Жас өспірімдер физиологиясы мен мектеп гигиенасы пәнінен

1. 
   Анализаторлар туралы жалпы тұсінік.
   
2. 
   Анализаторлардың ортақ қасиеттері.
   
3. 
   Көру анализаторы.
   
4. 
   Есту анализаторы.
   
5. 
   Тері, дәм және иіс анализаторы.
   

Организмде жеті түрлі талдағыштар бар: қөру, есіту, иіс сезу, теоі, қозғалыс, дәм сезу және висцеральды (лат. висцералис-ішкі мүшеге қатысты) яғни ішкі мүшелерге байланысты жүйе. Барлық анализаторлар үш бөлімнен түрады: 1) сезгіш немесе перифериялық бөлім, шеткі немесе рецепторлық бөлім деп аталады. Рецепторлардың үш түрі бар: интероцепторлар (ішкі мүшелердің тітіркендіргіштерін қабылдау), экстероцепторлар (сыртқы мүшелердің тітіркендіргіштерін қабылдау), проприоцепторлар (бұлшықеттердің тітіркендіргіштерін қабылдау). 2) өткізгіш бөлім, сезгіш нерв деп аталады. Өткізгіш бөлімі нерв импульстерін үш түрлі жолдар арқылы өткізеді: афферентті (рецептордан-орталыққа), эфферентті (орталықтан-рецепторға), аралық (нерв импульстері бір жүйеде бір-біріне кедергесіз өтуін қамтамасыз етеді). 3) орталық немесе қыртысты бөлімі, яғни ми қыртысындағы сезім орталықтары, сезім аймақтары деп аталады. Анализаторларды танып – білуде айрықша орын алады, сондықтан оның жас ерекшеліктеріне байланысты өзгеруіне аса мән беріледі.

1. 
   Адекватты өзіне ғана тән тітіркендіргіштердің әсерін қабылдайды.
   
2. 
   Тітіркендіргіштердің жаңа күшіне тез дейімделеді.
   
3. 
   Бір-бірімен байланысты қызмет атқарады.
   
4. 
   Біреуінің қызметі бұзылғанда қалғандары оның қызметін жартылай болсада атқарады.
   
5. 
   Сезімталдығын жаттықтыру арқылы не күшейтіп, не төмендетуге болады.
   

Анализаторлар әр-түрлі қашықтықта орналасқан заттардың бейнесін қабылдауына дайланысты оларды екі топқа боледі: дистантты, яғни сезім мүшелерінен белгілі бір қашықтықта орналасқан заттардың әсерін сезу және контактлы, яғни сезім мүшесіне жанасқан затты сезетін талдағыш.

Көз ауруларының алдын алу шараларынан ең бастапқысы жеке гигиена тәртіптерін (правило ) сақтау. Атап айтсақ қолды сабындап жуу, сүлгілерін, жастыққаптарын, бет орамалдарын жиі ауыстырып отыру. Сондай ақ бұл шаралардан тамақтану, рационның қоректік заттарының, әсіресе витаминдердің балансын сақтауды атау керек. Көзге тікелей күшті жарық, әсіресе ультра күлгін сәуле түсуінен сақтау керек. Ондай жағдай туғанда қорғағыш көзәйнектер пайдалану керек.

Оқушылар көздерін жарақаттанудан сақтау үшін олар шеберханаларда метал, ағаш өңдегенде, химиялық реакцилар қойғанда техника қауіпсіздігін сақтау қажет.

Ол жұмыстарды атқарғанда олардың жұмыс орындары бойына сәйкес болуы тиіс. Арнайы аспаптармен, киімдерден, қорғағыш көзәйнектермен қамтамасыз етілуі шарт. Осындай жағдайды ауыл шаруашылық жұмыстарын атқарғанда да сагқталуға тиіс.

Оқушылардың көргіштігі бір күндік сабақ басталғаннан ақырында азая түседі. Ол бөлме ішінің жарықтығымен тағыда тікелей байланысты. Жарық неғұлым нашар болған сайын көргіштік дәрежесі де соғұрлым көп төмендейді.

Жарық көбейген сайын балалардың ажырату қабілеті күшейіп, оқу жылдамдығы арта түседі. Нашар жарық (30 лк шамасы ) көруді 70% -ке жуық төмендетеді. Жарық 200лк болғанда көргішттік төмендеуі 15% -тен артпайды. Нашар жарық кезінде бесінші сабаққа қарай балалардың жұмыс қабілеті 22% -ке дейін кемитінін көрсетті.

Оқу бөлмелерін жарықтандыру. Бөлмелерді люминосцентті ламапалармен жарықтандыру жай лампалармен салыстырғанда балалар жұмыс қабілетіне жайлы әсер етеді. Жарықтың бөлменің бар жеріне тең таралуы да балалар қабілетіне оң әсер етеді. Бөлме ішін, оған қойылған жиһаздар түсін ашық түске бояу да балалардың жұмыс қабілетіне оң әсер жасайды.

Жарық жақсы десекте бөлмеге күн сәулесінің тікелей түсуі, немесе ол сәулелердің ұзақ уақыт түсіп тьұруы балалардың жұмыс қабілетіне кері әсерін тигізеді.

Бөлме ішінің табиғи жарық түсуі жарық түсетін терезеден ең алыс жерде табиғи жарық коэффициенті 1,75-2,0%- ке тең болса қанағаттанарлық деп есптелінеді, табиғи жарық коэффициенті тұрақты көрсеткіш. Ол ауа райынан, жыл мезгілдеріне тәуелді емес. Максимал табиғи жарық деңгейі 2000лк деп есептейді . Одан жоғары жарық адамдардың көру қызметі мен жұмыс қабілетіне кері әсер етеді.
Есту анализаторы.

Негізгі қызметі. Танып -білуде есіту анализаторы көруден кейінгі екінші орын алатын орган. Оның адам үшін ерекше бағаланатыны олардың сөйлесуіне байланысты. Есіту -сөйлеу негізі. Есітпейтін балаға тіл де шықпайды.

Есіту анализаторының жас ерекшеліктері. Есітудің ең жоғарғы деңгейі 14-19 жасар жасөспірім дертге тән. Жасы артқан сайын есіту шегі де өзгере бастайды. 6-9 жасар бала 17-24 дБа жоғары жиіліктегі сөздер болса, төменгі жиіліктегі сөздер үшін 19-24 дБа. Ал ересектерде төменгі жиіліктегі сөздер үшін 7-10 дБа. Балалар ересектерге қарағанда тонды жақсы есітеді, ал сөз бойынша керісінше. Балалар есіткіштігі дамуында ересектермен араласуда көп пайдасы бар.

Балалардың есіту арқылы қабылдғыштығын арттыруда музыкалы аспаптарда ойнайтып үйретудің, оларға ән үйретудің орны бөлек. Оларды серуендеткен кезде орман сыбдырын, құстар сайрауына, өзен –бұлақ дыбыстарын тыңдаудыңда маңызы зор.

Балалар есітуіне өте қатты дыбыстар кері әсер етеді. Ол олардың есіту қабілетінің төмендеуіне, керек десең есітпей қалуына әкеп соқтыруы мүмкін.

Есіту гигиенасы деп балалардың есіту қабілетін төмендетпеу, керісінше арттыруға бағытталғпан іс-шаралар мен қоршаған ортаға сондай жағдай жасауды айтады.

Шудың адам организміне арнайы және арнайы емес әсерлері болады. Арнайы әсерлері кезінде әртүрлі дәрежеде есіту қабілеті төмендейді. Арнайы емес әсері кезінде орталық нерв, эндокрин, жүрек –қантамыр, ас қорыту жүйелерінде әртүрлі ауытқулар болады. Арнайы шу әсерлерінен есіту шектері төмендейді, сүйек те, ауа да өткізгіштері төмендейді. 5-6 жыл өткенде кәсіптік есітпеушілік пайда болады. Мысалы трактористтер жұмысын тоқтатқаннан кейін 0,5 –2 сағатақа дейін басы ауырып, есіту қабілеті бұрынғы қалпына келе қоймайды. Есіту қабілеті төмендеу үшін 90 дБА территорияда 5-6 са5ат болу жеткілікті. 90 дБа шу дегеніміз транспорт көп жүретін көше шуы. Бөлме ішінде қатты қойылған радио, телевизор, магнитофонның өзі есіту қабілетінің төмендеуіне әкеп соқтырады.

Мектеп орналасқан территорияны биіктігі 1,2 м-ден кем емес өсімдік егіп қоршап қояды. Оның ені көше жағында 6 м-ден кем болмауға тиіс. Ғимараттан 10 м-дей қашықтыққа ағаштар егу керек. Осылай еткенде көптеген көшеден келетін шу тоқтатылады, әлсіреп жетеді.

Шу болмаудың екінші бір шарты бөлме есіктерінің тығыз жабылшуы. Сондай –ақ мектеп ғимараттарын да ойластыра орналастыру шу болмаудың кепілі. Мысалы шу шығаратын шеберханалар сабақ өзтетін бөлмелерден алыстау орналасқаны жөн, не олардың арасында шуды бәсеңдететін өсімдік қоршаулармен ажырап тұруы шарт. Әшінде шу шығаратын құрал -аспаптар бар бөлмелердің ішкі қабырғалары да дыбыс сіңіретін материалдармен қапталуға тиіс.

Оқушылардың есіту және көру қабілеттері қалыпты дамуы үшін сабақ бөлмелерінің кеңідігі де маңызды. Бөлме ұзындығы 8м болса олардың көруі де, есітуіде өте жақсы болады. Оқушылар тақтаға жазылғанды жақсы көріп, мұғалімнің айтқанын да жақсы еститін болады.

Бірінші қатардағы орындарға есіту, не көру қабілеті басқа оқушылардан төмендеу оқушыларды отырғызу керек. Жай әңгіме 2-4 м-ден, сыбыр 0,5-1м-ден есітілуі керек.

Оқытушы сөйлеуінің оқушыларға әсері. Онша қатты емес, анық, орташа жылдамдықтағы баяндау, ол әрі эмоциялы сәнді болса, оқушылар ондай материалдарды жақсы қабылдайды. Сөзді айқын дауыстау керек. Монотонды, күңгірлеп баяндау оқушылардың ұйқысын келтіреді. Әрине ондайды оқу материалының жақсы қабылдайтыны белгілі. Оқытушы дауысы жарқын, әр түрлі екпінге толы, оқушылар көріп те қанағаттанатындай болуы керек. Жаңа ғана мектепке барған балаларға сабақ түсіндіргенде сөзбен бірге сандарға да айтарлықттай көңіл бөлу керек. Өйткені олар айтқан сандарды толық көз алдына елестете алмауы ғажап емес.

Балалар мен жасөспірімдердің жұмыс қабілеті . Балалардың тез шаршап қалуы жұмыс шектен тыс көп болған кезде болатыны анық. Дескте оған оқу –тәрбие жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру, ұйқыларының нормадан аз болуы, тамақтарының да қалыпты болмаулары әсер етді.

Жұмыс қабілеті. Жұмыс қөабілеті деп адамдардың максимум энергия жұмсап, оны тиімді жұмсап, алға қойған ақыл-ой және дене жұмыстарын сапалы орындауын айтады. Ондай жұмысқа организмнің барлық физиологиялық жүйелерінің синхрон, координациялық жұмысы кезін деғана қол жеткізіледі. Ақыл-ой жұмысы да бұлшықет жұмысы да адамның жас ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Балалардың ақыл –ой жұмысы жасы артқан сайын жоғарылай түседі. 6-8 жасар балалар белгілі бір уақытта 15-17 жасар балалардың атқаратын жұмысының 39-53% -ін ғана орындайда екен. Тағыда жасы кішілерінің жұмыс сапасының ересектерімен салыстырғанда 45—64 % төмен болатынын да айтып кету керек.

Ақыл –ой жұмыс қабілеті жасына қарай бірқалыпты жүрмейді, гетерехронды жүреді. Жылдық ақыл-ой жұмысының артуы 2% -тен 53%- ке дейін ауытқиды екен.

Осы кезеңнен кейін қалыпты жұмыс қабілеті фазасы түседі. Жұмыс қабілеті қалыпқа келіп атқарылатын жұмыстың саны да, сапсы да синхронды көбейеді. Жоғарғы нерв жүйесінің оң өзгерістері басқа организм жүйелеріне де оң әсер етеді.

Осыдан біраз уақыт өткен кезде, жас балаларда азырақ уақыттан кейін, жасөспірімдерде көбірек уақыт өткеннен кейін жұмыс қабілетінің үшінші фазасы түседі. Ол шаршау. Ол басында аздап басталса да, уақыт өте жұмыс қабілеті күрт төмендейді. Жұмыс қабілетінің осылай төмендеуі тиімді жұмыс уақытының біткендігін көрсетеді. Демек жұмысты тоқтату керек. Жұмыс қабілеті төмендеуін істелген жұмыстың саны мен сапасының арасындағы алшақтықтан байқауға болады. Жұмыс қабілеті төмендеудің екінші этапында аталған көрсеткіштердің екеуі де төмендейді.

Жұмыс қабілетінің күрт төмендеуі этапында орталық нерв жүйесі қызметі жылдам төмендеп кетеді. Сақтандыру тежелулері пайда болады. Оның балалардан байқалатын сырт көрініс- олардың селқостануы, ұйқыбасуы, жұмысқа ынталығы жоғалып, жұмыс істеуден бас тартады.

Актив тынығу ұйымдастырудан кейін балалрдың жұмыс қабілеті қайта қалпына ғана келіп қоймай, бұрынғысынан арта да түседі. Балалар шынығуы организм қалыпқа келегннен кейін кезекті нагрузка болған да ағна жүреді. Ақыл-ой жұмысы мен қара жұмыстың кезектесіп отыруы орталық нерв жүйесі қызметінің қалыпқа келуін қамтамсыз етеді.

Орындалатын жұмыстарды жасына орай жүйелі орындау ақыл –ой жұмыс қабілытін жетілдіре түседі. Ақыл-ой және бұлшықет жұмыс қабілетінің тәулікті кезеңдері тұрақты сипатта. Дегенмен оқу, еңбек қызметтерінің әсерінен организмнің функционалдық жағдайы, әсіресе орталық нерв жүйесінің жағдайы өзгеруіне әкеп соқтырады.

Оқу көлемінің шектен тыс көп болуы, оқу –еңбек режимінің дұрыс құрылмауы айтарлықтай организм шаршауын туғызады.

3 сағат жұмыс жасағаннан кейін жоғарғы класс оқушыларының ақыл-ой жұмыс қабілеті, көру, есіту қабілеттері нашарлайды. Тәжірибелер екінші класс оқушыларының тиімді жұмыс жасауы 1 сағатқа, 3 –4 класта 1,5 сағат екендігін көрсетті. Жоғарыда көрестілген уақыттан артық уақыт оқушылардың үй тапсырмасын орындаған да жұмыс қабілетін төмендетеді. Сондықтан да көрсетілген уақытты тиімді пайдалану керек. Сонымен бірге, ұзақ уақыт сабақ дайындау оқушылардың денсаулығына да кері әсерін тигізеді. Себебі сабаққа дайындалуға орай олардың ұйқы және ашық ауада тынығу мерзімдері қысқаруына байланысты.

Оқытушылар мен класс жетекшілерінің міндеті олар қарайтын оқушылардың оқу нагрузкасын бақылау. Жоспарлы сұрақ –жауап әдісін қолдану арқылы оқушылардың өз бетінше жұмыс уақытының гигиеналық нормативтерге сай келетенін, келмейтінін білуге болады. Үй тапсырмаларының мөлшері класс журналы немесе оқушылар күнделіктері бойынша анықталады.

Бірінші кезекте оқитын оқушылар үй тапсырмасын 15-16 сағаттан кейін, тамағын ішіп , актив тыныққаннан кейін бастаулары керек. Екінші, түстен кейінгі кезекте оқитын балалар сабақтарына дайындалуды 8,30 –9 сағатта басталу керек. Оқыту методикасын жетілдіріп, мектептегі сабақтағы оқушылар уақытын рационал пайдаланып, үйдегі сабаққа дайындалу уақытын айтарлықтай қысқартуға болады.

6 жаста оқып жатқан оқушыларға үй тапсырмасын бермейді.

Үй тапсырмаларын дайындауды ауырлығы орташа пәннен бастау керек, одан кейін күрделі , қиын пәндерге ауысады. Ал өзіндік дайындық жұқмыстарын ең жеңіл тапсырмалармен аяқтау тиімді. Осылай болғанда оқушылар жұмысқа жайлап ден қойып, жұмыс тиімділігі өте жоғары болады.

Жалпы оқу – дайындалу нагрузкасы бір күнде кластарына байланысты, әрбір 45 минут сайын болатын демалысын қосқанда, мына деңгейде болуы керек. 2 -класс үшін – 3,5 сағат, 3-4 класс –4,5 сағат, 5-6 класс- 5,5 сағат, 7-9кластар- 6,5 сағат, 10-12кластар үшін 8 сағат болғаны жөн. Оқу-дайындалуды одан көбейту оқушылардың күндік режимінің бұзылуына әкеп соқттырады.

Сабақтың ұзақтығы. Үздіксіз жүргізген ақыл –ой жұмысы оқушылардың жұмыс қабілеттілігі динамикасына айтарлықтай әсерін тигізеді.

Бірінші класс оқушыларыныңм жұмыс қабілеті бастапқы 15 минутта өте жоғары болады. ол әсіресе оқу жылының басында айқын байқалады. Үздіксіз өткізілген 30 минуттан кейін оларда жұмыс қабілеті төмедей бастайды. Ол назарының нашарлауынан, есте сақтау қабілетінің төмендеунен , негізгі нерв процесетьрінің қозғалысы төмендеуне , сигнал жүйелерінің сәйкестілігі бұзылуынан байқалады.Сондықтан 1 – класс сабағын 35 -ақ минут өтеді. Гигиеналық жағынан 2-4 класс оқушыларының сабағына да қысқартып өткен тиімді

12. 
    класс оқушыларының сабақ ұзақтығы 45 минут. Жұмыс қабілетін қалыпты ұстап тұру мақсатында сабақ ортасында динамикалық пауза жасаған оңтайлы. Сабақ арасында жұмыс түрін ауыстырып отырған да жақсы.
    

1. 
   Антропова М. В. Гигиена детей и подростков. – 6-е изд. –М.: Медицина, 1982.
   
2. 
   Гуминский А.А, Лентьева Н.Н., Тупицына Л.П. Руководство к выполнению лабораторных занятии по возрастной физиологии. – М. : изд МГПИ им. В.И. Ленина, 1989.
   
3. 
   Хрипкова А. Г., Антропова М. В., Фарбер Д.А. Возрастная физиология и школьная гигиена. – М . : Просвещение, 1990.
   
4. 
   Адаптация организма учащихся к учебной и физической нагрузкам / Под ред. А.Г. Хрипковой, М. В. Антроповой. – М. – Педагогика, 1982
   
5. 
   Лионтева Н.Н, Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. (внутренние органы). – М. : просищение 1986.
   
6. 
   Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы – Алматы 2003. К. Дүйсенбин, З. Алиакбарова.
   

Қосымша әдебиеттер

7. 
   З. М. Алиакбарова. Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері
   
8. 
   Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, З. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев - Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы –Алматы, “Білім”, 1995.
   
9. 
   Ю. А. Ермалаев. Возрастная физиология. М. : Высшая школа, 1985.
   
10. 
    Ж. Н. Нурғалиев, С. Т. Төлеуханов, Эндрокриндік жүйелер физиологиясы, Алматы : Қазақ университеті 2000.
    
11. 
    Қ. С. Рымжанов, И.М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы : 2000.
    
12. 
    М. В. Антропова Школьная гигиена Москва
    

1. 
   Бір секрециялы бездердің гормондарының маңызы және олардың жасқа байланысты мөлшері.
   
2. 
   Қос секрециялы бездердің қызметі мен жас ерекшеліктері.
   
3. 
   Жыныстық жетілу, жыныстық тәрбие.
   
4. 
   Стресс және оның жас ерекшеліктері.
   

Организм функциясын реттеитін эндокрин ж‰йесі. Олар ішкі секреция бездері айрыќша заттар алмасуын, органдар мен ткандардыњ ќ±рлымы мен ќызметін реттеитін затар бµліп шыѓарады. Олар µз секреттерін тікелей ќанѓа бµліп шыѓарады. Сондыќтан оны эндокрин бездері деп атайды. Ішкі секреция бездеріне гипофиз, эпифиз, ±йќы безі, ќалќан безі, б‰йрек ‰сті безі, жыныс бездері, ќалќанша без мањы бездері (парашитовидная железа ), айырша (жем сау ) безі. Ішкі секреция бездері бµліп шыѓаратын секреттер гормондар деп аталады. Гормондар µте активті биологиялыќ заттар.

Ќалќанша без гармоны орталыќ нерв ж‰йесі ќызметін ынталандырады . Ол без гормоны баланыњ бірінші жыл дамуында балалыќ шаќта ќалќаншна без гормоны жетіспеуі кретинизмге єкеп соќтырады.Ондайда бой µспей ќалады, дене біімінде пропорция б±зылады, жыныстыќ жетілу кешеуілдейді. Психикалыќ жетіспеушілік пайда болады. Гормон жетіспеушілін ерте ањѓарып, керекті емдерін жасаса бола дамуында кµп пайда болады. Жетіспеушілікті ќалпына келтіруге болады.

Б‰йрек‰сті безініњ гормональды ќызметі гипофизбен тыѓыз байланысты. Гипофиздіњ адренокортикотроптропты гормоны (АКТГ) глюкокортикоидтар синтезін стимулияциялайды, аздап андрогендерді де стимулдайды.

¦йќы безі (ќарынасты безі). Б±л без ќарынныњ астында, онекі елі ішекпен ќатар орналасады. Олардыњ ќызметі аралас. Олардыњ аралша сияќты орналасќан клеткалары эндокрин секреттерін шыѓарады. Оны Лангерганс аралшыќтары деп атайды.Оныњ шыѓаратын гормонын инсулин (лат. инсула – аралша деген сµз) деп атайды.

Инсулин негізінен кµмір су алмасуына ќатысады. Ол адреналинге кері ќызмет атќарады. Адреналин бауырда т‰зілген глюкогенді ыдырататын болса, инсулин оларды бауырда жинаќтайды, ќорын молайтады.

¦йќы безі ауырѓанда инсулин т‰зілу азаяды. Нєтижесінде организмге т‰скен кµмір сулар т±раќтамай зєр арќылы глюкоза т‰рінде бµлініп шыѓа бастайды. Ол ќант диабеті кеселіне шалдыќтырады. Оныњ негізгі симптомы- т±раќты ќарын ашуы, шµлдеуі, зєрдіњ шектен тыс бµліп, оргонизмніњ арыќтап кетуі.

Организмде адреналин мен инсулинніњ єерінен ќандаѓы ќант мµлшері керекті мµлшерде саќталып отырады.

¦рыќтардыњ (семенников) гиперфункциясы кезінде жыныс ерте жетіледі, дене жылдам µсіп, екінші жыныстыќ белгілер ерте ќалыптасады.

Аналыќ жыныс бездері эстроген гормондарын шыѓарады. Олар аналыќ жыныс оргондары жтілуін ќамтамасыз етеді. Аналыќ екінші жыныс белгілерін ќалыптастырады.

Наѓыз аналыќ жыныс гормоны эстрадиол. Зат алмасу процессері кзінде аналыќ жыныс гормондары єрт‰рлі ќосылыстарѓа айнлып, зєрмен бірге шыѓарылады. Аналыќ жыныс гормондарына сары дене шыѓаратын прогестерон гормоны да жатады. Ол ж‰ктілік гормоны, ж‰ктілікті ќамтамасыз етіп баланыњ есен- аман тууына єсерін тигізеді. Жыныс гормондары µмір бойы дененіњ ќалыптасуында, заттар алмасуына, жыныстыќ кµњіл- к‰йі єсер етіп, ќамтамасыз етіп отырады.

Т±рмыстыќ жаѓдайдыњ жаќсы болмауы, тамаќтанудыњ нормада болмауы, оныњ ќ±рамында витаминдер жетіспеу, ауыр аурулармен ауыру, олардыњ ќайталап ќалуы жыныстыќ жетілу процесін тежейді. Ірі ќалаларда ауылмен салыстырѓанда жыныстыќ жетілу ертерек т‰седі.

Жыныстыќ жетілу кезінде организім терењ µзгерістерге ±шырайды. Эндокрин бездері, ењ алдымен гипоталомо-гипофизарлы ж‰йеніњ єсерлесуі µзгереді. Гипоталамус ќ±рлымдары активтенеді. Олардыњ нейросекреті гипофиздіњ ‰штік гормондарыныњ бµлінуін к‰шейтеді.

Гипофиз гормондарыныњ єсерінен дене жаќсы µсе бастайды. Гипофиз ќалќанша без ж±мысын да к‰шейтеді. Соныњ єсерінен, єсіресе ќыз балаларда ќалќанша без кµлемі ±лѓаяды. Гипофиздіњ активтенуі б‰йрек ‰сті бездерініњде ќызметін к‰шейтеді. Жыныс бездері де актив ќызметіне кµшеді, нєтижесінде екінші жыныс белгілері- дене бітімі, ж‰н басу, дыбыс тембірі, с‰т бездерініњ дамуы к‰шейеді. Жыныс бездері, жыныс органдарыныњ ќ±рлысы бірінші жыныс белгілеріне жатады.

1 саты- предубертат. Ол екінші жыныс белгілері єлі пайда болѓан кезењ.

2 кезењ – пубертаптыњ басталуы. Ер балаларда ±рыќтарыныњ шамалы ±лѓаюымен сипатталады. Т‰к шыѓатын жерлеріне аздаѓан т‰ктер пайда бола бастайды. Т‰ктері сирек, тіп – тік. Ќыз балалардыњ шоши бастайды. Осы кезењде гипофиз активтілігі артады. Ол єрине ќыз балаларда жоѓары болып, олардыњ ер балаларѓа ќараѓанда ертерек жетілуіне єкеп соќтырады.

3 саты – ер балаларды ±рыќтыќтыњ одан єрі ±лѓаюы, басќа жыныс м‰шелерініњ ±лѓаюы. Ќыз балаларда тµстерініњ одан єрі ±лѓаюы байќалады, ќандарында гонодотровты гормондар мµлшері кµбейе т‰седі. Жыныс бездері активтене т‰седі. Ер балаларда кµбейген сомо тропин бойларыныњ ќарќынды µсуін ќамтамассыз етеді.

4 саты. Ер балалардыњ кеудесі ±лѓайып, иыќтары кењейе т‰седі, дауыстары µзгереді, жыныс м‰шелері µседі, беттері безеу баса бастайды, саќал-м±рты ќалыњдай т‰седі. Ќыз балалардыњ тµс бездері ќарќынды дамиды. Осы сатыда андроген мен эстрогендер мол бµлінеді. Ер балаларда сомотропин кµп бµлініп бойлары ќарќынды µсе бастайды, керісінше сомотропин ќыз балаларда азайып бойы µсуі баяулай бастайды.

5 саты – ер балаларда жыныс оргондары барынша µсіп, екінші жыныс белгілері ќалыптасады. Ќыз балаларда жыныс органдары жетіліп, толыѓымен бой жетеді. Осы балалардыњ µтпелі, ауыспалы кезењі ата-аналарыныњ да педагогтардыњ да кµп кµњіл бµлуін талап етеді. Жасµспірімдердіњ организмде болып жатќан биологиялыќ µзгерістерді байыппен т‰сіндіруді керек етеді. Тєжірибелі, білгір педагогтардыњ ±сталыѓы солардыњ кµњілін бойларында болып жатќан жыныстыќ µзгерістерден алып кетіп, басќа да ќызыќты нєрселерге аудару керек. Ол дегеніміз сабаќќа, ењбекке мінез – ќ±лыќтарына талапты к‰шейту.

Соныњ µзінде ересектер оларѓа ересек адамдарѓа ќараѓандай ќарау керек. Олардыњ ±сыныстарына ќ±лаќ ќойып, олардыњ к‰ш – ќуатын тура баѓыттау керек. Себебі жас µспірімдер µз м‰мкіншіліктерін жеке баѓалай бермейді, ±рынып ќалуы м‰мкін. Б±л да µтпелі кезењніњ µзіндік ерекшеліктері.

Жыныстыќ жетілу кезінде жас µспірімдер физикалыќ жаѓынан да дамуы мањызды. Олардыњ тамаќтары толыќќанды, витаминдері жеткілікті болуы шарт. Олардыњ мол серуендеп, спортпен айналысуы да µте пайдалы.

• 
  Үрейлену – жағымсыз тітіркендіргіш әсер еткенде туатын жауаптың алғашқы кезені. Таңырқау іспетті сезім пайда болады.
  
• 
  Төзімділік жағымсыз тітіркендіргіш әсеріне беріліп кетпей, оған төзу реакциясы туады.
  
• 
  Әлсіреу бейімделу қорының мүмкіндігі азайып,таусылады, сондықтан психологияда дезадапция (бейімделудің нашарлап жойылуы) пайда болады.
  

Стрессті тудыратын әсерлерге қарай физиологиялық және психологиялық стресс екіге бөлінеді. Психологиялық стрессті мәліметтік және эмоциялық стресс деп театайды. Тосынан тосын жағымсыз хабар естігенде мәліметтік стресс пайда болады. Адам дурыс жауап таба алмай, қатты қиналады, не істерін білмей, абыржып қалады. Ал эмоциялық стресс қауіп туғанда немесе оқыс қорқанда, не біреуден қатты көнілі қалғанда байқалады. Мұндай жоғары жүйке әрекетінде тежелудің серпінісі қанат жаяды. Соның нәтижесенде іс-қимыл әрекеті немесе сойлеген сөзі бұзылады.

Стресстің физиологиялық тетігі гипоталамус-гипофиз-бүйрек үсті безі жүйесінің рефлекторлық қызметіне негізделеді. Стресс кезінде қанда глюкокортикоидтар мен катехоламиндердің, серотониннің молшерлері оқыс кобейеді. Ғылымның жаңа деректері бойынша оған қосымша соматотропин және соматомединдер де стресстің, әсіресе оның үрейлену кезеңінің өрлеуіне себеп болады. Бұлардың ката- және анаболикалық әсерлеріне байланысты организм не әлсірейді, не ширақтанады.

Жас балаларда стресс тез пайда болады да, көпке созылмай өте шығады. Ал ересек, әсіресе қартайған адмдарда ол көпке созылып, жүйке арқылы ішкі мүшелердің қызметін бұзады, көбінесе жүрек-қан тамырлар жүйесін әлсіретеді.

1. 
   Антропова М. В. Гигиена детей и подростков. – 6-е изд. –М.: Медицина, 1982.
   
2. 
   Гуминский А.А, Леонтьева Н.Н., Тупицына Л.П. Руководство к выполнению лабораторных занятии по возрастной физиологии. – М. : изд МГПИ, им. В.И. Ленина, 1989.
   
3. 
   Хрипкова А. Г., Антропова М. В., Фарбер Д.А. Возрастная физиология и школьная гигиена. – М . : Просвещение, 1990.
   
4. 
   Адаптация организма учащихся к учебной и физической нагрузкам / Под ред. А.Г. Хрипковой, М. В. Антроповой. – М. – Педагогика, 1982
   
5. 
   Леонтьева Н.Н, Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. (внутренние органы). – М. : просищение 1986.
   
6. 
   Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы – Алматы 2003. К. Дүйсенбин, З. Алиакбарова.
   

Қосымша әдебиеттер

7. 
   З. М. Алиакбарова. Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері
   
8. 
   Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, З. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев - Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы –Алматы, “Білім”, 1995.
   
9. 
   Ю. А. Ермалаев. Возрастная физиология. М. : Высшая школа, 1985.
   
10. 
    Ж. Н. Нурғалиев, С. Т. Төлеуханов, Эндрокриндік жүйелер физиологиясы, Алматы : Қазақ университеті 2000.
    
11. 
    Қ. С. Рымжанов, И.М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы : 2000.
    
12. 
    М. В. Антропова Школьная гигиена Москва
    

1. 
   Баланыњ тірек-ќимыл ж‰йесініњ мањызы, ќ±рылысыц, ќызметі.
   
2. 
   Баланыњ белсенді ќµзѓалыс ж‰йесі.
   
3. 
   Баланыњ ќимыл-ќµзѓалыстарыныњ дамуы.
   

Балалардыњ с‰йек тканыныњ органикалыќ заттары мол, сондыќтан да ол серпімді, иілімді. Ол оныњ тура тєрбие бермесе оњай деформатцияѓа ±шырауына єкеп соќтырады. Жасы келген сайын с‰йек ќ±рамындаѓы органикалыќ азая т‰седі. Керісінше минаралды заттар µсе т‰седі.

Ер кісініњ с‰йектері 20-24 жаста дамуын тоќтадады. Шеміршектері с‰йекке айналып, ±зына бойы µсуін тоќтатады. Єйелдер с‰йегі ер кісілер мен салыстырѓанда µсуін 2-3 жыл алдын тоќтатады.

Омыртќаныњ ќарќынды µсуі 7-9 жаста жєне жыныстыќ жетілу кезінде байќалады. Одан єрі омыртќа кµп µспейді.

Омыртќа жотасыныњ ткан ќ±рылымы жасына ќарай µзгереді. Омыртќа с‰йектері эмбрион кезден басталып б‰кіл балалыќ кезењде ж‰ріп отырады. 14-жасќа дейін омыртќа с‰йектерініњ ортасы с‰йектенеді. Омыртќа жотасыныњ кейін с‰йектенуі бала кезден оныњ ќозѓалѓыштыѓын, серпімділігін ќамтамассыз етеді. Омыртќа жотасыныњ доѓалар т‰рінде болуы оныњ басты сипаты. Ол балалардыњ жеке дамуы кезінде ќалыптасады. Ењ ерте бала басын ±стай бастаѓанда мойын иіні пайда болады (лордос).

6 айда бала отыра бастағанда кеуде иіні пайда болады(кифоз). Бала орнында тұра бастағанда бел лордозы пайда болады. Бел лордозы пайда болуына байланысты масса түсу нүктесі артқа қарай ауысады. Ол оның құдамауын қамтамасыз етеді.

1 жаста омыртқа жотасының бар иәндері пайда болып үлгереді. Бірақ ол иіндер толық бекімеген, бұлшықет сәл босаңсыса болғаны леформацияға ұшырайды. 7 жаста мойын, кеуде иіндері айқын болса, бел иіні 12-14 жаста ғана айқындалады.

Кеуде торы. Кеуде торы жасына байланысты өзгеріп отырады. Еметін балаларда ол жанынан сығылған пішінде болады. Ересек адамдарда оның көлденеңі ұлғая түседі.

Кеуде торының қалыптасуына физикалық жаттығулар және отыру әсер етеді . Физикалық жаттығуларға байлантыс ол кең, ендірек, жалпақ болады. Ұзақ уақыт дұрыс отырмағанда, кеудесімен алдындағы стол шетіне сүйенгенде кеуде деформацияға ұшырайды. Ол дегеніміз кеудеде орналасқан жүректің, өкпенің, ірі қан тамырларының дамуына зиянын тигізеді.

Толық сүйектенбеген білезік шаршағыш келеді. Сондықтан да бастауыш оқушылары жылдам жаза алмайды. Білезікті біртіндеп үйретуге болады. Музыка аспаптарында ойнау білезік сүйектерінің кеш сүйектенуіне себеп болады. Музыка аспаптарында ойнайтын балалардың саусақтарының ұзын болатыны сондықтан.

