлкесіне тереңдеп ене алған 
жоқ. Себебі Мәуреннахр өлкесінде моғол ханының өз армиясының ішінде бүлік 
шығады. Бүліктің басында алғы шепке жіберілген армиясының қолбасшыларының 
бірі болып тағайындалған Қажыбек арғын тұрды. Дәл осы кезеңде Тянь-Шяньда 
бүлік басталады. Себебі осы кезеңде Моғолстан әмірі Болатшы қайтыс болған еді. 
Әмір Болатшыдан кейін ұлысбегілік қызметін иеленуге оның інісі Қамар ад-Дин 
дулат ұмтылды. Ал дулат әмірлерінің бір тобы әмір Болатшының ұлы 7 жасар 
Хұдайдадты қолдап, әкесінің орнына ұлысбегілікке Хұдайдад бекітіледі.
Ішкі жағдай біраз тұрақталған соң Тоғылық-Темір арада бір жыл өткенде, 
яғни 1361 жылы екінші рет Мәуереннахр өлкесіне жорыққа аттанады. Бұл жолы 
Тоғылық-Темір уақытша болса да Мәуереннахрды толық бағындыруға қол 
жеткізеді. Бұл туралы деректерде былай деп жазылады: «Күз түсісімен хан 
(Тоғылық-Темір – авт.) Самарқанға бет алады. Жол-жөнекей әмір Байан Сулдузды 
өлтіруге жарлық береді. Самарқандқа келгенде Мәуереннахрдың билігі 
толығымен оның қолына көшкен еді. Барлық әмірлер мен нояндар шарасыздықтан 
оны мойындады. Хан сенімсіздік білдірген адамдарды өлтірді, ал сеніміне 
кіргендерге ілтипат көрсетті». Бұдан әрі хан Мәуереннахр өлкесіне ұлы Ильяс 
қожаны билеуші етіп қалдырып, өзі Моғолстанға оралады. Дәл осы кезде 
Мәуереннахрда Ильяс қожамен бірге қалған әмірлер бүлік шығарып, Ильяс 
қожаның билігін амалсыз мойындаған Темір ыңғайлы сәтті пайдаланып, әмір 
Хүсейін жағына өтіп кетеді. Осы кезде Жетеден (Моғолстаннан) Тоғылық Темір 
ханның қайтыс болғандығы туралы хабар жетеді. Ильяс қожа әке тағын иелену 
үшін жолға жиналады. Ал, бұл кезде әмір Хүсейінмен біріккен әмір Темір Ильяс 

95 
қожаның өзіне қарсы жіберген 20 мыңдық әскерін талқандайды. Әскер санының 
басымдығына қарамастан, моғол әскерлерінің жеңіліп қалуы әрқайсысы ру-
тайпасынан құралған әскери отрядтарды басқарған Моғолстан әмірлерінің 
әрқайсысы өзінің жеке мүддесіне сәйкес әрекет жасап, өзара іс-қимылдарын 
біріктіре алмауынан болған еді. 
Жеңілген Жете әскерін одан әрі қудалауға ұшыратқан Әмір Темір мен 
Хүсейннің қолы Моғолстанға аттанып бара жатқан Ильяс қожаның Қаба-Матан 
деген жерде амалсыз шайқасты қабылдауға мәжбүрлейді. Осы шайқас 
нәтижесінде хан мұрагері Ильяс қожаның өзі де тұтқынға түседі. Түркі елінің 
табиғатында ханға құрмет көрсету салты берік қалыптасқандықтан, Ильяс қожа 
және онымен бірге Бектас әмірді босатып жібереді. Ал, Моғолстанда Ширамун 
әмір, Қажы әмір, Тунам әмір, Қамар ад Дин әмір, Шамс ад-Дин әмір және т.б. 
жиналып, Тоғылық-Темір ханның орнына Ильяс қожаны хан сайлау жөнінде 
шешімге келеді. 1365 жылы Тоғылық Темір бастаған моғол әскері Сырдария 
жағасында Чинас пен Ташкент аралығындағы жерде Темір мен Хүсейін әскерімен 
шайқасқа түседі. Бұл шайқас тарихта «Батпақ шайқасы» деген атпен белгілі. 
