Жаратылыстану факультеті Биология кафедрасы “Бекітілді”

Гормондардың организдегі әрекетінің бес түрі бар: метаболикалық, морфогенетикалық, кинетикалық, корреляцияланушы (түзуші) реактогендік.

1. Нысана ұлпадан зат алмасу процесінің өзгерістеріне үш түрлі гормондық әсерлер іске асырады. Біріншіден, гормондар жасуша мен оның органоидтары мембранасының өткізгіштігін өзгертеді, яғни метаболиттердің тасмалдауына керек (молекулалар, ферменттер, иондар) жағдайлар өзгереді, нәтижесінде метаболизмнің барлық түрлері өзгереді. Екіншіден, олардың құрылымы мен конфигурациясының өзгеруінен, кофакторлармен байланыстың жеңілдеунен фермент молекулаларының ыдырау қарқыннының азайып-көбеюіне, проферменттер белсенділігінің келіп-күшеюіне көрінеді. Үшіншіден, гормондар жасуша ядросының генетикалық аппаратына тікелей немесе жанама жолдармен әсер ету арқылы ферменттер синтезін белсендетеді және тежейді.

2. Морфогенетикалық әсер жасушаның генетикалық аппаратында және зат алмасуда жүретін өзгерістер нәтижесінде пішін түзілу, жіктелу (диффференцировка), құрылымдық элементтер өсуінен көрінеді.

3. Кинетикалық әсер белгілі бір қызметтің, орган әрекетінің іске қосылуынан көрінеді. Мысалы: адренамен бауырдағы гликогеннің ыдырауына, қанға глюкозаның түсуіне себепші.

4. Корреляциялаушы әсер-қызмет атқарып тұрған органның жұмыс қарқынын кемітуден немесе өсіруден көрінеді. Мыс: адренами бауырдағы глиногеннің ыдырауын жақсартады.

1. 
   жасуша мембранасы арқылы өте алмайтын немесе өтуі қиын пептидты гормондар мен катехоламиндер үшін.
   
2. 
   мембрана арқылы өтіп, жасуша цитоплазмасындағы рецепторлармен өзара әрекеттесу нәтижесінде өз әрекетін іске асыратын стеройдты гормондар мен қалқанша без гормондары үшін.
   

1. 
   Аденилатциклаза-йиклды еденозин-моно-фосфат 1ц АМФ
   
2. 
   Гуанилатциклаза-циклды гуанозин-моно фосфат (цГМФ)
   
3. 
   Фосфолиплаза С-инозитол-үш-фосфат (ИФ₃)
   
4. 
   Иондаған кальций
   

1. 
   Гормондық эфектіні тудыруда тең құқықты түрде қатысу.
   
2. 
   Аралық қосылыстар тиісті кезеңнен бірінің әсерінің келесіні жалғастыру.
   
3. 
   Аралық қосылыстардың бірінің негізгі рол атқаруы.
   
4. 
   Бірінің әсерін келесілерінің қайталай алуы (бірі екіншісінің орнына жүре алу)
   
5. 
   Аралық қосылыстардың антогогнист болуы (бір-реакцияны тудырады, екіншісі-оны тежейді)
   

1. 
   Қалқанша безі және оның гармондары.
   
2. 
   Айырша немесе тимус безінің қызметі.
   
3. 
   Бүйрек үсті безінің гармондары, қызметі.
   
4. 
   Жыныс безінің қызметі.
   

№ 14 Лекция

1. 
   Еркектің жынс бездері және олардың гормональдық қызметі.
   
2. 
   Интерстициальды ұрық ткані және оның жыныс гормонын өндірудегі маңызы
   
3. 
   Тестостерон,оның табиғаты және еркектің жыныс нышанына тигізетін әсері.
   
4. 
   Сперматогенездің физиологиясы.
   

көбею немесе репродуктік қызмет. Сонымен қатар, бұдан кем түспейтін эндокринді қызмет атқарады. Зат алмасу, көбею жыныс белтілерін ажыратуынан (диференциясынан) бастап, ұрықтың пайда болып, дамып, тууына дейінгі көптеген процестерді реттейтін жынық гормондарын шығарады.

Организмнің көптеген репродуктік (көбею) қызметі жан-жақты 20-тарауда қарастырылған. Бұл бөлімде тек қана еркек пен әйел жыныс бездерінің гормондарына жалпы және олардың арнайы әсерлеріне мәлімет беріледі.

Еркек жыныс гормондары ұрық жолының интерстициалды тканьдерінің ерекше — Лейдиг клеткаларынан жасалады. Бұл гормондар андрогенді деп аталады (грек. Апсісөз— еркек). Нағыз еркек жыныс гормоны — тестостерон. Бұдан басқа да бұған қарағанда белсенділігі сәл темен гормондар бар — андростерон, эпитестостерон. Андрогенді гормондармен қатар, ұрық жолында аздап әйел жыныс гормоны — эстерогендер де жасалынып, бөлініп шығарылады.

Жыныс жұмыртқаларының негізгі құрылымы — фолликула (ла-тынша фониситиз— қапшықша, көпіршік), оның ішінде жұмыртқа клеткасы пісіп жетіледі. Пісіп жетілген фолликула граафты көпіршік деп аталады. Ол жарылғанда, одан жұмыртқа клеткасы шығады. Бұл — овуляция деп аталады. Жұмыртқа клеткасы жұмыртқа жолына — жатыр түтігіне, ұрықтанғаннан кейін жатырға түседі. Овуляциядан кейін фолликула клеткалары қабырғасында сары пигмент жиналып сары дене түзіледі. Ұрықтанғанда сары дене ұзақ уақыт болады, оны жүктіліктің сары денесі деп атайды. Егер ұрықтану болмаса, ол 10—12 күн қызмет етеді де, кері дамуға түседі. Жыныс ағзалары жетілген әйелдерде овуляция ай сайын қайталануы мүмкін. Жыныстық уақыт (цикл) 27—28 күнге созылады. Оны 4 кезеңге бөледі. 1) овуляцияға дейінгі; 2) овуляция кезіндегі; 3) овуляциядан кейінгі; 4) тыныштық кезеңі. Бұл кезеңдердің әр қайсысы жыныс жұмыртқаларындағы, жатырдың шырышты қабатындағы, қандағы, гормондар деңгейіндегі белгілі бір өзгерістермен және басқа да организмдегі жалпы өзгерістермен сипатталады (23-сурет). Жыныс циклінің әртүрлі кезеңдерінде жыныс жұмыртқаларында өзінің физиологиялық ерекшеліктері жағынан әртүрлі гормондар жасалады (синтезделеді). Жүмыртқа клеткасы пісіп жетілген кезеңде фолликула — эстроген (грек. оізігоз—ағу өте күшті жол тарту, §епез — тудыратын) деп аталатын гормондарды жасап шығарады. Бұл гормондарға эстродиол және белсенділігі сәл төмен эстрон мен эстриол жатады. Сол жерде аздап тестостерон да (еркек жыныс гормоны) жасалады. Жыныс жұмыртқасының сары денесінде гестогендер (латын. .........— жүктіліктің дамуына жақсы әсер ететін гормондар) жасалады. Сары дененің негізгі гормоны — прогестерон.

Жыныс гормондарының физиологиялық әсері. 1. Денеде зат алмасуды, анаболикалық (ассимиляция) процестерді күшейтеді, яғни күрделі органикалық қосылыстардың түзілуін күшейтеді — белок, соның ішінде ферменттердің де жасалуын жоғарылатады. Осыған байланысты дене салмағы артады, себебі бірқатар тканьдердің жүрек, сүйек, қаңқа бұлшықеттері, бауыр, бүйрек салмағы артады.

Оң азот баланысы пайда болады. Жас организмдердің бойының есуін тездетеді. Қальций мен фосфордың сүйекте жиналуына байланысты сүйек тканінің минералдануы күшейеді. Ферменттер саны мен белсенділігінің артуы тотығу-тотықсыздануды, негізгі алмасуды күшейтіп осыдан бөлініп шыққан энергия түрлі жасалу процестерге жұмсалады.

2. 
   Екінші жыныс белгілерінің жасалып дамуына, пайда болуына көмектеседі. Олар тиісті жынысты сипаттайды — жыныс мүшелерінің есіп дамуы, түк пен май қабаттарының пайда болуы, қаңқа дамуы т. б. процестерді қамтамасыз етеді.
   
3. 
   Жүйке жүйесі мен жоғары жүйке қызметіне әсер етеді, репродукті жүйенің барлық беліктері қызметінің белсенділігін қамтамасыз етеді. Сексуальдық, яғни жыныстық көңіл-күйдің дамуы негізінен жыныс гормондарының қандағы деңгейімен анықталады. Бойдың өсуі, дененің қалыптасуы, тәртіппен өзін-өзі үстауы, екінші жыныс белгілерінің пайда болып дамуы жыныс бездеріне байланысты екені ескі заманнан белгілі. Әртүрлі максаттармен жыныс бездерін сылып алып тастағанда (кастрация) пайда болатын өзге-рістер жан-жақты зерттелінген. Ауыл шаруашылығында майлы семіз ет, жұмысшы мал алу үшін кастрация жүргізіледі. Орта ғасырда кейде адамдарды да кастрациялаған. Мысалы, Шығыс елдерінде гаремді күзететін ер адамдар мен жасөспірім еркек балалардың жыныс бездерін алып тастаған. Өткен ғасырдың ортасына дейін Ватиканда және бірқатар Батыс Европа елдерінде шіркеудің ән айтатын хорларына жіңішке биік дауысты өлең айтатын 5 тобы жыныс бездерін алып тастаған еркек балалардан түрған. Өйткені оларда жіңішке биік дауыс жыныс безін алып тастағаннан кейін ұзақ уақыт сақталады. Организмді «жасарту» мақсатымен және кәрілік ауруяарын емдеу үшін, кейде тері астына жыныс бездерін тіккен немесе жыныс бездерінің сықпасын енгізген. Жыныс бездерінің қызметін зерттегенде көптеген бағалы, құнды мәліметтер, әртүрлі экспериментальдық тәжірибелеф әдісі арқылы алынды. Мысалы, М. М. Завадовский жыныс безін алып тастаған тауыққа әтештің урық жыныс бездерін тіккен. Бұдан соң тауыкта әтештің екінші белгілері дами бастады. Атап айтқанда, оның айдары, құйрық қауырсындары өсіп, әтештей шақыра бастады, сәйкес жыныс инстинк-ті пайда болды. Сейтіп тауық әтешке ете ұқсас болып езгерді.
   

Жыныс жұмыртқасының лютеин клеткаларында жуктілік кезе-ңінде релаксин деген гормоп тузіледі, ол жатырдың, ал туар алдын-,да жамбас сүйектерін байланыстыратын аппарат. Бұл гормон әйел организмін бала тууға дайындайдылық әрекетін жыныс мүшелерімен бірге орталық және шеткі жүйке жүйесі, ішкі селініс бездерінің, яғни нейроэндокриндік аппараттың әртүрлі бөлімдері қамтамасыз етеді.

Жыныс мүшелері (гениталий): жыныс бездері (гонада), ұрық жолдары, жатыр, қосалқы, жыныс бездері және шағылысу (копуляция) мушелерінен тұрады.

Жыныс бездері аралас әрекетті бездерге жатады. Олардың сыртқы сөлініс қызметі — жыныс клеткаларын (сперматозоидтар мен аналық клеткасын) бөліп шығару, ішкі сөлініс әрекеті — қан мен лимфаға өтетін жыныс гормондарын түзу.

