1) 1 гана сүйлөм мүчөсү жана 1 гана сөз түркүмү болот.
М: Кара кылды как жарган,
Кан Бакай сөзүн баштады.
(«Манас»)
Кара кылды как жарган- аныктооч, сын атооч.
|
|
1) Составындагы сөздөрдүн ар бири өз алдынча сүйлөм мүчөсү жана сөз түркүмү болот.
М: Эр эмгегин жер жебейт.
Эр-аныктооч; зат атооч; эмгегин-толуктооч, зат атооч; жер-ээ; зат атооч; жебейт-баяндооч; этиш.
|
2) 1 түшүнүктү элестүү атайт, туюндурат.
М: Кылычынын бал тамган; кыпча бел; ээн баш; төкпөй-чачпай айтуу; ж.б.
|
|
2) Эл турмушунун тажырыйбасынан корутундуланган түшүнүктү билдирет.
М: «Баланы жашынан,
Аялды башынан», ж.б.
|
3) Дидактикалык мүнөзгө ээ эмес.
М: бычакка сап болгондой; кылгылыкты кылуу; ичине кара таруу айланбоо; ж.б.
|
|
3) Дидактикалык мүнөзгө ээ.
М: «Жигитке жетимиш өнөр аздык кылат» , «Кыздуу үйдө кыл жатпайт»; ж.б.
|
4) Тилде көркөм каражат болот.
М: «Канаттууга кактырбай,
Калкын жоодон сактаптыр.
Калын кыргыз коопсуз,
Жергесин душман баспаптыр.
Тумшуктууга чокутпай,
Туурун жоодон сактаптыр».
(«Карач-Көкүл баяны»)
|
|
4) Тилде сүйлөм же чакан чыгарма болот.
М:«Шодоконун бүркүтүндөй жутунба»;
«Жакшы менен жайлоого чыксаң,
Кудалашып түшөсүң.
Жаман менен жайлоого чыксан,
Кубалашып түшөсүң». ж.б.
|
Таблица 5
Фразеологизмдердин кепте колдонулушу
1. Өзгөртүүсүз колдонуу:
М: 1)Адамдын адамдан көңүлү үч журттай калса, аны менен жашоо кыйын го. (К.Ж.);
2)Уркуянын жылдызы түшүп, терең улутунуп койду. (М.У.)
|
2. Өзгөтүп колдонуу:
М: 1) Ушундай болот деп үч уктаса Танабайдын түшүнө кирди бекен? (Ч.А.)
2) Тамак чөпту көргөндө
Ачылды аттын кабагы. («Эр Төштүк»)
|
3. Жарыш колдонуу.
М: Ичке үзүлүп, жоон созулуп турган кез. Биз эртеден кечке кекиртегибизди талга асып, тишибиздин кирин соруп, айран уюур мезгилди күтөбүз.(М.Э.)
|
Таблица 6
Фразеологизмдин сөз менен синонимдик катышты түзүшү
Фразеологизм
|
Синоним сөзү
|
Жылан чакпай, жылкы теппей
|
себепсиз
|
Балтыр эти толо элек
|
жаш
|
Биттин ичегисине кан куйган
|
чыйрак
|
Шишке саяр эти жок
|
арык
|
Мурдун балта кеспөө
|
тоготпоо
|
Кубанычы койнуна батпоо
|
сүйүнүү
|
Беш өрдөгүн учуруу
|
калп айтуу
|
Өзү тойсо да, көзү тойбоо
|
ач көздүк
|
Башы жерге кирүү
|
уялуу
|
Адалдан түгү жок, ж.б.
|
жакыр,ж.б.
|
Эскертүү: Бардык эле фразеологизмдердин маанисин бир сөз менен түшүндүрүү мүмкүн эмес. М: карышкырга кой кайтартуу; сагызган изи; таш түшкөн жеринде оор; ж.б.
Таблица 7
Фразеологиялык талдоо жүргүзүүнүн ыкмасы
-
Сүйлөмдөн фразеологизмди таап, анын маанисин чечмелөө.
| -
Канча компоненттен тургандыгы аныктоо.
| -
Фразеологизмдин кайсы түрүнө кирээрин ажыратуу.
| -
Сүйлөмдө фразеологизмдин колдонулушуна анализ берүү.
| -
Фразеологизмди синоним сөз менен алмаштыруу.
| -
Сүйлөмдө кайсы сүйлөм мүчөсүнүн жана сөз түркүмүнүн милдетин аткарышын талдоо.
|
М: Эгиз кoзудай ээрчишип жүрөбүз деген эмелер эми бөлүнүшөбү? (Ш.Б.)
«Эгиз кoзудай» - «айрып алгыс, абдан окшош» деген маанини билдирет; 2 компоненттен турат; фразеологиялык бирдик; колдонууда өзгөрүүгө учураган эмес ; синоним сөзү- окшош; сүйлөм мүчөсү боюнча аныктооч, сөз түркүмү боюнча-сын атооч.
КОРУТУНДУ
Бул эмгекти жазуунун алдында буга чейинки фразеологияны изилдөөгө арналган кыргыз тилиндеги теориялык, методикалык жана практикалык изилдөөлөр менен таанышып, басма сөз беттеринен жарык көргөн макалаларды колдон келишинче чогултуп, анализ жасадык.
Эмгектин I бөлүмүндө кыргыз тилинин фразеологиясы тууралуу жазылган алгачкы макалалардан тартып, азыркы мезгилге чейинки ушул багытта жүргүзүлгөн илимий иштер кыскача талданды. Жалпы тил илиминде, анын ичинде түркологияда фразеология маселелерине арналган кээ бир эмгектерге токтолдук. Мектептерде фразеологияны окутуу иши кандайча жүргүзүлгөнүнө кененирээк баяндама бердик.
II бөлүмдө 1996-жылы 2-жолу басылып чыккан, азыркы учурда пайдаланылып жаткан «Кыргыз тилинин программасында» ХI класста фразеологияны окутууга бөлүнгөн он саат убакытты бөлүштүрүүнүн тематикасын сунуш кылынып, ал темаларды окуучуларга өтүүдө максималдуу эффективдүүлүккө жетүү үчүн стандарт эмес сабактардын формасын (сабак-лекция, сабак-диспут, сабак-конкурс), окутуунун ар кандай методдорун (проблемалык метод, өз алдынча иштөө методу, көрсөтмөлүүлүк метод, ж.б.) пайдалануу менен сабактардын үлгүсүн иштеп чыктык.
Х- ХI класстар үчүн «Кыргыз тили» окуу китебинин «Фразеология» бөлүмүн окутууга төмөнкүдөй кошумча материалдардын киришин сунуш кылабыз:
-
Фразеологизмдерге мунөздүү болгон туруктуулук белгисин окутуу;
-
Окуучулардын синтаксистик талдоолорду жүргүзүүдө фразеологизмдерге байланыштуу кездешүүчү тоскоолдуктарды жоюу үчүн фразеологизмдердин канча компоненттен турганына карабай, бир сүйлөм мүчөсү боло тургандыгын окутуу;
-
Фразеологиялык талдоонун үлгүсүн берүү;
-
Фразеологизмдерди кепте колдонууда айрым учурда маанини күчөтүү үчүн фразеологизм сөзү менен ага синоним сөздүн катар келиши жөнүндө маалымат берүү;
-
Тематикалык жактан ар түрдүү фразеологизмдерди кеңири берүү. (Окуу китебинде алкоо, каалоо-тилек айтууда колдонулган фразеологизмдер кирген эмес).
Ушул сыяктуу материалдарды жана кошумча каражаттарды кеңири пайдалануу менен практикалык сабактарды өткөрүү үчүн программадагы сааттардын саны дагы 2-3 саатка көбөйтүлсө жакшы болоор эле.
Эмгекте мектептерде фразеологиянын материалдарын окутууда азыркы учурда колдонулуп жаткан сөздүктөр, методикалык колдонмо, таблицалар жөнүндө сөз болуп, алардын практикалык маанисине баа берилди.
Жыйынтыктап айтканда, кыргыз тилинин фразеологиясын окутуунун натыйжалуулугун жогорулатуу үчүн мугалимдерге:
-
Окуучуларга Х.Карасаевдин «Накыл сөздөр» эмгеги, анда берилген фразеологизмдердин чыгыш тегин окутууну, сөздүктү окуучулардын кыргыз элинин каада-салты, турмуш - тиричилиги, ырым-жырымы, адап-ахлагы жөнүндө маалыматтарын тереңдетүү максатында пайдаланууну;
-
Окуучулардын теориялык билимдерди өздөштүрүүсүн жеңилдетүү үчүн фразеологизмдерден мисалдарды кеңири камтыган табилицаларды көрсөтмө курал катары колдонууну;
-
Окуучулардын логикалык ой жүгүртүүсүн, кругoзорун, таанып-билүү жөндөмдүүлүгүн арттыруу жана ар кыл тематикадагы фразеологизмдерди кеңири өздөштүрүүсүнө жана аларды кептерине орундуу, туура колдонууга үйрөтүү максатында ар кандай кошумча көнүгүүлөрдү иштетүүнү сунуш кылабыз.
Тиркеме катары берилип, жаңыдан иштелип чыккан фразеологияны мектептерде окутууга байланыштуу кошумча каражаттар мугалимдер үчүн практикалык мааниси бар экендигине жана фразеологияны окутуунун сапатын жакшыртуу үчүн сабактарда, кружоктордо, семинарларда чыгармачылык менен колдонулат деген ойдобуз.
Пайдаланылган адабияттардын тизмеси:
-
Абдулдаев Э., Сейдакматов К. Кыргыз тилинин фразеологиялык сөздүгү (Мектеп окуучулары үчүн).- Ф., 1990. -120 б.
-
Актуальные вопросы методики преподования национального языка и литературы в школе и вузе (Тезисы докладов научно-практической конференции).- Ф., 1982
-
Л.А.Введенская, М.Т.Баранов, Ю.А.Гвoздарев. Лексика и фразеология русского языка.- М.,1979
-
Волина В. Фразеологический словарь. - М.,1997
-
Вопросы фразеологии. - Ташкент: Фан, 1965
-
Дыйканов К. Кыргыз тили таблица түрүндө.- Алматы, 1989
-
Жалилов А. Кыргыз тили боюнча талдоонун түрлөрү. - Б.,-1995.- 19-б.
-
Закиров С. Кыргыз тилинин макал-лакаптары.- Ф.: Мектеп, 1972.-112-б.
-
Иманалиев К. Орто мектептерде кыргыз адабияты боюнча проблемалык окутууну уюштуруу иши.–Фрунзе: Мектеп, 1981.
-
Исаев Д., Кудайбергенов С., Үсөналиев С. Кыргыз тили (6-7-класстар үчүн).- Ф.,1989
-
Калдымолдоева А. Сөз айкаштарын окутуу боюнча методикалык колдонмо .(3-5- курстун студенттери үчүн).- Ф.,1989
-
Карасаев Х. Накыл сөздөр. Б.,1995
-
Кыргыз совет энциклопедиясы. Фрунзе, 1980.- 6- том.
-
Кудайбергенов С., Жакыпов Ы., Мураталиев М. Кыргыз тили (10-класстар үчүн).- Ф.,1958.
-
Кыргыз тилинин жана адабиятынын программасы (8 жылдык жана орто мектептер үчүн). -Ф.,1980
-
Кыргыз тили жана адабиятынын программасы (4-10-класстар үчүн).-Ф.,1980
-
Кыргыз тили жана адабиятынын программалары (4-10- класстар үчүн). -Ф.,1983
-
Кыргыз тили жана адабиятынын программалары (5-11- класстар үчүн). -Ф.,1987
-
Кыргыз тили боюнча 7-класстар үчүн факультативдик окуунун программасы. -Ф.,1987.
-
Кыргыз тили программасы. (5-11- класстар үчүн).- Б.,1994
-
Кыргыз тили программасы (5-11- класстар үчүн). Б.,1996
-
Кыргыз тилинин түшүндүрмө сөздүгү. -Ф.,1969
-
Кыргыз тилинин фразеологиялык сөздүгү.-Ф., 1980
-
Лобанова В.Г. Мастер на все руки. //Русский язык за рубежом, 1970, -№3
-
Майрыков Д. Кыргыз тилинин грамматикасы (педагогикалык окуу жайлар үчүн).- Ф.,1954
-
Мамытов Ж. Кыргыз тилинин фразеологиясы. //Мугалимдер газетасы, 1969, 5/ХII.
-
Мукамбаев Ж., Осмонкулов А. Азыркы кыргыз тили (методикалык көрсөтмөлөр жана көнүгүүлөр жыйнагы).-Ф., 1976.
-
Мукамбаев Ж. В.И.Лениндин чыгармаларындагы фразеологиялык байлыктар. //Эл агартуу, 1981, №4
-
Назаров А. Кыргыз тилиндеги фразеологизмдердин маанисин күчөтүүнүн жолдору. //Эл агартуу, 1982, №1
-
Назаров А.П. Фразеологизмдердин арасына сөз же сөз айкашын кыстаруу. //Эл агартуу, 1983, №3
-
Назаров А.П. Фразеологизмдердин натыйжалуулугун жогорулатуучу ыкмалар. //Эл агартуу, 1987, № 6
-
Назаров А.П. Фразеологизмдер, алардын иденфикаторлорунун стилистикалык максаттарда катар колдонулушу. //Эл агартуу, 1989, № 3
-
Орто мектептин программасы (4-10- класстар үчүн). //Мугалимдер газетасы , 1967, 23/V
-
Орузбаева Б., Абдулдаев Э., Жапаров А. Кыргыз тили. -Ф., 1971
-
Осмонкулов А. Мектептерде кыргыз тилин окутуу методикасынын илим катары өнүгүшү (1958-1988). –Б., 1992
-
Осмонова Ж. Идиомалардын лексикалык варианттары. //Кыргызстан маданияты, 1970, № 5
-
Осмонова Ж. Идиоманын синонимдери жөнүндө.// Мугалимдер газетасы, 1970, № 8
-
Осмонова Ж. Кыргыз тилиндеги идиомалар жөнүндө. //Мугалимдер газетасы, 1970, №8
-
Осмонова Ж. Кыргыз тилиндеги идиомалар.- Ф., 1972, 162-бет
-
Русско-кыргызский фразеологический словарь. -Ф., 1977
-
Сапарбаев А. Метафора менен фразеологизмдердин катышы. //Мугалимдер газетасы, 1973, 13/VI
-
Сапарбаев А., Өмүралиева С., Эгембердиев Р. Кыргыз тили (10-11 –класстар үчүн). -Б.,1991, 1993.
