Жануарлар морфологиясы мен ветеринариялық латын терминологиясы” II

Жануарлардың (iрi қара мал, жылқы, шошқа және басқа) көбiнесе кеуде қуысында, ондағы көкiрек, iшперде қолқасын, бүйрек тамырларын бойлай орналасқан кiшкене сары, немесе қызыл түстi бездер кездеседi. Олар дамуы, құрылысы жағынан кәдiмгi лимфа түйiндерiне ұқсас, сыртын бiрыңғай салалы бұлшық ет ұлпасы бар дәнекер ұлпа қапшығы жабады. Бездiң шеткi бөлiгiнде жеке фолликула кездеседi. Жұқа милы желi араларында кең аралық қойнаулар орналасады, олардың қуыстары қанға толы болады. Бұл түйiндi ұрықтық кезең соңынан кейiн миелоидты қан түзiлуiн сақтайтын ағза деп есептейдi.

Iрi қара малда ол қосымша көкбауыр деп аталып, лимфа емес қан арнасына қосылады. Онда қан жасушаларының бүлiнуi жүредi. Ас қорыту жолы бойы кiлегейлi қабықтың дәнекер ұлпа қабатында лимфоидты элементтер, шашыраңқы лимфоидты ұлпа, немесе жеке фолликула, оның шоғырлары болады.

Ауыз қуысы, жұтқыншақ шекарасындағы кiлегейлi қабықта орналасқан iрi лимфа фолликулаларын–бадамша деп атайды. Ол орналасқан жерiне орай - таңдай, тiл, жұтқыншақ, көмей қақпашығы жанындағы (шошқада ғана) деп, бөлiнедi. Бәрi қосылып, жұтқыншақты лимфоидты сақина құрады.

Iшек кiлегейлi қабығындағы лимфоидты фолликулалар, фолликула аралық лимфоидты шашыраңқы ұлпа - пейер түйiндағы деп аталады. Олар өте жиi мықын, бүйен, жиек(қарта) iшектерде кездеседi.

Көкбауыр–дара ағза, iш қуысы қарынның үлкен иiнiнде, күйiс қайыратындар - месқарынында орналасады. Ол қан тамырларының жолында орналасатын иммунды жүйенiң шеткi және ең iрi ағзасы. Оның басты қызметтерi: гуморальдiк, жасушалық төтемелiлiк (иммунитет) қалыптасуына, қан айналымындағы тегiжаттар кiдiруiне қатысады; қан жасушаларын, әсiресе эритроциттердi өлтiрiп («эритроциттер моласы»), ыдырау өнiмдерiнiң (темiр, белоктар) организмде қайта пайдаланылуы; қан қоймасы (жылқы, жыртқыш, шошқа, күйiс қайырушылар); қан өндiрушi ағза (ұрық даму кезеңдерiнде эритроциттер, жетiлген организмде түйiршiксiз лейкоциттердi, кемiргiштерде - барлық қан жасушаларын түзедi).

Сүтқоректiлер көк бауыры атқаратын қызметiне байланысты - қорғаныш, иммундау (адамға, қоянға тән) және қан қоймасы (барлық ауылшаруашылық малдарына, әсiресе жылқыға тән) болып, екiге бөлiнедi.

1. Қандай ұлпа қан түзу ағзаларының негiзiн түзедi?

2. Сарысу түйiнi мен көкбауыр қабықтарын, стромасын қандай ұлпалар құрады?

3. Қойнаулы және қойнаусыз көкбауыр қызыл ұлпаларының құрылысындағы айырмашылықтар неде?

4. Көкбауырдың ақ ұлпасы туралы не бiлесiз?

5. Сарысу түйiнi мен көкбауырдың қай жерлерi Т және В – аймақтарына жатады?

6. Сарысу түйiнi қандай қызметтер атқарады?

7. Көкбауырдың атқаратын қызметi неде? Ондағы қан айналымы туралы не бiлесiз?

8. Көкбауырды сарысу түйiнiнен қалай ажыратады?

9. Миелоидты ұлпа дегенiмiз не?

10. Лимфоидты ұлпа дегенiмiз не?

11. Миелоидты және лимфоидты қан түзiлу қандай ағзаларда жүредi?

12. Жiлiктiң кемiктi майының қабығы мен стромасы неден құралған?

13. Миелопоэз бен лимфопоэздiң қатарларын ата.

14. Жiлiктiң кемiктi майы мен айырша безi (тимус) иммуногездiң қандай ағзасы болып есептеледi? Орталық па немесе шеткi ме? Неге олай бөлiнедi?

15. Айырша безiнiң қыртыс және жұмсақ заттарының айырмашылығы неде?

Ұрықтық даму кезеңiнде жүйелi үш бөлiну ағзалары: бастама бүйрек (р´оnерh´оs), тұлғалық (аралық) бүйрек (mеsоnерh´оs), ақтық бүйрек (mеtаnерh´оs) құрылады.

Бүйрек шеткi-қыртысты, iшкi - милық заттардан тұрады. Қыртысты затқа тән құрылым - бүйрек денешiктерi. Бүйрек денешiктерi қылтамырлар, қабықша шумақтарынан, ирек өзекшелерден тұрады. Милық зат құрамына тiк өзекшелер кiредi. Бүйрек бөлiктерi нақты шекаралары көрiнбейтiн бөлшектерден тұрады.

Бөлшектер деп, бiр жинағыш түтiкшелерге түсетiн нефрондар тобын есептейдi. Жинағыш түтiкше бөлшек ортасынан өтiп, милық затқа баратындықтан, милық сәулесi деп атайды. Милық сәулесiнде нефронның тiк өзекшелерi болады. Қыртысты, милық зат шекаралары тегiс болмайды. Қыртысты зат милық зат пирамида араларына түсiп, бүйрек бағаналарын құрады.

Бүйрек үлпершегiнiң құрылым-қызмет бiрлiгi - нефрон. Бүйректе нефрон саны 1-2-8 млн. болады. Нефрон құрылысы, ағзадағы орны, зәр қалыптасуына қатысуымен ерекше әртүрлi бөлiмдерден тұрады: бүйрек денешiгi, үстiңгi жақ, iлмешектiң жiңiшке бөлiгi және шеткi жақ.

Бүйрек денешiгi қанды таңдап сүзу процессiн қамтамасыз етедi, оның нәтижесiнде алғашқы зәр құрылады. Бүйрек денешiгi тамырлар шумағынан, оны жауып тұратын қабықша шумағынан тұрады. Қабықша шумағы екi жапырақшадан құралған, ортасында қуысы болады. Денешiктiң екi: тамырлы (әкелушi, әкетушi қызылтамыршалар орналасқан аймақ). зәрлi (бүйрек өзекшелерi таралатын бөлiмше) полюстерi болады. Тамырлар шумағы 20-40 қылтамырлар iлмешегiнен құралған, арасында ерекше дәнекер ұлпа - мезангий жатады. Қылтамырлар фенестрленген эндотелиймен төселген, ол терiс зарядты гликокаликспен жабылған, ондағы тесiктер диаметрi 70-100 нм. Эндотелий негiзгi жарғақта орналасады. Мезангий мезангиальдi жасушалардан (өсiндiлi, ядросы тығыз, тұрақты қосындылары жақсы дамыған, цитоплазма шетiнде құрамбөлiктер саны көп), жасушааралық заттан тұрады, қылтамырлар шумағы арасында орналасып, юкставаскулярлы ұлпаға ауысады. Қабықша шумағы екi - сыртқы iргелiк, iшкi ағзалық жапырақшалардан құралған. Сыртқы iргелiк жапырақша бiр қабатты жайпақ эпителийден тұрады, ол денешiктiң тамырлы полюсi аумағында iшкi ағзалық жапырақшаға, үстiңгi жақ эпителийiне зәрлi полюс аумағында ауыса алады. Iшкi ағзалық жапырақша қылтамырлар шумағын қоршап жатады, iрi өсiндiлi эпителий жасушалары - подоциттерден құралады.

Үстiңгi жақ бөлiм алғашқы зәрдiң өзек айналасы қылтамырлары арқылы қайта соруын (реабсорбция) қамтамасыз етедi. Онда өзек қуысынан қанға натрий ионының белсендi, хлор, судың ырықсыз тасымалдануы қоса жүредi. Мұнда амин қышқылы, белок пен глюкозаның қайта сорылуы, органикалық қышқыл, негiздердiң, экзогендi заттар секрециясы iске асады. Зат алмасуының пайдалы заттары қайта сорылып, ақырғы өнiмдерi зәрде жиналады. Үстiңгi жақ бөлiм ирек және тiк болып, бөлiнедi.

Iлмешек жiңiшке бөлiгi шеттегi тiк өзекшемен бiрге зәр концентрациясын қамтамасыз етедi. Ол U-тәрiздi түтiкше, диаметрi 13-15 мкм, екi жiңiшке төмендеушi, өрмелеме иiндерден тұрады. Иiндер нашар дамыған тұрақты қосындылары мен саны аз қысқа микробүрлерi бар жайпақ эпителий жасушаларынан құралған. Жасушаның ядросы бар жерi, оның арнасына шығып тұрады. Iлмешектiң төмендеушi бөлiгiндегi өзек арнасымен су өтедi, өрмелеме бөлiгiнде-NаСI диффузиясы iске асады.

Шеткi жақ бөлiм заттарды таңдап, олардың қайта сорылуына қатысып, арнадан натрий, хлор иондарын тасымалдайды. Бұл бөлiм тiк, шеткi ирек жақ, байланыстырушы өзекшелерге бөлiнедi. Олар үстiңгi жаққа қарағанда қысқа, жұқа (30-50 мкм), бiр қабатты текше эпителиймен төселген, цитоплазмасы ақшыл, шөтке бүрлерi жоқ, пиноцитоз көпiршiктерi, лизосомасы аз болады.

Жинаушы түтiкшелер нефрон құрамына кiрмейдi, одан шығу тегiмен ерекшеленедi, бiрақ орналасқан жерi, қызметiмен тығыз байланыста болады. Ол қыртысты, милық заттарда тармақталған жүйе тәрiздi орналасады. Қыртысты затта, милық заттың үстiңгi бөлiмiнде текше эпителиймен, оның тереңгi бөлiмдерiнде - призма тәрiздi эпителиймен төселген. Эпителийлерi екi: ақшыл (басты) жасушалардан, тұрақты қосындылары нашар дамыған, тегiс бос бетiнде ұзын жеке кiрпiкшелер болады. Ол судың ырықсыз қайта соруын қамтамасыз етедi; қоңыр жасушалардан-гиалоплазмасы тығыз, митохондрийлер саны көп, негiздiк қатпарлары болады. Бұл жасушалардың жоғарғы бетiнде көптеген микроқатпарлар кездеседi, жасуша iшiнде өзектерi, көпiршiктi құрылымдары сақталады, қарынның көмкерме жасушаларына ұқсас, тұз қышқылын бөлiп, зәрдi ашытады. Жинаушы түтiкшелердiң су өткiзгiштiгi несеп шығаруға қарсы гормондар әсерiнен күшейедi, ол организмде су кiдiруiн және несептiң изотоникалықтан гипертоникалыққа ауысуын қамтамасыз етедi. Несеп шығаруға қарсы гормондардың тапшылығы судың қатты жойылуына (қантсыз сусамыр) жеткiзедi. Альдостерон жинаушы түтiкшелерде натрий иондарының қайта сорылуын, калий иондарының бөлiнуiн ынталандырады.

Зәр шығаратын жолдарға жинаушы түтiкшелер, бүйрек тостағаншалары, бүйрек астауы, зәрағар, қуық, зәр өзегi жатады. Бұл бөлiмдердiң (зәр өзегiнен басқасы) қабырға құрылысы ұқсас, олардың құрамына үш: кiлегейлi, бұлшық ет, адвентиция қабықтары кiредi.

Бүйрек тостағанша, астауы сыртын ауыспалы эпителий төсейдi. Астында кiлегейлi қабық меншiктi тақташасының борпылдақ қалыптаспаған дәнекер ұлпасы жатады. Жылқы мен шошқа тақташасында түтiкше - көпiршiктi бездер болады. Олардың бұлшық ет қабығы нашар дамыған. Онда екi: iшкi - ұзына бойы, сыртқы - айнала қоршалған қабаттар бөледi. Шошқаның сыртқы қабаты емiзiк аумағында күштi дамып, қысқышет құрады. Зәрағар кiлегейлi қабығы iшкi қабаты ауыспалы эпителиймен төселген. Меншiктi тақташасы борпылдақ қалыптаспаған дәнекер ұлпадан тұрады. Жылқының бұл қабатында түтiкше-көпiршiктi бездер болады.

Бұлшық ет қабығы бiрыңғай салалы бұлшық ет ұлпасынан тұратын үш: iшкi - ұзына бойы, ортаңғы - айнала қоршаған, сыртқы - ұзына бойы қабаттардан түзiлген. Жылқы, iрi қара мал, шошқаның сыртқы, iшкi ұзына бойы қабаттары нашар дамыған, онда тек жеке бiрыңғай салалы бұлшық ет жасушаларының шоғыры кездеседi. Зәрағарлар сырты дәнекер ұлпа қабығы - адвентициямен жабылған.

Қуық қабырғасы кiлегейлi, бұлшық ет, адвентиция қабықтарынан түзелген. Ауыспалы эпителий арнайы үш: беткi, аралық, негiздiк жасушалар қабатына ие болады. Беткi қабат iрi жабынды жасушалардан тұрады, пiшiнi ағза қабырғасының созылу деңгейiне байланысты жайпақтан текшеге дейiн өзгере алады, ядросы дөңгелек тәрiздi, жасуша пiшiнiндей өзгермейдi. Бұл қабаттағы жасушалардың бос бетiн кiлегей, немесе сiрқабық қорғап жатады. Кiлегейлi қабықтың меншiктi тақташасы борпылдақ дәнекер ұлпадан тұрады, ол серпiмдi талшықтарға бай болып, қуық әр түрлi толу деңгейiне орай, кiлегейлi қабығы көлемiнiң өзгеруiн реттейдi. Кiлегейлi қабық ондағы бұлшық еттiң жиырылу деңгейiне сай, жақсы байқалатын қатпарлар құрады. Бұл қатпарлар зәрағар құйылыс аумағында, зәр өзегiнiң шығатын жерiнде болмайды. Өйткенi қуық қабырғасының осы бөлiмшесiнде кiлегейасты қабат болмайды, кiлегейлi қабық бұлшық ет қабырғасымен бiтiп тұтасып кетедi.

Қуықтың бұлшық ет қабығы үш айқын шектелмеген бiрыңғай салалы бұлшық ет жасушаларынан тұратын: iшкi және сыртқы - ұзына бойы, ортаңғы (ең жуан) - айнала қоршаған қабаттардан тұрады. Қуық мойнында кейiнгi қабат қысқышет құрады. Қуықтың сыртқы қабығы зәрағар құйылыс аумағында, зәр өзегi шығар жерiнде адвентициядан, ағзаның құрсақ қуысына бағытталған беткi аумағы сiр қабығымен жабылған. Ұрғашы мал зәр өзегi үш қабықтан: кiлегейлi, бұлшықет, адвентициядан тұрады. Кiлегейлi қабықтың iшкi бетiн көп қабатты призма тәрiздi (кейбiр жерiнде ауыспалы) эпителий түзедi. Ол жылқы, қойда көп қабатты жайпақ болса, шошқа, шөп қоректi жануарлар эпителийi түрлi тереңдiкте жымырылма құрады. Кiлегейлi қабықтың меншiктi тақташасы серпiмдi талшықтарға мол дәнекер ұлпадан тұрады. Ұрғашы мал зәр өзегi бұлшық ет қабығында жеке бұлшық ет шоғырынан тұратын iшкi ұзына бойы және сыртқы айнала қоршаған қабаттарды ажыратады. Еркек мал зәр өзегi қуықтан өзек ортасына дейiн ауыспалы эпителиймен, кейiн ол ауысатын көп қабатты призма тәрiздi, ал өзек соңында көп қабатты жайпақ эпителийге ауысады. Кiлегейлi қабық меншiктi тақташасы шырышты бездер сақтайды, зәр өзегiнiң кеулеме денешiктерiне ауысатын көктамыр өрмелерi болады. Бұлшық ет қабығы екi қабаттан: бiрыңғай салалы бұлшық ет жасушаларынан тұратын iшкi - ұзына бойы және айнала қоршаған-сыртқыдан тұрады. Олар зәр өзегiнiң iшкi тесiгi аумағында қуық қысқышетiне кiредi.