Еркектер организмінде андрогендер өмір бойы сперматогенезді және қосымша жыныс белгілердің дамуын қамтамасыз етеді, Жыныстық жетілу кезеңінде жыныс мүшелері өсіп, еркектерге тән дене тұлғасы, жүн жамылғысы, дауыс үні және т. б. қалыптасады.

Аталық жыныс гормондары белок синтезін жеделдетеді, зор анаболиктік қасиеті болады. Сөйтіп, олардың әсері еркектердің қаңқасын, бүлшықеттерін, ішкі ағзаларын өсіреді.

Андрогендер шәует безімен қатар бүйрекүсті бездерінде түзіледі, Ол әсіресе балиғаттық шаққа дейін байқалады. Еркектердің организмінде эстрогендер де түзіледі. Эстрадиол, тестостерон сияқты, аталық безінде, ал эстрон бүйреқұсті безінің іза шарларынан жасалып шығады.

Әйелдердің бала көтеретін кезеңінде аналық бездің қыртыс кабатында фолликулалардың жетілуі, овуляция (жұмыртқа клеткасының шығуы), орнына сары дене түзілуі, оның жүктілікке байланысты тағдыры оралымды түрде қайталанып отырады.

Аналық бездер де ішкі сөлініс (эндокриндік) қызметін атқарады. Фолликулада қуыс пайда болған сәттен жыныс гормондары эстрогендер (эстрон, эстрадиол, эстрол) түзіледі.

Әйел организмінде фолликуланың даму және жетілу кезеңдері жыныс оралымының ерекшеліктері мол эстрогендік кезін тудыра-ды.

Жыныс оралымының орта кезінде гипофиздің және басқа түрт-кілердің әсерінен грааф көпіршігі жарылып (овуляция), құрсақ қуысына жүмыртқа клеткасы шығады. Жарылған фолликуланың қабырғасы қабысып, оның орнында бірнеше сатыдан ететін сары дене пайда болады. Осыдан кейін жыныс оралымының лютеин кезі басталады.

Сары дене етеккірдің және жүктіліктің кезінде әртүрлі қызмет атқарады. Етіккер сары денесінің әрекеттік мерзімі 12—14 күн. Жасөспірімдік және климакс (етеккірі тоқтаған) кезеңінде сары дененің белсенділігі төмендеп, тіршілік мерзімі қысқарады. Сары дене бүкіл әйел организмнің' оралымды қүбылыстарының ырғағына әсер ететін прогестерон және эстроген гормондарын түзеді. Овуляциядан кейін 7—8 күні қанда прогестеронның және несепте прегнандиолдың мөлшері еседі. Ал етеккір келер алдында прогестеронның мәлшері ете азайып, жатырдың кілегейлі қабықшасындағы қан тамырларының ішкі қабаты сылынып түседі. Жатырдың кілегейлі қабығы ісініп, жалаңаштанған қан тамырларынан қан құйылады да, етеккір келеді. Бұл процесс 3—5 тәулікке созылады да, әрбір туар ай сайын қайталанып отырады.

Жүктіліктің сары денесі аналық клетка ұрықтанып, зигота түзілгеннен бастап қалыптасады. Мұның прогестероны жатыр тұтікшесінің және жатырдың өзінің жиырылу іс-әрекеті ырғағын реттейді. Ол жатырдың жиырылуын тежеп, ұрықтанған аналық клетканың кілегейлі қабықшаға еніп бекінуіне мүмкіндік жасайды. Жүктіліктің алғашқы 2—3 айлығында сары дене тез өсіп, гормон түзу белсенділігі артады. Оның өркендеу сатысы жүктіліктің 6-шы айына дейін созылып, одан кейін кері дами бастайды. Мұны аналық бездердің гестативтік (жүктілікті сақтау) қызметі деп атайды. Кейін, жүктіліктің 4-ші айлығынан бастап сары дене бұл қызметін плапентаға тапсырады. Сейтіп ол жүктілік аяқталғанша эндокриндік қызмет атқарыды.