Себебі шайқас кезінде қатты жауын басталып, жер майланып, аттар тайып құлап, 
адамдар бәрі балшыққа батады. Бұл шайқаста Моғолстанның қатал табиғатына 
шыққан Ильяс қожа әскері басымдылыққа жетеді. Темір мен Хусейін кері шегініп, 
қашуға бет алады. Олар Мәуереннахрдың бас қаласы Самарқандты тағдырдың 
қолына тапсырып, өздері бас сауғалап кетеді. Бірақ моғол әскері Самарқандты ала 
алмайды. Оның бірінші себебі қала халқының қала қорғанысын ұйымдастырып, 
жауға күшті тойтарыс беруі болса, екіншіден, осы кезеңде Жете әскері арасында 
«жамандатқыр» ауруы тарап, аттардың қырылғанынан, әр төрт әскер бір атқа 
міңгесіп қалады. Міне, Ильяс қожа ханның Мәуереннахр өлкесін жаулап алу үшін 
жүргізген бұл соғыстың жеңіліске ұшырауымен оның билігі әлсіреп кетеді. Муин 
ад Дин Натанзи Ильяс Қожа билікке келгеннен кейін бір жыл өтер-өтпес уақытта 
барлық билік бүлікшіл әмірлердің қолына өтіп, әркім біріне-бірі күдіктене қарай 
бастағаны» туралы жазады. Хан билігіне қарсы басталған әмірлер бүлігінің 
басында әмір Қамар ад Дин Дулат тұрды. Әмір Қамар ад Диннің Шағатай 
ұрпақтарынан сайланған моғол хандарына деген наразылығы Тоғылық Темір хан 
тұсында-ақ байқалған еді. Себебі Тоғылық Темір хан әмір Болатшы қайтыс 
болғаннан кейін ұлысбегілікке әмір Қамар ад-Динді немесе Болатшының басқа да 
бауырларын емес, жеті жасар ұлы Хұдайдадты бекіткенін айтқан едік. Хан бұл 
әрекетімен өзінің билікке келуіне ықпал жасаған әрі мемлекетті басқару ісіндегі 
беделі мен алар орны жағынан көп жағдайда өзінен асып түскен құдіретті 
ұлысбегінің ықпалынан құтылуды да көздеген болса керек деп ойлаймыз. Ал жеті 
жасар баланы бүкіл мемлекеттің ұлысбегі ретінде сайлай отырып, әлі де болса 
қалыптасқан дулат әмірлерінен ұлысбегін сайлау дәстүрінен толық қол үзуге 
батылы бармағанын көреміз.

96 
Дегенмен деректерде Қамар ад Дин дулаттың жеке дара билікке ұмтылған 
уақыты туралы ортақ пікір жоқ. Келесі бір дерек мәліметтері бойынша Қамар ад 
Дин Ильяс қожаның билікке келуін қолдаған әмірлер қатарында болып, оған 
қарсы бүлікті тек хан Самарқандтан жеңіліспен оралғаннан кейін ғана бастаған. 
Бұл оқиғалар туралы Мұхаммед Хайдар Дулати былай деп жазады: «Әмір 
Қамараддин ер жүрек болған әрі оның етігінің қонышына жеті жасар бала сиып 
кетеді екен деген аңыз тараған. Қорыта айтқанда ол қатты ренжіді, бірақ бірдеңе 
істеуге дәрменсіз еді. Хан дүние салған соң, ол қарсы шықты. Бірақ «Зафар 
намеде» былай айтылады: «Ильяс қожа хан өлген соң ол қарсы шыққан, деп 
айтылады, мұның өзі аңыз-әңгімеден алшақтау. Қалайда сол кезде мықты, тәуелсіз 
хан қалмағандықтан, ол ішінде қайнаған ашу-ызасын сыртқа шығармай тұра 
алмаған. Моғолдардың айтуына қарағанда, бір күннің ішінде он сегіз ханды 
өлтіріп, өзі хан атанған. Сөйтіп Моғолстанның бей-берекеті қашты деген аңыз 
қалған кейінге». 
