Өкпе қалыпты жағдайда тәулігіне 350см3 су шығарса, тыныс жиілеген кезде 700 –80 см3 қа дейін жетеді

Қосымша әдебиеттер

3. 
   З. М. Алиакбарова. Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері
   
4. 
   Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, З. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев - Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы –Алматы, “Білім”, 1995.
   
5. 
   Ю. А. Ермалаев. Возрастная физиология. М. : Высшая школа, 1985.
   
6. 
   Қ. С. Рымжанов, И.М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы : 2000.
   

1. 
   Ќан жєне ќан айналу ж‰йесініњ жалпы ќ±рылысы мен мањызы.
   
2. 
   Ќанныњ ќ±рамы мен физикалыќ жєне химиялыќ ќасиеті.
   
3. 
   Ќанныњ пішінді элементтері.
   
4. 
   Ќан айналу жолдары.
   
5. 
   Ж‰рек жєне ќан айналу жолдары.
   
6. 
   Ж‰рек жєне ќан тамырларыныњ ќызметі.
   

Қанның құрамы өте күрделі. Қан пішінді элементтер, яғни қан клеткалары және сұйық плазмадан тұрады. Қан пішінді элементтеріне қанның қызыл клеткалары, ақ клеткалары және қызыл пластинкалары тромбоциттер жатады. Қанның клеткалары күллі қанның 55-60%, ал плазма 40-45% құрады. Қан плазмасының құрамы: 90%-ке жуығы су, 7-8% ақуыз, 2% түрлі органикалық және бейорганикалық заттар. Оның құрамында ақуыз 0,3-0,6%, май және липидтер 0,1%,120 мг/% глюкоза қанты, 0,9% көмірсутегі, минерал заттар-натрий, калий, кальций, хлор тұздары, амин қышқылдары мен полипептидтер 4-10 мг/%, мочевина 10-25 мг/%, түрлі ферменттер, гормондар, түрлі витаминдер, холестерин т. б. заттар болады.

Плазманың осмостық қысымы мен белсенді реакциясы қанның манызды физикалық және химиялық қасиеттеріне жатады. Плазманың осмостық қысымы деп оның құрамындағы органикалық және бейорганикалық заттардың ерітінділерінен тудыратын қысымын айтады. Плазманың осмостық қысымы ондағы минерал заттарының молшеріне байланысты: неғұрлым концентрациясы көп болса, соғұрлым осмостық қысым көп болады. Организмнің тіршілігі үшін плазманың осмостық қысымының тұрақтылығының маңызы зор.

Қанның белсенді реакциясы оның құрамындағы сутегінің иондарының концентрациясына байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің көрсеткіші) деп белгілейді. Қанның белсенді реакциясының тұрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакциялар үшін манызды. Қалыпты жағдайда қанның рН = 7,36 тең, бұл әлсіз сілтілінің реакциясы.

Сонымен, қанның құрамы, оның мөлшері, физикалық және химиялық қаситетері шамамен алғанда тұрақты болуы тиіс. Бұл тұрақтылықты жүйке жүйесі мен гуморальды жүйелер реттейді.

Адам қанының температурасы тұрақты болады. Бір тәуліктің ішінде баланың денесінің температурасы 36,6- 37 ⁰ С шамасында ғана өзгереді. Температураның аз мөлшерде өзгергені – денедегі аурудың белгісі. Ал температура төмендесе адамның “әлі құрйды” , яғни әлсіздік байқалады. Қан бауырда және бұлшық еттерде жылытылып, теріде салқындатылады.

Қанның өте тамаша қасиеті ол бір мезгілде өз құрамының тұрақтылығын сақтай отырып, құрамындағы барлық заттардың өзгеруін қамтамасыз етеді. Үнемі өзгере отырып, көптеген физиологиялық жүйелердің қызхметіне байланысты өзінің құрамындағы маңызды заттардың барлығын сақтай алады.
Қанның пішінді элементтерге эритроциттер, лейкоциттер және тромбоциттер. Олардың ішіндегі ең көбі эритроциттер яғни қанның қызыл клеткалары. Олардың саны адамның жынысына байланысты : ер адамда 1 мкл қанда 4,5 – 5 млн, әйелде 4-4,5 млн. Қанның қызыл клеткалары ядросыз, диаметрі 7-8 мкм, ал қалыңдығы 2 мкм. Эритроциттердің пішіні екі жағы ойыңқы келетін линза іспетті болады. Бұндай пішін клетканың бетін, ауданын үлкейтіп, тасымалдау қызметінің атқаруын жеңілдетеді, әсіресе оттегін өкпеден дененің күллі клеткаларына дене ұлпаларына тасуға ыңғайлы етеді. Бұл қызметті эритроциттердің құрамындағы билок заты гемоглобиннің қатысыуымен орындалады. Гемоглобин күрделі зат. Ол гем деп аталатын, құрамындағы екі валентті темірі бар бояулы заттан және глобин белогынан тұрады. Гемоглобин өкпе қуысында оттегімен оңай қорытылып, окси гемоглобинге айналады. Окси гемоглобин организмнің ұлпаларына қанмен тасылады, Ұлпаларға келгенде оңай ыдырайды, нәтижесінде глобин мен О₂ пайда болады. Босаған оттегі ұлпалардың клеткаларының тотығуына қатысады, ал глобин белогы ұлпаларда зат алмасуынан пайда болған көмір қышқылын қосып алып, карбоксигемоглобинге айналады. Бұлда жеңіл ыдырайтын қосынды, қан мен өкпеге барып, көмір қышқыл газын босатады, глобинге қайтадан оттегі қосылады. Сөйтіп гемоглобин өкпеден ұлпаларға оттегін, ұлпадан өкпе қуысына көмір қышқыл газын тасиды.

Лейкоциттер. Лейкоциттер – ядросы бар қан клеткалары. Ересек адамның 1 мкл қанында 6-8 мың лейкоциттер болады. Баланың иммундық қабілеті (ауруға қарсы тұру, қорғану қабілеті) лейкоциттерге байланысты. Лейкоциттер бала организмінің жұқпалы, яғни инфекциялық ауруларға қарсы тұруын қамтамасыз етеді. Қан клеткаларының бұл маңызды қызметі Нобель сыйлығының лауреаты орыс ғалымы И. И. Мечников ашқан. Лейкоциттердің бірнеше түрлері бар : а) дәнді лейкоциттер немесе гранулоциттер, ә) дәнсіз лейкоциттер, яғни агронулоциттер, б) моноциттер.

Лейкоциттердің жалпы саны жаңа түған нәрестеде 10-20 мың шамасында болғанымен, өмірінің алғашқы сағаттарынан оның саны күрт көбейеді. Туған сәтте 19500 болса, 6 сағатта 22000, 24 сағатта 28000 дейін кобейеді де екінші тәулікте азая бастайды: 48 сағатта 19500 болады. Ал 5-ші тәулікте баланың лейкоциттері күрт төмендейді де, 7 – ші тәулікте 8 мың – 11 мың шегіне жетіп, шамамен ересек адамның жоғары деңгейіне шамалас болады.

Тромбоциттер қанның құрамындағы 3 – ші пішінді элменттер немесе қан пластинкалары. Олар : сопақша немесе диаметрі 2-5 мкм дөңгелектеу пішінді келеді. Тромбоциттердің жалпы саны 1мкл 300 мыңнан – 400 мыңға дейін. Тромбоциттер сүйек кемігінде пайда болады. Олардың өсіп, жетілу мерзімі 7-8 күн, ал қан айналымында 5-11 күндей болады. Тромбоциттердің саны тамақ ішкеннен кейін ауыр дене жұмысымен шұғылданғанда көбейеді. Оның мөлшерінің тәуліктік өзгерісі бар : күндіз көбірек, түнде азырақ.

Тромбоциттердің саны баланың жасына қарай өте көп ауытқиды : 1мкл қанда 150 мыңнан 600 мыңға дейін. Жаңа туған сәбидің қанында орта есеппен 150-300 мыңға жуық тромбоциттер болса, 1 жасқа дейінгі балаларда 15 мыңнан 425 мыңға дейін (орта есеппен 250 мың) жетеді. 1 жастан –16 жасқа дейін 1 мкл қанындағы орта саны 300 мың, 20 –30 жаста 311 мың, одан әрі қарай шамамен 14 мыңнан 335 мыңға дейін (орта саны 224 мың), ал 70 жастан асса тромбоциттердің саны азаяды : орта есеппен 208 мың. Тромбоциттердің ең күшті өзгеретін тұрақсыз мезгілі 1 жасқа дейін. Бұл кезде оның жас, әлі толық жетілмеген түрі қанда көп болады. Ол емшектегі балаларда тромбоциттер көп өндірілетінін білдіреді. Баланың жасы ұлғая келе тромбоциттердің өндірілуі төмендейді, ал қартая келе қан пластинкаларында кері даму күшейеді.

Қан айналу жүйесінің маңызы. Қан айналу жүйесі тоқталмай үнемі жүріп жататын зат алмасуын қамтамасыз етеді. Оның бұл қызметі қан тамырларында қанның қозғалып, барлық ірілі – ұсақты тамырларға заттарды тасуы арқылы іске асады. Яғни қан айналысы тасмалдау қызметін атқарады : а) ас қорыту мүшелерінде қорытудан пайда болған көректі заттарды күлді ұлпаларға, клеткаларға тасиды. ә) зат алмасуынан пайда болған пайдалы затарды клеткаларға, ал қажетті зәр шығару мүшелеріне тасиды. б) заттардың тотығуына қажетті заттарды оттегіні өкпеден клеткаларға тасиды, клеткадағы пайда болған көмір қышқыл газын өкпеге алып келеді де, оны сыртқа шығарады. в) химиялық белсенді заттар – гормондарды, ферменттерді, қорғау қызметтерін атқаратын антиденелерді – тасымалдайды. г) мүшелерді бір келкі температурада сақтауда қажетті жылуды тасиды және дененің тұрақты температурасын сақтауға қатысады. ғ) клеткалар мен ұлпалардың қызмет етуіне қажетті тұрақты жағдайларды сақтауға қатысады және оалрды көріктендіреді.

Адам организміндегі қанның айналуы тұйық түтіктің, қан тамырларының боймен қозғалу, қанды жүрекке және күллі мүшелерге тасиды.
Жүрек құрылысы және оның жастық ерекшеліктері. Жүрек кеуде қуысының сол бөлігінде орналасқан бұлшық етті орган. Массасы еркектерде 220-300 г , әйелдерде 180-220 г. Оның көлеммімен массасы жасына бтайланыс ты өзгеріп отырады.

Балалардың жүрегі ересектермен салыстырғанда салыс т ырмалы түриде үлкен. Оның массасы шамада дене массасының 0,63-0,80%-ін құрайды. Ал ересек адамдарда ол көрсеткіш 0,48-0,52%-ке тең. Жүрек бірінші жылы қарқынды өседі. 8 айда екі есаеленеді, үш жаста-үшеселенеді, 5 жаста 4еселенеді, 16 жаста бастапқы массасынан11 есе ауыр болады.

Ер балалар жүрегі бірінші жылы қыз балалар мен салыстырғанда ауыр болады.12-13 жаста қыз балалартдың жүрегі қарқынды өсе бастайды, сөйтіп оның массасы ер балалар жүрегінен ауыр жағдайға көшеді.16 жасқа келгенде қыз балалардың жүрегі ер балалардан жеңіл болып қалады.

Жүрек 4камерадан тұрады екі жүрекше,екі қарынша. Оның екі жартысы оң және теріс жартысы жаппай жақтау арқылы бөлінген. Жүрекше мен қарынша арасыда тесікте клапандар бар. Клапандар бір-бірімен жабысатын створкалардан тұрады. Сондықтан створкалы клапандар деп аталынады. Сол жақ клапандар екі створкадан, оң жақ клапан үш створкадан тұрады.

Жүрек клапандары қанды бір бағытта ғана айдауды қамтамасыз етеді. Сол жақ қарынша мен аорта арасында , оң қарынша мен өкпе артериясының арасында жарты ай сияқты клапанда орналасқан.
Физикалық жұмыстар атқарғанда балалар мен жасөспірімдердің жүрек соғуы жиілейді, артерия қан қысымы артады. Ол балалар жасы жас болған сайын жақсы аңғарылады.

Жүйелі түрде дене шынықтырумен айналысатын балалар мен жасөспірімдердің жүректері шынығып, жүрек мүмкіндіктері артады. Шыныққан жүрек тиімді атқарады, оның шыдамдылығыда артады. Оларда жүректің соғу көлемі артады. Жүрек соғуының жиілеуі кештеу түсетін, онша оңайлықпен көтеріле ьбермейтін болады. Жұмыс істеген кезде жүрек соғуы көтерілуі,басқада қан айналу жүйесінде болған өзгерістер шынықан балаларда шынықпаған балалармен салыстырғанда жұмыстан соң жылдам қалпына келеді.

Статикалық ауырлық (оған адамның отырыс-тұрысыда жатады ) бұл жүрек-қан айналымында басқа реакция жасайды. Отырған кезде 250-ден астам бұлшықеттерге салмақ түседі. Оның ішінде желке, арқаның жазушы бұлшық еттеріне, сондай-ақ жамбас бұлшықеттерінеде ауырлық түседі. Статикалық ауырлық динамикалық ауырлықпен салыстырғанда максимум артерия қысымында, минимум артерия қысымында көтереді.Мысалы, динамометрді жай қысқаның өзінде артерия қан қысымы артып кетеді.Оқу жылының басындағы өзгерістермен аяғындағы жүрек –қан жүйесі көрсеткіштерінің өзгерістерінде айырмашылық болады.Мысалы, 8-9 жасар балалардың қан қысымы жоғарыда аталған ауырлық жыл басында минимумы

5.5% -ке , максимума 10% -ке ғана көтерілсе, жыл соңында олар көрсеткіштерге сәйкес11 және 21% -ке көтеріледі.

Ұзақ уақыт бір қалыпты отырып- тұрып қалу оқушыларда артерион спазмасының тудырып, артерия қан қысымының артып кетуіне әкеп соқтырады. Оқушылардың сабақ кезінде қозғап қою жүрек –қан тамыр ауруарының , атап айтсақ гипертония болмаудың алғы шарты.

Жүректің организмде өте маңызды роль атқаратынын ескеріп, оның қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін , шынықтыратын, оның клапан аппараттарының, бұлшықеттерінің қалыптан ауытқуын болдырмайтын іс – шаралар жүргізу керек. Оқушылардың жас шамасына қарай дене шынықтыру жұмыстарымен айналыстыру-

Олардың жүрек қан- тамыр органдарымен жүректің қалыпты өсуімен дамуын қамтамасыз етеді.

Негізгі әдебиеттер.

1. 
   Гуминский А.А, Лентьева Н.Н., Тупицына Л.П. Руководство к выполнению лабораторных занятии по возрастной физиологии. – М. : изд МГПИ им. В.И. Ленина, 1989.
   
2. 
   Хрипкова А. Г., Антропова М. В., Фарбер Д.А. Возрастная физиология и школьная гигиена. – М . : Просвещение, 1990.
   
3. 
   Леонтьева Н.Н, Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. (внутренние органы). – М. : просищение 1986.
   
4. 
   Физиология развитие ребенка / Под ред. В. И. Козлова, Д.А. Фарбер. – М. : Педагогика 1993.
   
5. 
   Нормализация учебной нагрузки школьников : Экспериментальное физиолого – гигиеническое исследование / Под ред. М. В. Антроповой, В. И. Козлова (Педагогическая наука – реформе школы). – М. : Педагогика 1988.
   
6. 
   Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы – Алматы 2003. К. Дүйсенбин, З. Алиакбарова.
   

Қосымша әдебиеттер

7. 
   З. М. Алиакбарова. Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері
   
8. 
   Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, З. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев - Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы –Алматы, “Білім”, 1995.
   
9. 
   Ю. А. Ермалаев. Возрастная физиология. М. : Высшая школа, 1985.
   
10. 
    Қ. С. Рымжанов, И.М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы : 2000.
    

1. 
   Тыныс алу органдарының жасына қарай ерекшеліктері.
   
2. 
   Жас балалар тыныс алуын реттеу.
   
3. 
   Бөлме ішіндегі ауаның гигеналық маңызы.
   

Тыныс алу орталығы қалыптасуы кейінірек жүреді. Ол 11 жасқа жеткенде қоршаған орта жағдайына қарай айтарлықтай өзгере алатын болады. Тыныс алу орталығының көмірқышқыл газ концентрациясына сезім талдығы жасы артқан сайын жоғарылай түседі. Сондай –ақ жыныстық жетілу кезеңінде жас өспірімдер организмінде тынысты реттеу уақытша нашарлап қалады. Организм оттегі аздығына төзімділігі ересек кісілермен салыстырғанда төмендейді. Организм өсе, дами келе тыныс алу аппаратын реттеу жолға қойылып, оны тиімді пайдалану жүзеге асырылады.Ми қыртыстары дамуына байлансты тыныс алуды еркімен өзгерту қабілеті жетіле түседі.

Ересек адамдардың қара жұмыс істегенде тыныс алуы тереңдеп, жиілеп өкпе ауа алмасуы күшейеді. Жүгіру, жүзу, шаңғы тебу, велосипед айдау өкпе сиымдылығын күрт көтереді. Шыныққан адамдарда газалмасу тыныс алу тереңдігімен қамтамасыз етіледі. Ал балалар болса тыныс алу аппараттарының ерекшелігіне байланысты қара жұмыс істегенде оттегімен қамтамасыз ету үшін тыныс алу тереңдігін жөнді өзгерте алмайтын болғандықтан тыныс алуын жиілетеді. Олар жеңіл тыныс алады да, тыныс алуы одан сайын жиілей түседі.

Жасөспірімдер организмі ересектермен салыстырғанда оттегін жақсы қабылдайды. Бірақ та ондай қарқынды ұзақ сақтап тұра алмайды. Тыныс алуды қолдан реттеу бірқатар тыныс алу жаттығуларын жасауға мүмкіндік береді. Қара жұмыс істегенде де, ақыл-ой жұмысын істегенде де тыныс циклін сақтау пайдалы. Онда тыныс шығару тыныс алудан ұзақ болу керек.

Балаларға жүргенде, жүгіргенлде басқа да жұмыс істегенде тыныс алуды үйрету мұғалімдердің жұмысы. Дұрыс тыныс алудың бір кепілі кеуде торының дұрыс дамуы. Ол үшін партада отырғанда денені дұрыс ұстау керек, кеудені қимылға келтіретін бұлшықеттерді шынықтыратын тыныс алу гимнастикасымен айналысу қажет. Әсіресе балалардың жүзуімен, коньки тебумен айналысуы, шанғы тебу сияқты спорт түрлерімен айналысқаны пайдалы.

Әдетте кеуде клеткасы жақсы дамыған балалардың тыныс алуы бір қалыпты және дұрыс болады. Балаларды жүргенде сымбатты тұрғанда дағдылау керек. ОЛ кеуденің кеңінен жағдай жасайды, өкпе қызметін жеңілдеттеді, тыныс алуды тереңдеттеді кеуденің көлемі кіші болады.

Терең тыныс шығарған кезде диафрагма көтеріліп, аяқтан, жамбастан, іштен вена қаны көбірек ағып келеді. Нәтижесінде қан айналымы жақсарады. Сонымен бірге терең тыныс шығарған кезде ж үрек массажы жасалынып, оның қанмен қамтамасыз етілуі жақсарады. Кеудемен тыныс алу түрінеде гимнастика жасалыныды. Денсаулық үшін ең маңыздысы толық тынысалу. Оның неше түрлі комплекстері бар. Ол гимнастикамен тамақтанғаннан кеиін бір сағат өткеннен кеиін күніне 3 мезгіл айналысу керек .

Бөлме ішіндегі ауаның гигеналық маңызы. Бөлме ішіндегі ауанң таза болуы балалар денсаулығы мен жұмыс қабілетінің жақсы болында маңызды орын алады. Бөлме ішіндегі ауа лас болса балалар қабілеті нашарлаумен қатар әр түрлі ауруларға шалдықтырады нашар жетілетін бөлмелерде температура көтеріліп, ауаның физикохимиялық қасиеттеріде нашарлайды. Адам организімі үшін ауадан оң не теріс иондардың мөлшерінен бәрі бір емес. Қалыпты ауада және теріс иондардың мөлшері тең дерлік. Ауыр иондардан жеңіл иондар көптеу болады.

Бөлме ішіндегі ауада теріс иондардың мол болуы адам организіміне жақсы әсер етеді. Аудитория ішінде ауаның ионды құрамы нашарлаумен бірге температура, ылғал мөлшері көтеріліп, көмірқышқыл газ, аммиак , басқа да органикалы қ заттар көбеиеді. Оләрине балалардың ми қыртыстары жұмысын нашарлатады. Сондықтан сабақ өтетін класс, аудиториялардың ашылатын терезелері мен еденінің ауданының ара қатынасы 1:30-ға қатнасындай болғаны жөн.

1. 
   Гуминский А.А, Лентьева Н.Н., Тупицына Л.П. Руководство к выполнению лабораторных занятии по возрастной физиологии. – М. : изд МГПИ им. В.И. Ленина, 1989.
   
2. 
   Хрипкова А. Г., Антропова М. В., Фарбер Д.А. Возрастная физиология и школьная гигиена. – М . : Просвещение, 1990.
   
3. 
   Леонтьева Н.Н, Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. (внутренние органы). – М. : просищение 1986.
   
4. 
   Морфофункциональное созревание основных физических систем организма детей школьного возроста / Под ред. М. В. Антроповой и М.М. Кольцовой. – М. : Педагогика 1993.
   
5. 
   Физиология развития ребенка / Под ред. В. И. Козлова, Д.А. Фарбер. – М.: Педагогика 1993.
   
6. 
   Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы – Алматы 2003. К. Дүйсенбин, З. Алиакбарова.
   

Қосымша әдебиеттер

7. 
   З. М. Алиакбарова. Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері
   
8. 
   Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, З. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев - Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы –Алматы, “Білім”, 1995.
   
9. 
   Ю. А. Ермалаев. Возрастная физиология. М. : Высшая школа, 1985.
   
10. 
    Қ. С. Рымжанов, И.М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы : 2000.
    

1. 
   Мектеп гигиенасы.
   
2. 
   Мектеп жићаздары мен жабдыќтарына ќойылатын гигиеналыќ талаптар.
   
3. 
   Мектептегі оќу-тєрбие ж±мыстарына ќойылатын талаптар.
   

Мектепті жабдықтау. Сыныптағы жабдықтар оқушылардың бойымен жасына сәйкес еркін жұмыс жасауға ыңғайлы болу керек. Олардың сырт көрінісі, түсі көзге ұнамды, бөлмелері тазалауға қолайлы, балалардың денесіне зиян келтірмейтіндей болып, сыныпта дұрыс орналасуы қажет. Жабдықтардың бояуының түсі оқушылардың көңілін жадыратып, жарықта аз сіңіріп, бөлмедегі жарық коэффициентін төмендетпейтіндей болуы тиіс. Сыныптағы жабдықтарға парталар, үстелдер, орындықтар, шкаф – витриналар, сынып тақтасы, техникалық оқу саймандары жатады.

Мектептегі оқу тәрбие жұмыстарының басты міндеті - жастардың ой - өрісін дамыту, сабақ үлгеріміне қажетті жағдай тудыру, денсаулығын сақтап, денесін шынықтыру. Ол үшін мектептегі барлық жұмыстар балалардың жасына лайық, организмдерінің ерекшеліктеріне сай жасалады. Оқу тәрбие жұмыстарының ұзақтығы, ауырлығы оқушылардың жұмыс қабілетіне, жыл маусымдарының организмге әсеріне байланысты жоспарланады. Оқу бағдарламасы балалардың жасына қарай жылдан – жылға күрделеніп отырады. Оқу жылы ішінде әр бір тоқсан сайын оқушыларға демалыс беріп, тынықтырады.

Оқушылардың күн кестесіне қойылатын гигиеналық талаптар. Балалардың күн кестесіне тазалық сақтау, ас қабылдау, таза ауада дем алып, ауа жұту, дене шынықтару, ұйықтау, мектепте және үйде сабақ оқу, еңбек ету сияқты оқушының күнделікті өмірі жатады. Сонымен қатар оқушы жеке гигиеналық ережелерін сақтауы тиіс.