Организмдегі мұндай оралымды өзгерістерге де жыныс гормондарының түзілуі сияқты гипофиз гормондары әсер етіп, орталық жүйке жүйесі бақылап отырады.

№ 15 Лекция

1.Қан жүйесі

Қан қызыл түсті, мезодермадан түзілетін сұйық ұлпа. Ол ұлпалық сұйық, лимфамен бірігіп, организмнің ішкі ортасын құрайды, денеде көп қырлы қызмет атқарады, солардың арасында бастылары:

• 
  Қорғаныстық қызмет. Қанның ақ түйіршіктері фагоциттік белсенділік көрсетеді және лимфоциттер бөлген антиденелер бөгде заттарды жойып отырады;
  
• 
  Жылу реттеуші қызмет. Толассыз айналыста болудың арқасында қан денеде жылудың біркелкі таралуына мүмкіндік береді. Қанның жәрдемімен жылудың артық мөлшері тері арқылы сыртқы ортаға бөлінеді;
  
• 
  Байланыстырушы (коррелятивтік) қызмет. Әртүрлі мүшелер мен торшалар әрекеті кезінде түзілген өнімдер мен ішкі секреция бездері бөлген гормондарды тасымалдап, қан организм торшаларын, ұлпаларын мүшелерін өзара байланыстырады.
  

Дененің жалпы массасының шамамен 6-8 пайызы қаннан тұрады. Ересек адам организмінде 4,6-6 л қан болады. Қанның жалпы мөлшері жасқа, жынысқа, физиологиялық күйге т.б. байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, жаңа туған төлдерде, еркек және буаз малда қанның мөлшері көбірек, ал семіз малда –азырақ болады.

Плазманың құрамында 90-92 % су, 8-10% құрғақ зат болады. Құрғақ заттың 6-8% белоктардан тұрады. Плазма белогтары альбумин, глобулин, фибриноген фракцияларына бөлінеді. Қан плазмасы құрамында несепнәр, зәр қышқылы, пурин негіздері, креатин, амин қышқылдары, аммияк сияқты белок алмасуының қалдық өнімдері болады. Бұл қосылыстарда қалдық азот деп атайды. Оның қандағы мөлшері белок алмасуының қарқынына, организмнің физиологиялық жағдайына байланысты өзгереді.

Плазма құрамында көмірсулар (глюкоза), липидтер және минералды заттар болады. Қан құрамындағы белоктарға пропердин мен ферменттер (амилаза, липаза, сілтілі фосфатаза, трансаминаза) де жатады. Пропердин вирус белоктарымен байланысып, оларды залалсыздандырад, бактерияларды өлтіреді, сондықтан ол кейбір ауруларға қарсы күресудің туа пайда болған факторы болып саналады.

Қанға ұйытпайтын зат қосып тұндырғанда бөлініп шыққан сары түсті сұйықты қан плазмасы деп атайды. Ал қан ұйығаннан кейін бөлінген оның сұйық бөлігін қан сарысуы деп атайды. Қан сарысуы құрамы мен қасиеттері жағынан плазмаға ұқсас, тек оның құрамында фибриноген белогы ғана болмайды.

Плазма белоктары әртүрлі маңызды қызмет атқарады. Оларға буферлік қасиет тән, сондықтан белоктар қанның рН-ын тұрақты деңгейде сақтауға мүмкіндік береді. Белоктар қанға тұтқырлық қасиет беріп артериялардағы қысымды қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Олар онкостық қысым туғызып, қан құрамындағы су мөлшерінің тұрақтылығын сақтайды, қан мен ұлпа арасындағы судың алмасуын реттейді. Альбуминдер әртүрлі дәрі-дәрмек препараттарын, дәрмендәрілерді, гормондарды бояғыш заттарды (пигменттерді) тасымалдауға зор рөл атқарады. Глобулиндерден түрлі қорғағыш денелер түзіледі, сондықтан олар организм иммунитетін қалыптастырады. Фибриноген қанның ұю процесіне қатысады. Қан ұйыған кезде фибриногеннің физикалық қасиеттері өзгеріп, ол ерімейтін фибрин талшықтарын түзеді. Плазма белоктары ұлпа белоктарын құрау үшін пайдаланылады.

