Ж. баласагын атындагы кыргыз мамлекеттик улуттук университети кыргыз тили жана адабиятын

а) Жазуу жүзүндө көнүгүүлөрдү иштөө.

б) Сабакты оoзеки бышыктоо. Карточкалар менен иштөө.

6) Үйгө тапшырма берүү. Фразеологизмдер катышкан макал - лакаптардан жазып келүү. Морфологиялык, синтаксистик талдоолорду жүргүзүү.

7) Окуучулардын билимин баалоо.

2. Фразеологизмдин кепте колдонулуштарын окутуу.
Туура сүйлөп, туура жаза билүү - адамдын сөз маданиятынын негизги белгиси эмеспи. Ж.Чыманов «Өспүрүмдөргө сөз маданиятын үйрөтүү жеке эле туура сүйлөп, туура жазууга же ойду так, толук берүүнү, тил каражаттарын ыктуу пайдаланууну гана үйрөтпөстөн, баарыдан мурда эне тилин сүйүүгө, урматтап, баалоого үйрөтөт»¹ – деп белгилегендей, фразеология боюнча сөз маданиятына үйрөтүүчү окуу китебиндеги «Фразеологизмдин кепте колдонулушу», «Фразеологизмдерди жарыш колдонуу», «Фразеологизмдердин сөз менен синонимдик катышты түзүшү, алардын кошумча маанилериндеги өзгөчөлүктөр» деген темалар окуучулардын кептеринде фразеологизмдерди орундуу, туура пайдаланууга үйрөтүү үчүн арналган.
5-САБАК
«Фразеологизмдердин кепте колдонулушун» окутуу үчүн сабактын диспут формасын сунуш кылабыз. Күн мурунтан окуучуларга окуган чыгармаларынан фразеологизмдер катышкан сүйлөмдөрдү жазып келүү тапшырылат. Мугалим өзү да ушундай он чакты карточка даярдап алуусу керек. Мисалы:

1-карточка: «Кой оозунан чөп албаган момун Өскөнбай эч жакка бурулбастан түз үйүнө келди. (Т.С.)

2-карточка: Атка минсе ак жолтой,

Атышкан жоого сан колдой.

Жортуп чыкса ак жолтой,

Жоого тийсе сан колдой.

Ачылды аттын кабагы. ( «Эр Төштүк»)

Калкын жоодон сактаптыр.

Калың кыргыз коопсуз,

Жергесин душман баспаптыр.

Тумшуктууга чокутпай,

Туурун жоодон сактаптыр.

(«Карач-Көкүл баяны»)

Мугалим № 5-таблицаны колдонуп, фразеологизмдер кепте өзгөртүүсүз, өзгөртүлүп жана жарыш колдонула тургандыгы жана эмне себептен мындай болоору жөнүндө теориялык билимдерди бергенден кийин, сабактын диспут бөлүгүнө өтөт. Окуучулардан өз ойлорун тартынбастан ортого салып, активдүү катышууларын эскертет.

Окуучулардын жазып келген мисалдарын талкуулашып, фразеологизмдер өзгорүүгө учурадыбы же жокпу? Эмне себептен өзгөрүүгө учураган? деген сыяктуу суроолор берилет. 1-карточкадагы фразеологизмдин мааниси фразеологиялык сөздүктүн жардамы менен «кой оoзунан чөп албаган» деген фразеологизм «кишиге өйдө карабаган, абдан жаш, өтө эле момун», «куулук-шумдугу жок, эч кимге жаманчылык кылбаган» деген адамдын мүнөзүн билдирет жана бул сүйлөмдө эч кандай өзгөрүүгө учураган эмес;

4-карточкадагы «кабагы ачылды» деген фразеологизм эпосто муун өлчөмүн туура түзүп, рифманы сактоо үчүн 1-ден ортосуна сөз кошулуу, 2-ден компоненттердин ордулары алмашылып, өзгөрүүгө учуроо менен колдонулду. «Жаркылдаган жайдары мүнөздө болуу, кубануу, көңүлү көтөрүлүү» деген маанини туюндурат;

8-карточкадагы «ачка болуу» деген маанини билдирген 2 фразеологизм - «кекиртегин талга асуу» жана «тиштин кирин соруу» сүйлөмдө айтылып жаткан ойдун маанисин күчөтүү максатында синоним фразеологизмдер катар колдонулду. Мындай жол фразеологизмдерди жарыш колдонуу деп аталат деген жыйынтык чыгуу зарыл.

Ушундай ыкма менен мугалим окуучуларды талкууга чакырат. Талаш-тартыштар аркылуу чындыкка жетишишет.

Окуу китептериндеги 21- жана 22- көнүгүүлөрдөгү 5тен сүйлөмдү доскага иштетип, калганы үйгө тапшырмага берилет.

Окуучулар фразеологизмдер дайым эле өзгөртүүсүз колдонулбастан, стилдик максатка ылайык (маанини күчөтүү үчүн, ыр саптарында муун өлчөмдү, же ыргакты сактоо үчүн) анын маанисин бузбай туруп, өзгөртүп колдонсо боло тургандыктарына ынанышса, өздөрү да кептеринде бул көндүм, адаттарга жетишишсе, сабак максатына жетти десек болот.

Балтыр эти толо элек – жаш,

Биттин ичегисине кан куйган – чыйрак,

Шишке саяр эти жок – арык,

Мурдун балта кеспөө – тоготпоо,

Кубанычы койнуна батпоо - сүйүнүү, ж.б.

Ушул темада окуу китебинде берилбеген төмөнкүдөй маалыматты окуучуларга бере кетүү ашыктык кылбайт деп ойлойбуз.

Кебибизде фразеологизмдерди ага синоним болгон сөздөр менен катар да колдонгон учурлар кездешет. Мындай ыкма айтайын деген ойдун элестүүлүгүн күчөтүү үчүн, сөз болуп жаткан объектиге көңүл ого бетер бурулуп, таасирлүү болуу үчүн пайдаланылат. Төмөнкү 2 сүйлөмдү салыштырсак:

1. 
   Ийне саяр жери, жок куу чепкенинин этек - жеңин күүп, Алибай бийди көзүнүн төбөсү менен карады. (А.Матисаков)
   
2. 
   Ийне саяр жери жок , жыртылган куу чепкенинин этек-жеңин күүп, Алибай бийди жактырбай, көзүнүн төбөсү менен карады.
   

Окуучулардын жаңы теманы өздөштүргөндүктөрүн 23-көнүгүүнү иштетүү менен бышыктап, текшерсе болот. Көнүгүүдө таблица берилип, анда синоним фразеологизмдер жана аларга маанилеш сөздөр баш - аламан берилген. Аларды маанилерине жараша туш-тушуна коюп жазып чыгуу керек. Мисалы: Кылдан кыйкым издөө. Жумурткадан кыр табуу-кыйкымчыл; Тили оозуна батпоо. Каны катуу – суусоо; Күн карама. Күн тийген жердин күкүгү - кошоматчы ж.б.

Мугалим сабактын аягында окуучуларга: «Фразеологизмдерге синоним сөз деген эмне? Дайым эле фразеологизмдердин маанисин бир сөз аркылуу берүүгө болобу? Эмне үчүн кепте фразеологизмдер менен синоним сөзү катар кездешкен учурлар болот?» - сыяктуу суроолорду берип, сабакты оoзеки бышыктайт. Үйгө тапшырма окуучуларга сабакта колдонулбаган фразеологизмдерден 10 мисал жазып, катарына синоним сөздөрүн жазып келүү тапшырылат. Аларды жарыш колдонуу менен сүйлөмдөр түзүлөт.

7-8- САБАК
Окуу китебинде фразеологиялык талдоонун үлгүсү берилген эмес. Фразеологизмдерди терең өздөштүрүү үчүн мындай талдоого окуучуларды машыктыруунун мааниси чоң. Р.Эгембердиевдин «Фразеологияны ХI класста окутуу» методикалык колдонмосунда жана А.Жалиловдун «Кыргыз тили боюнча талдоонун түрлөрү» деген эмгектердеги талдоолорго алымча - кошумча киргизүү менен төмөнкүдөй фразеологиялык талдоонун үлгүсүн сунуш кылабыз (№ 7 -таблица):

1. 
   Сүйлөмдөн фразеологизмди таап, анын маанисин чечмелөө.
   
2. 
   Канча компоненттен тургандыгын аныктоо.
   
3. 
   Фразеологизмдердин кайсы түрүнө кирээрин ажыратуу.
   
4. 
   Сүйлөмдө фразеологизмдин колдонулушуна анализ берүү.
   
5. 
   Фразеологизмди синоним сөз менен алмаштыруу.
   
6. 
   Сүйлөмдө кайсы сүйлөм мүчөсүнүн жана сөз түркүмүнүн милдетин аткаргандыгын аныктоо.
   

Окуучуларды ушундай ыкма менен өз алдынча фразеологиялык талдоо жүргүзүүгө үйрөтүү менен жалпы фразеология бөлүмү боюнча алган билимдерин бекемдөөгө болот.

Мугалим окуу китебиндеги көнүгүүлөрдү иштетүү менен гана чектелбестен, кошумча каражаттарды пайдалануу менен ылайыктуу көнүгуүлөрдү тандап алып, ушул сабакта пайдаланса болот. Бирок кыргыз тилинде атайын мындай көнүгүүлөр жыйнагы азырынча жок. Кызыктуу көнүгүүлөр окуучулардын логикалык ой жүгүртүүлөрүн арттырып, теориялык билимдерин практика жүзүндө сыноого мүмкүндүк берет (Мындай көнүгүүлөр китептин аягында тиркеме катары берилет). Мындан тышкары окуучулар жаңы фразеологизмдерди үйрөнүп, айрымдарынын жаралуу тарыхын билишет. Ал үчүн мугалим Хусейин Карасаевдин «Накыл сөздөрүндөгү» фразеологизмдердин пайда болушу жөнүндөгү маалыматтарды колдонсо болот.
9 - САБАК
Предмет аралык байланыш. Бир предметти экинчи бир предмет менен байланыштырып өтүү окуучулардын белгилүү бир тема боюнча билим алуусун тереңдетип, кругoзорун, ага байланыштуу түшүнүктөрүн кеңейтет. Фразеология боюнча алган билимдерди ушул максатта өркүндөтүү үчүн бул сабакты адабият сабагы менен түздөн-түз байланышта жүргүзүү керек. Фразеологизмдер катышкан мисалдар элдик оoзеки чыгармалардан, акын-жазуучулардын көркөм чыгармаларынан келтирилет. Ошондуктан адабият менен байланыш ушул гана сабакта болбостон, фразеология боюнча алгачкы сабак башталганда эле жүргүзүлүп отурат.

«Фразеология» бөлүмү өздөштүрүлүп жаткан учурда кыргыз адабият сабагында заманыбыздын залкар жазуучусу Ч.Айтматовдун чыгармалары («Жамийла», «Ак кеме», «Гүлсарат», «Бетме-бет», «Кылым карытар бир күн» ж.б.) окулуп жатканын эске алып, окуу программасында предмет аралык байланышка бөлүнгөн 1 саатты Ч.Айтматовдун чыгармаларында кездешкен фразеологизмдерди ( ал эми алар абдан көп) талдоо менен ишке ашырсак, сабак пайдалуу да, натыйжалуу да болот. Бул сабак фразеологизмдер боюнча теориялык материалдар өтүлүп бүткөндөн кийин коюлгандыктан, окуучулардын билимдерин кайталоого, бышыктоого да шарт түзөт.

Төмөндө мындай сабактын болжолдуу үлгүсүн беребиз.

Сабактын темасы: «Фразеология» бөлүмүн адабият сабагы менен байланышта окутуу.

Сабактын максаты:

1. 
   Окуучулардын тексттен, сүйлөмдөн өз алдынча фразеологизмдерди табуусуна жетишүү; «Фразеология» бөлүмү боюнча билимдерин бышыктоо.
   
2. 
   Ч.Айтматовдун чыгармаларын үйрөнүү менен фразеологизмдердин маанисин чечмелөө жана аларды өз кептеринде, жазуу иштеринде колдонууга үйрөтүү.
   
3. 
   Окуучулардын көркөм адабиятка болгон кызыгуусун арттыруу; ата-бабалардан калган сөздөрдү унутпоого, элибиздин каада-салтын урматтоого тарбиялоо.
   

(Мугалим тарабынан окуучуларга үйгө тапшырма катары жазуучунун «Кассандра тамгасы» романын окуп чыгып, андагы фразеологизмдерди дептерлерине көчүрүп, маанисин текшерип келүү алдын - ала тапшырылат).

Сабак уюштуруу ишин жүргүзүү менен башталат. Бирок, башка сабактардан айырмаланып, мугалим сабактын максатын жалаң оoзеки ангемелешүү жана окуучулардын таблица, карточкалар менен өз алдынча изденүүсү аркылуу ишке ашырат. Ал үчүн биринчиден, мугалим сабактын жагымдуу атмосферасын түзүүсү керек, б.а. окуучуларды эркин пикир алмашууга чакырат. Мугалимдин Ч.Айтматовдун чыгармачылыгы, же «Кассандра тамгасы» романы жөнүндө кыскача кызыктуу баяны, алар тууралуу мугалим менен окуучулардын ортосундагы суроо- жооптор мындай шартты түзүүгө көмөк болот . Мындан соң, чыгармада кездешкен фразеологизмдерди талдоого өтөт.

Мисалы: Ч.Айтматов тарабынан романдын эпиграфы катары алынган 2 цитатаны доскага жазып, фразеологиялык талдоо жүргүзөбүз.

1. 
   Кассандра Апполондун махабатын четке кагат, ошондо Апполон Кассандраны каарына алып, анын көзү ачыктык менен айткандарын эч ким ишенгис кылып салат … (Байыркы грек мифологиясынан)
   
2. 
   Жарыкчылыкка али келбеген, Асман алдында жасалып жаткан арам иштерди көрбөгөн жан гана тигил экөөдөн бактылуу. (Екклесиаст)
   

№2-таблицаны колдонуп окуу китебиндеги 140 - көнүгүүнү иштөө. Анда фразеологизмдердин кепте колдонулушуна талдоо жүргүзүү керек. Мисалы:

Сабакты жыйынтыктоо: окуучулардын билимин баалоо жана үйгө тапшырма берүү.

1. 
   Окуучулардын фразеология боюнча алган билимдерине байкоо жүргүзүү, кайталоо, бышыктоо.
   
2. 
   Окуучулар өз ара атаандашуу менен фразеологизмдерди канчалык өздөштүргөнүн, өз алдынча кантип изденишкендигине байкоо жүргүзүү, билүү.
   
3. 
   Окуучуларды ата-баба мурастарын, үрп-адат, каада-салттарын үйрөнүүгө, ыкчам ойлонуп, намыс алдырбоого тарбиялоо.
   

Командалардын аттары жазылган ленталар, командалардын фразеологизмдер жөнүндө чыгарган дубал газеталары, карточкалар, тапшырмалар салынган шариктер, баалоо үчүн көрсөткүчтөр.

Окуучулар отурган парталарына жараша 3 командага бөлүнөт. Мисалы: «Рабаят», «Санжыра», «Чечен» командалары. Конкурстун алып баруучусу жана калыстар тобу дайындалат. (Мугалим өзү алып баруучу болсо же калыстар тобуна кошулса да болот). Конкурс 6 тапшырмадан турат. Ар бир тапшырмалардан кийин калыстар тобу командалардын жоопторун баалап турушат.

Шариктердин ичине 2ден суроо бүктөлүп салынып, команда башчыларына таратып берилет. Андагы 2-суроого жооп команданын жардамы менен доскага жазылат.

1. 
   «Фразеология», «фразеологизм» деген эмне?
   
2. 
   Адамдардын мүнөзүндөгү оң сапаттарды чагылдырган фразеологизмдерди жазгыла. (М: ала-жипти аттабаган, ак жүрөк, жабуулуу кара инген, колунан көөрү төгүлгөн, колу жеңил ж.б.)
   

1. 
   Фразеологизмдин мүнөздүү белгилери кайсылар?
   
2. 
   Адамдын мүнөзүндөгү терс сапаттарды билдирген фразеологизмдерди жазгыла (М: колунан кокон тыйын келбөө, ак каптал, ак кол, саламга келбей калуу, тили узун, өпкөсү жок ж.б.)
   

1. 
   Фразеологизмдердин макал – лакаптар менен жакындыгы жана айырмасы кайсылар?
   
2. 
   Алкоо, каалоо-тилек иретинде айтылган фразеологизмдерди жазгыла (М: Теңир жалгасын! Оoзуңа май! Көшөгөң көгөрсүн! Бешик бооң бек болсун! Кудай кут кылсын! ж.б.)
   

Мелдештин аягында жалпы жыйынтык чыгарылат. Мугалим тарабынан «Фразеология» бөлүмүн өздөштүрүүдө окуучулардын жетишкендиктери жана кемчиликтери тууралуу айтылып, сабак аяктайт.

Программага ылайыкталып фразеологияны окутууга бөлүнгөн убакытта жогорудагы иштелип чыккан сабактардын үлгүсүн мугалимдер өздөрүнүн чыгармачылыгына жараша алымча-кошумчалар менен пайдаланышат деген ойдобуз. Фразеологияны мындан да тереңдетип окутуу үчүн дагы программага 2-3 сааттык убакыт кошулса, мугалимдин кошумча каражаттарды кеңири пайдалануу менен практикалык сабактарды өткөрүү, окуучулардын фразеологизмдердин маанисин түшүнүшүп, кептеринде ыктуу колдоно билүүлөрүнө жетишүүлөрү үчүн мааниси чоң болмокчу .

1. 
   Сөздүктөр;
   
2. 
   Методикалык колдонмолор;
   
3. 
   Таблицалар;
   
4. 
   Көнүгүүлөр жыйнактары кирет (азырынча кыргыз тилинде иштеле элек).
   

Мугалим окуучуларга уккан, же окуган түшүнүксүз фразеологизмдердин маанисин чечмелөөдө, сабактарда көнүгүүлөрдү иштөөдө, үйгө берилген тапшырмаларды аткарууда сөздүктү пайдаланууну сунуш кылат. Сөздүк менен өз алдынча иштөөгө үйрөтүү аркылуу алардын сөз байлыгын өстүрүүгө, билбегенин билүүгө багыттайт. Ошондой эле окуу китебинде кездешпеген фразеологизмдер менен тааныштырат. Мисалы: алкоо, жакшы тилек, каалоону билдирүүчү фразеологизмдер. Алар сөздүктө абдан көп, тарбиялык мааниси да күчтүү. Алсак, Ак жалгасын! Ак жолуң ачылсын! Ак элечегиң башыңан түшпөсүн! Бешик бооң бек болсун! Иш илгери! Кудай жалгасын!» ж.б.у.с. фразеологизмдердин маанисин түшүндүрүү менен окуучуларды элдик каада-салтты, ырым-жырымдарды сыйлоого, бабалардан калган сөздөрдү унутпоого тарбияласа болот.

Бирок, тилекке каршы, мектептерде бул сөздүктөр жетишсиз. Көпчүлүк мугалимдер фразеологияны окутууда бул каражатты колдонбогон учурлары да кездешет. Мындай көрүнүш, албетте, окуучунун билим деңгээлине таасирин тийгизбей койбойт.

Бул эмгектин 1-китеби 1982-жылы, 2-китеби 1987-жылы «Накыл сөздөр» (Тил казынасынан баян) деген ат менен жарык көргөн. 2 китеп кошулуп, толуктоолор менен «Сорос» фонду тарабынан 1995-жылы 2-жолу басылып чыкты.

Сөздүк «Адалдан түгү жок; азат бою тик туруу; Айт маарек болсун!; акка моюн сунуу; ак каптал болгон; ак кылуу; ак уруу; ак төөнүн карды жарылуу; ала жип аттабоо; алчы – таасынан жаңылбаган; асан кайгы, атка жеңил, тайга чак; ат кара тил болгондо; ат тезегин куратпоо; баса көктөө; бешенеге жазганын көрүү; жабуулуу кара инген; жең ичинен сүйлөшүү; жибин тартып көрүү; жүнүн жейт; жылын төө кылуу; ичтен чыккан ийри жылан; кабыргаңа кеңеш; какаганга-муштаган; камырдан кыл суургандай; кара жанды карч уруу; кол кабыш кылуу; көздүн чаары чыгуу; Көзүнөн чыксын!; куйругуна калбыр байлоо; Куш боо бек болсун!; күлү додо болбогон; кыр көрсөтүү; милдеттүү конок; оoзун аппак кылуу; өз көмөчүнө күл тартуу; изине чөп салуу; сиркеси суу көтөрбөө; сөөк агартуу; сөөк жаңыртуу; тебетейди көккө ыргытуу; тил эмизүү; төө басты кылуу; түк күткөн сайын калтырайт; үкүнүн уясына жолугуу; чаар баш; чөөчө каткыруу; чычкан мурдун канатпаган; шилекей алышуу; эски малдын көзундөй; эт менен челдин ортосунда ж.б. Фразеологизмдердин мааниси терең чечмеленип берилген. Алардын айрымдарын карап көрсөк:

«Жүнүн жейт»- «эң көп, жерге сууга сыйбайт, быкпырдай кайнайт» деген мааниде.

Көк токойдун кыргоолу,

Көптүгүнөн токойго,

Жүнүн жеп батпай кетиптир. ( «Карач , Көкүл баяны»)

Жан-жаныбарлар чогулуп келе жаткан жылды тосуп чыгышат. Ар кимиси биринчи көрүп, алдыңкылардан болууга тырышат. Ал жаныбарлардын ичинен төө: «Менден бийик ким бар? Мен эле биринчи көрөт эмесминби»,- деп манчыркап, кокурайып мойнун сoзуп келе турган жаңы жыл жакты карап турат. Чычкан да кыбырап жылды тосот. Ал амал кылып, акырын төөнүн жонуна чыгат. Акырын жөрмөлөп отуруп, төөнүн кулагынын учуна барып отурат. Кокурайган аңкоо төө байкабай калат. Бардык жаныбарлар тирмээ карап, жылды эң биринчи көргүсү келет. Төө манчыркап, эрдин шалпайтып карап турат. Келе жаткан жаңы жылды төөнүн кулагынын учунда турган чычкан биринчи көрүп: «Тигине, жаңы жыл келди тигине»,- деп көрсөтөт. Ошентип, манчыркаган төө биринчи көрбөй, чычкан көрүп жар салат. Мына ушундан улам төөчө манчыркап, өөдөсүнгөн адамдан «Жылыңды төө кылба!» деген накыл сөз жасалган имиш.

Бул таблицаларды фразеологияны окутууда мектеп окуучуларына колдонуу жетишсиздик кылат. Ошондуктан бул эмгекте берилген таблицаларды сабакта колдонууну мугалимдер үчүн сунуш кылабыз.