-
Сапарбаева А., Абдесов М., Жаманкулова Г., Мусаева В. Кыргыз тили боюнча билим берүүнүн мамлекеттик стандарты. //Эл агартуу, 1995,№3
-
Сартбаев К.К. Эне тилин окутуу методикасынын методологиялык негиздери. //Эл агартуу,1986, №3
-
Суранчиева Б.Фразеологиялык синонимдер. //Изв. Ан. Кирг.ССР, 1978, №2
-
Токсоналиева Р. Эсептик маанидеги фразеологизмдер. //Эл агартуу, 1993, №5,6
-
Чыманов Ж.А. Сөз маданияты жана фразеология.// Мугалимдер газетасы. 1988, 29/VII
-
Эгембердиев Р. Фразеология – тил илиминин бир бөлүгү. //Мугалимдер газетасы, 1974, 9/1
-
Эгембердиев Р. «Манас» эпосундагы фразеологизмдер.//Кыргызстан маданияты, 1976, 29/IV
-
Эгембердиев Р. IХ класста фразеологизмдерди окутуунун өзгөчөлүктөрү. //Эл агартуу, 1976, №9
-
Эгембердиев Р. Өнөр алды – кызыл тил. //Кыргызстан пионери, 1977, 25/III
-
Эгембердиев Р. Фразеологизмы в эпосе «Манас»/ (Рукоп. канд. дисс.). - Ф., 1979
-
Эгембердиев Р. Фразеология (6-класстарды окутуу). //Мугалимдер газетасы, 1988, 18-23-ноябрь
-
Эгембердиев Р. Фразеологияны ХI класста окутуу (Мугалимдер үчүн методикалык колдонмо). -Б.,1996
-
Юдахин К.К. Кыргызча-орусча сөздүк. -Б., 1965
МАЗМУНУ
Киришүү ………………………………………………………….3
I бөлүм: Кыргыз тилиндеги фразеологизмдердин
изилдениши жана аларды мектептерде
окутуу тарыхынан:
1.1. Кыргыз тилиндеги фразеологизмдердин
изилдениши…………………………………. …………5
-
Окуу программаларында жана окуу китеп-
теринде фразеологияны окутуунун берилиши………15
П бөлүм: 11- класста фразеологияны окутуу:
2.1. Фразеологизмдердин мүнөздүү белгилерин
жана түрлөрүн окутуу……………………………………23
2.2.Фразеологизмдердин кепте колдонулушун
окутуу ………………………………………………………38
-
Фразеологияны окутууга
байланыштуу кошумча каражаттар……………. ……..50
Көнүгүүлөр……………………………………………………...55
Фразеологизмдердин пайда болуу тарыхынан…………..60
Таблицалар………………………………………………........65
Корутунду ………………………………………… ……… ….70
Пайдаланылган адабияттар ………………………………..72
Акунова Айнура Рысбековна
XI КЛАССТА ФРАЗЕОЛОГИЯНЫ ОКУТУУНУН МЕТОДИКАСЫ
Окуу - методикалык колдонмо
Кыргыз тили мугалимдери жана студенттер үчүн
Редактору Элзат Сакеева
Компьютердик калыпка салган Гульнура Акунова
Корректору Элзат Сакеева
Терүүгө 05.11.2004-ж. Басууга 15.12.2004-ж. кол коюлду. Офсет кагазы №1. Кагаздын формасы 60х84 1/16 .Көлөмү 5,0 физ. басма табак. Нускасы 100. Заказдын номери 3/12.
ОсОО «Сүрөт басма салону» басма борбору
720011, Бишкек ш., Ж.Абдрахманов көчөсү, 175.
Достарыңызбен бөлісу: |