Ал, келесі бір деректің авторы Муин ад-Дин Натанзи Қамар ад-Дин үлкенге 
деген құрметпен ағасы Шамс-ад-Дин дулатты басшы деп жариялайды. Осылайша, 
іс жүзінде Моғолстандағы билік Қамар-ад-Диннің қолына өтеді. Ол Тоғылық 
Темір хан отбасын түгел қырып салады. Тек, «Тоғылық Темір ханның емшектегі 
бір ұлы қалған еді. Оны әмір Хұдайдад Мир аға деген шешесімен бірге жасырды. 
Әмір Камараддин оған сұрау салып бірнеше рет адамдарын жіберді. Бірақ олар 
дер кезінде айласын асырып жасырып отырды. Сонымен әмір Камар-ад-диннің 
іздеуші адамдары оларды таба алмай қалады». 

97 
Профессор, ҚР ҰҒА Құрметті мүшесі Т.Омарбековтың деректер негізінде салған портреті 
Осылайша, Моғолстандағы дулаттардың өзі әмір Қамар ад Дин мен әмір 
Хұдайдад арасындағы саяси ұстанымға байланысты екі лагерге бөлінеді. Қамар 
ад-Дин ұзақ уақыт бойы Моғолстандағы алауыздықты жою үшін күрес жүргізеді. 
Бірақ Шыңғыс ұрпақтарынан тым болмағанда біреуі тірі тұрғанда ешкімнің 
қарашаның билігін мойындағысы келмейді». Бұл туралы Мұхаммед Хайдар 
Дулати: «Әмір Қамар ад-дин Моғолстанның билігін игеруге кірісті. Алайда 
әмірлердің оған қарсылық көрсетуі және әмір Темір әскерлерінің Моғолстанға 
келуі оның аяғын нық басып емін-еркін билік жүргізуіне кесірін тигізді», - деп 
нақты атап көрсетеді. Моғолстан халқын құраған өзге де ру-тайпа әмірлерінің 
Қамар ад Диннің билігіне қарсы шығарын былайша түсіндіруге болады. Олар шын 
мәнінде Тоғылық Темір ұрпағының «заңды» биліктерін қайтарып алуын 
қалағаннан емес, керісінше өздері сияқты бір тайпа көсемдерінің хан 
дәрежесіндегі шексіз билікке қол жеткізуін қаламағандықтан еді. Сондықтан осs 
кезеңде көптеген ру-тайпа әмірлері дулаттардың үстемдігін мойындаудан бас 
тартып, сол үшін күресті. 
Дегенмен Қамар ад-Дин бастаған дулаттар аз уақытта болса да 
Мәуереннахрдың біраз бөлігіне өз билігін орнатуға қол жеткізеді. Бірақ 
Моғолстан мемлекеті әлі де болса өзара жауласқан феодалдық топтардың жеке-
жеке иеліктерінен тұратын саяси бытыраңқы ел болып қала берді. Моғолстан 
мемлекетінде Қамар ад-Дин дулаттың иелігі ең ірі әрі күшті иеліктердің бірі 
болды. Сондай-ақ жоғарыда аталған өзге де ру-тайпа әмірлерінің де ірілі-ұсақты 
иеліктері сақталып қалды. Бұл ру-тайпалық бірлестіктер бір-бірімен өзара 
шұрайлы жайылымдық жер, жоғарғы билікке ықпал ету үшін күресіп жатты. 
Осындай жағдайды Моғолстанға жаңа қауіп – әмір Темірдің шапқыншылығы 
төніп келе жатты. Әмір Темірдің Моғолстанға жасаған жорықтарының барлығы 
Қамар ад-Дин дулат тарапынан тойтарысқа ұшырайды. Деректердің барлығында 
Әмір Темірдің Моғолстанға жорықтарын «Қамар ад-Динге қарсы күресі» ретінде 
атап көрсетеді. Ендігі жерде әмір Қамар ад-Дин бастаған дулаттардың Әмір 
Темірге қарсы күресін баяндауға көшсек. 

жүктеу/скачать 7.94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: