Ж. баласагын атындагы кыргыз мамлекеттик улуттук университети кыргыз тили жана адабиятын

1) «Айтканын Манас угуптур,

Акырая бир карап,

От көзүнөн чыгыптыр».

Караан бараан калган жок.

Курк этерге кузгун жок,

Же жан караган тоскун жок».

Атышкан жоого сан колдой,

Жортуп чыкса ак жолтой,

Жоого тийсе сан колдой».

4)«Айтып оoзун жыйгыча,

Аны муну кылганча,

Ачып көздү жумганча,

Ат даярдап алыптыр».

5)«Сандаган журтум бүт болсун,

Сарала ат мага кут болсун!

Атпай кыргыз журт болсун,

Аккула ат сизге кут болсун!»

1) Ай десе аркы жок, күн десе көркү жок; 2) Алма быш, оoзума түш; 3) Бери карап күлүп, ары карап ыйлап; 4) Бөрк ал десе, баш алуу; 5)Бээ көрдүңбү-жок, төө көрдүңбү-жок; 6) Жаман айтпай-жакшы жок; 7) Жегени желим, ичкени ирим болуу; 8) Жолуң шыдыр, жолдошуң кыдыр болсун!; 9) Жээрин жеп, ичерин ичкен; 10) Ийри отуруп, түз кеңешүү; 11) Канаттууга кактырбай, тумшуктууга чектирбей; 12) Кашык да май, чөмүч да май; 13) Көздүн карегиндей сактоо; 14) Кулагынын кужурун алуу; 15) Күйбөгөн жери күл болуу; 16) Миңдин бири; 17) Мүйүз тилейм деп, кулагынан ажыроо;18) Оң кулагың менен да, сол кулагың менен да ук; 19) Оoзунан ак ит кирип, кара ит чыгуу; 20) Өйдөдө өбөк, ылдыйда жөлөк; 21) Пайгамбар жашында; 22) Таман акы, маңдай тер; 23) Узун элдин учунда, кыска элдин кыйрына; 24) Өлсө бир, чуңкурда, тирүү болсо бир дөбөдө болуу; 25) Чымын учса угула тургандай.

… ичеги; … колун мурдуна тыгуу; … тизгин; … чылбыр; … уктаса түшүмө кирбеген; … түлүк; … өрдөгүн учуруу; … саны аман; … атасын ; … жолун айтуу; … тамчы суудай; … кол тең эмес; … өмүрү жерге кирүү; … түлүгү шай; үйдун ичин … көтөрүү; … дин үстүнөн чыгуу; … кылбоо; … шыйрагы өлбөгөн жерде калуу; … бoзоруп, … кызаруу; жер кулагы … кат; … бутун… кончуна сыйдыруу.

Үлгү :

Адам мүнөзүндөгү оң сапаттар:	Адам мүнөзүндөгү терс сапаттар:
Маңдайы жарык, ак көңүл, ичи кең, кара кылды как жарган, ысык - суукка бышкан, оoзу бек ж.б.	Акма кулак, ак кол, алчы-таасын жеген, битин сыгып канын жалаган, жел өпкө, жүргөн жерине чөп чыкпаган ж.б.

10-көнүгүү: Төмөнкү мисалдардан фразеологизмдерди таап, фразеологиялык талдоо жүргүзгүлө.

1. 
   Бир күнү эл чогулат. Ошол желмогуздан кантип кутулабыз деп кейишет. Кеңешке кой оoзунан чөп албаган момун да келет. Көмөчүнө күл тарткан тапан да келет. Тили менен жер шыпырган шыпыр да, өлүп кетейин деген жалакор да болот. («Жомоктон»)
   
2. 
   Токтот, болду. Мына бул маалим келиндердин алдында абийирим жакшы эле төгүлдү. Өлбөгөн төрт шыйрагым калды. (Т.С.)
   
3. 
   Мен суу ичпейм таңдай катып турганда,
   

Музыкадай мага таттуу суусун жок,

Берчи мага, берчи мага жарым кашык музыка. (А.О.)

Жыйынтыктап айтканда, мугалим «Фразеология» бөлүмүн окутууга коюлган максат жана милдеттерди иш жүзүнө толугу менен ашыруу үчүн кошумча каражаттарды кеңири жана чыгармачылык менен пайдалануусу зарыл.

(Х.Карасаевдин «Накыл сөздөр» китебинен алынды)

- жик билгизбей, шырп алдырбай, кыйындыгы жок, табыш чыгарбай деген мааниде.