Плазмада альбуминдер глобулиндермен салыстырғанда екі есе көп болады. Альбуминдердің глобулинге қатынасын белок коэфициенті деп атайды.Альбуминдер мен фибриноген бауыр торшаларында,ал глобулиндер – тек бауырда ғана емес,көк бауырда,сүйек кемігінде,лимфа түйіндерінде түзіледі.

Қан түйіршіктерідеп қан құрамында кездесетін торшаларды айтады.Қанның құрамында үш түрлі торшалар болады.Олар эритроциттер (қызыл түйіршіктер), лейкоциттер (ақ түйіршіктер) және трмбоциттер (қан табақшалары).

Эритроциттер адам мен сүт қоректі жануарларда ядросыз, екі бүйірі қысыңқы, дөңгелек табақша пішіндес торшалар. Олардың негізгі қызметі оттегі мен көмір қышқыл газды тасымалдау, демек тыныс алу процесін қамтамасыз ету.Эритроциттердің негізгі қызметіолардың құрамында гемоглобиннің болуымен және пішін ерекшеліктерімен байланысты.

Адам қанының 1мм³ мөлшерінде 4,5-5 млн. Эритроциттер, ал мал қанының осындай мөлшерінде түлік түрінде байланысты олардың саны 6-9,5 млн.шамасында болады. Жеке эритроцит беткейінің ауданы 88-90 мкм² болса, денедегі барлық эритроциттердің жалпы беткейінің ауданы адамда 3мың м², сиырда – 13,5 мың, жылқыда – 15,0 мың, шошқада 4,3 мың м².

Лейкоциттер – ақ түсті, ядролы, ірі торшалар. Олардың қандағы жалпы саны эритроциттер санынан 600-800 есе кем болады да, организмнің физиологиялық күйіне байланысты көп шамада айытқып отырады. Қабыну процесі, жұқпалы аурулар лейкоциттер санын көбейтеді.

Лейкоциттер түйіршікті және түйіршіксіз болып екі топқа бөлінеді. Түйіршікті лейкоциттерге базофилдер, эозинофилдер және нейтрофилдер, ал түйіршіксіз лейкоциттерге – моноцит және лимфоцит жатады.

Организмге лейкоциттер қорғағыш қызмет атқарады. Оларға фагоцитоз құбылысы тән және лейкоциттер әртүрлі қорғағыш денелер (антиденелер) түзуге, организмде бөгде белоктарды залалсыздандыруға қатысады.

Түйіршікті лейкоциттер сүйек кемігінде түзіледі. Моноциттер сүйек кемігінде, лимфа түйіндерінде және дәнекер ұлпаларда түзіледі. Лимфоциттер бастау торшалары сүйек кемігінде түзіліп, олардың бір тобы өзінгің даму процесін тимуста (Т-лимфоциттер), ал екінші тобы – лимфа тйіндерінде, Пейер шытырмасында, тұйық өсіндіде аяқтайды. Лимфоциттердің тіршілігі 20 және одан да көп жылдарға созылады, ал лейкоциттердің –басқа түрлерінің тіршілігі бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін созылады.

Тромбоциттер – ядросыз, майда, нәзік, өте тез бұзылатын торшалар.Қанның 1мм³ мөлшеріндегі олардың саны – 200-400 мың, тіршілік мерзімінің ұзақтығы 2-5 күн. Олар сүйек кемігінде түзіліп, көк бауырда бұзылады. Бұл торшалар қанның ұю процесіне қатысады.