Кыргыз эли бoз үй тигип, мал менен кошо жашагандыктан, анын урунган нерселеринин арасында кыл да көп болгон. Анткени, бoз үйдүн тутуусу, кийген кийим, урунган нерселердин көпчүлүгү жүндөрдөн жасалган. Албетте, жыйган каймакта да кыл болоору талашсыз иш. Каймакты аябай жууп, чалып, ак майга айландырып алаар эле. Ал ак майды кайнатып, сары майга айландырчу. Ошол кезде (ак майды казанга кайнатып аткан кезде) атайы чийден кылдооч жасап, кайнап аткан майды кылдай турган. Ошол сыяктуу эле камырга кирип калган кылды да абдан тазалай турган. Албетте, камырдагы кыл оңой, табышсыз суурулганын байкоо кыйын эмес. Мына ушундан улам, ар бир оңой, табышсыз бүткөн ишти «Камырдан кыл суургандай» деген накыл сөз менен атаган. Ал эми кыйындык, убара менен бүтө турган ишти «Жүндөн тикенек, уйгак алгандай» деп сүйлөшкөн. (186-б.)
2. «Куйругуна калбыр байлоо»- «Өкмөттүн оң көзү болуп, журт үчүн кызмат кылып жүргөн биздин ак ниет адамдардын артына калбыр байлашка уста бул эл». (Т.С.)

- жамандоо, элге жаман көрсөтүү. Калп жеринен ушак таратуу. Сөздүн теги-азоо атты жоошутуунун бир ыкмасына барып такалат. Өтө эле азоо аттын куйругуна калбыр байлап кое берген. Ат үркүп эси ооп калганда, анын үстүнө минип, андан бетер эсин оодарып- жоошуп калганга аргасыз кылган.

Учурунда ак ниет адамга да дайыма өзү чочулап жүрө турган кылып, «улутчул, эскичил, эл душманы, жат элемент» деген үрөйү суук сөздөрдү жамап койгон учурлар көп болгон. (261-б.)
3. Кыр көрсөтүү – «Кыр көрсөтүп, тизгин берген кыргыздарды тукум курут кылып, күлүн көккө сапырып кетели деп келген». (Ч.А.) «Кыр көрсөтүү, кырына чыгып алуу» - басмырлай берүү, желкелей берүү, оoз ачырбай шылдыңдай берүү.

Сөздүн төркүнү байыркы жоокерчилик заманда колдонгон согуш ыкмасына барып такалат. Кыргыз эзелтеден бери көбүнчө тоолуу жерлерде жашашкан. Дайыма тоонун кырларын кароол караган. Тоолордун таманындагы жол менен өтүп бараткан душманына таш кулатып, жолун бөгөп, өз айлын көздөй өткөрбөй койгон. Урушканда көбүнчө кырды ээлеген. Тоонун кырындагы жоокерлер тоонун этегиндеги душмандарды таш кулатып кырып салган. «Тоонун кырына чыгып алуу» деген сүйлөм «кырына чыгып алуу» болуп калган. «Биз дагы кырды ээлербиз» деген сүйлөм кыскарып, «кырды көрсөтүү», «кыр көрсөтүү» болуп калган. Бир кездеги кыргыз элинин согуш ыкмаларын билдирген сүйлөм кийин жөнөкөй мааниге өткөн, басмырлай берүү деген маанини алып калган. Ошентип бир кездеги чоң мааниге ээ болгон сүйлөм, заман өткөн соң мааниси унутулуп башка мааниге өтүп калат. Бирок ошол кездеги колдонгон сүйлөм ошо бойдон кала берет. Ошондуктан, мындай накыл сөздөрдү чечмелеп, илгерки маанисин кийинки тукумдарга ачып берүү - өтө зарыл. Ар бир жүз, элүү жылдарда эл жаңырып турат. Бирок ошол кездеги сүйлөм ошол бойдон сакталат, же кыскарып кылат. Бул турмуштун закону. (299-б.)

Бул накыл кептин төркүнү бешиктеги бөбөктүн эжелеринин сооротушуна барып такалат. Энеси тиричиликтин айынан жумушка кетип, кичинекей баланы соорoтуу үчүн өзүнүн тилин сордурган. Ошону менен баланы энеси келгенче сооротуп турган. Албетте, тилден сүт чыкпасы анык. Бирок, кур убада берип алдоону, ишти сoздуктурууну «тил эмизүү» деген накыл кеп менен атай турган болуп кеткен. ( 419-б.)

Кыргыздар алган аялды бапестеп, колго кондурган куш сыяктуу баалаган. Алган аял менен өмүрүнүн акырына чейин жашоону максат кылып койгон. Куш таптап салган. Кушту качып кетпей турган кылып үндүккө кондургон. Сылап-сыйпап жакшы таптаган. Алган аялды ошол жакшы таптаган кушка теңеген. Ошондуктан жигит үйлөнгөндө жакшы тилек каалап жогорку накыл сөз менен куттуктаган.

Кыргыз эли көчмөн турмушта жашагандыктан илгери нан тартыш болгон. Ошондуктан кээде балдарга көмөч бышырып берээр эле. Нан бышырууга ылайыктуу дандыр сыяктуулар көчмөн элде болгон эмес. Алар бир орундан экинчи орунга көчүп жүргөндүктөн дандыр жасоого мүмкүн эмес болгон. Кыргыз элинин отуруктуу элдер менен байланышы күчөгөндөн кийин дандыр, таба, көмөчтан сыяктуу нан бышыра баштады. Көмөч бышырылбай калды. Көмөчтү илгери бышыра турган очоктогу оттун кору деле кеңири болгон эмес, ошон үчүн өзүнүн көмөчүнө шилей турган. Кордун ысык корун талашып, балдар уруш да кылар эле. Ушундан улам, башкалардын камынан көрө өз керт башынын камын ойлогон кишилерге карата «Өз көмөчүнө күл тартуу» деген накыл кеп пайда болгон. Бул коом турмушунун бардык учурларында көп колдонулат. (348-349-б.)

Накыл сөздүн төркүнү жомокко барып такалат. Кудай таала жыланга боору ооруп, «Ушул байкуш үшүп жүрөт го» деп түк, жүн берген экен. Жылан түктүү болуп, денесине жүн чыккандан кийин караса, калтырап үшүп жүргөнүн Кудай таала көрөт да, «Болбойт экен» деп түгүн алып таштаган экен. Мына ушул жомоктон улам, коом турмушунда жогоруда айтылгандай, накыл сөз пайда болгон. Бул а дегенде «Жыланга түк күткөн сайын калтырайт экен» деген сүйлөм кыскарып, «түк күткөн сайын калтырайт» болуп калган. Байыган сайын калтыраган адамга карата жыш колдонулат «түк »- кыргыз түшүнүгүндө - мал. Балким мал күткөн сайын битирегендиктен, калтырагандыктан пайда болгондур. Кыргызда «О түк күтпөгүр» деген сөз «мал күтпөгүр» деген мааниде. (433- б.)

Мал асыраган эл дайыма эт менен тамактанат. Кыргызда мал сойгондо этти бoз үйдө ала баканга атайын жасалган сереге аскан. Бoз үйдө жагылган оттун түтүнү менен ыштаган көчмөн элдин мышыгы деле болуп жыргаган эмес. Ошондуктан, эт бар жерде үй чычканы да көп болгон. Чычкан дайыма эт жеген. Эт жегенде анын мурду кан болуп калган. Эт жок үйдө чычкандын мурду кайдан кан болгон. Ушундан улам «Чычкандын мурду кан боло турган эт жок» деген сөз кыскарып, «Чычкан мурдун канатпаган» деген накыл сөзгө айланган түрү бар. Бул накыл сөз - мал сойбогон, битиреген сараңдарга карата жыш колдонулат. (474-475-б.)

Бул салт байыркы замандан бери келе жаткан жол-жосун. Ал мындай: атактуу адам өлсө, же той берилсе, ат чабыш, балбан күрөш жана жамбы атыш сыяктуу тамашалар өткөрүлүп турган. Ал тамаша бир нече күн сoзулчу. Ошол мезгилдин ичинде ашка келген адамдар бекер, чыгымсыз конок болуп кетчү. Милдеттүү конок алуучу тамаша тараган кезде жүргөн элдин ичине бастырып келип, «Кана, менин үйүмө конок болуучу адамдардан 5-6 киши бери бөлүнгүлө!» - деп жар салчу. Конокко кой союлуу тамак-аш бышылуу болгон. Коноктун атын аталган үй ээсинин уулдары багып, мыктылап төшөк салып, сый-сыпааларын жакшы кылар эле. Эгер милдеттүү конокту таарынтса, же жакшы күтпөй койсо, үй ээси чоң айыпты тарта турган. Кээде мындай конок тосууну аштын, же тойдун ээси тарап бөлүштүрчү. (318-б.)

Тутумундагы компоненттердин жеке тургандыгы тике мааниси менен жалпы фразеологиялык маанинин ортосундагы жакындыгына карата фразеологизмдер 3кө бөлүнөт.