Жасөспірімдер жамбас омырқалары біртіндеп қатаяды, сөйтіп жамбас сүйегіне айналады. Қыз балалар биіктен секірген кезде, биік бізөкше туфлилер кигенде жамбас сүйегінің орныны өзгеріп кетуі мүмкін. Ол кейінен олардың босануын қиындатуы мүмкін.

Табан толарсақ сүйектерінен және аяқ саусақтарынан құралады. Адам аяғы иін түзеді (свод). Ол иін жерге өкше және саусақтар ұшы арқылы тізіледі. Табанның ұзынша және көлденең иіндері болады. Ұзынша иін тек адамға ғана тән, ол адамның тік жүруіне байланысты пайда болған. Осы табан иіндері арқылы адам салмағы бірдей таралып отырады. Ол әсіресе адамдар ауыр нәрсе көтергенде маңызды. Иін пружина сияқты, жүрген кезде дене ұрынуы майысып жеңілдетіп отырады.

Жаңа туған балада табан иіні онша көрінбейді. Ол балалар жүре бсатағанда барып қалыптасады.

Бас сүйегі. Оның екі бөлігі бар: микорабы және бет бөлігі. Жаңа туған балалардың бас сүйектері бір бірімен жұмсақ дәнекер ткандары арқылы байланысады. Осы жарғақтар сүйектер байланысқа жерде жұқа болып келеді. Ол қосылатын сүйектер көбейген сайын арта түседі. Бұл балалардың еңбегі. Еңбектер төбе сүйектің (теменная кость) барлық бұрышында да бар. Оларда тақ маңдай және шүйде, сондай-ақ жұп алдыңғы самай және артқы жақтау еңбектері болады. Осы еңбектерінің арқасында бас сү.йектері бір-біріне айқаса алады. Оләсіресе балар босанған кезде туу жолдарынан шығуында маңывзды рөл атқарады. Кіші еңбектері 2-3 айда бітіп кететін болса, маңдай еңбегі сипалағанда білініп тұрады да, бала 1,5 жасқа келгенде ғана бітеді.

Жаңа туған балалардың бас сүйегінің бет бөлігімен салыстырғанда ми қорапшасы жақсы дамиды. 13-14 жасқа дейін ми бөлігі жақсы дамыса, осыдан кейін барып бет бөлігі жақсы дамиды. Жаңа туған балалардың ми бөлігі бет бөлігінен 6есесге жуық үлкен болса, ересек адамдарда ол 2-2,5 есе ғана үлкен болады.

Бсатың өсуі балалық кезеңінен бар этапында да байқалады. Ол әсіресе жыныстық жетілу кезінде қарқынды жүреді. Жасына орай бастың биіктігі мен бой ұзындығының арақатынасы айтарлықтай өзгереді. Осы арақатынас балалардың жасын анықтауға пайдаланылады.
Б±лшыќ ет кµлемі мен к‰шініњ жасына ќарай µзгеруі.

Зерттеулер 7-11 жас балаларда б±лшыќет к‰шініњ тµмен болатынын кµрсетті. К‰ш, єсіресе статикалыќ жаттыѓулар оларды тез шаршатады. Б±л жастаѓы балалар ќысќа мерзімді жаттыѓулар ѓана жасай алады. Десекте тµменгі класс оќушыларын статикалыќ т±рысын саќтауѓа ‰йрету кеерк (статических поз). Статикалыќ жаттыѓулар тура т±лѓа ‰йренумен сол ќалпын саќтауѓа ‰йретеді.

Б±лшыќет к‰ші жасµспіпімдерге ќарќынды дами бастайды 13-14 жаста олардыњ жыныстыќ µзгешіліктері айќын ањѓарыла бастайды. Балаларда єр т‰рлі б±лшыќет топтарыныњ дамуы єр ќалыпты ж‰ретінін дене тєрбиесі мен спортпен айналысќанда ескеру керек.
Єрт‰рлі б±лшыќет ж±мыстары кезінде шаршау жєне оны жасына байланысты ерекшеліктері. Физикалыќ ж‰ктемеге шыныѓу єрт‰рлі б±лшыќет ж±мысын жасаѓанда мањызды орын алады. Шаршау деп организмніњ ж±мыс істегенде уаќытша ж±мыс ќабілетін тµмендетуін атайды. Физикалыќ шаршау ±заќ уаќыт физикалыќ ж±мыстан кейін пайда болады. Оныњ айќын кµрінісі жиырылѓан б±лшыќ еттер ќайта ±зарып ќалпына келмей ќояды. Физикалыќ ж±мыс ќабілетініњ тµмендеуі біріншіден б±лшыќеттерде болатын µзгерістерге байланысты болса, екіншіден орталыќ нерв ж‰йесінде болатын µзгнерістерге байланысты болады.

Балалардыњ физикалыќ ж±мысќа ќабілеті осы орталыќ нерв ж‰йесі мен шеткі нерв ж‰йелерініњ арасындаѓы байланыстыњ ќаншалыќты дамыѓандыѓына байланысты. Бала жас болѓан сайын ол тез шаршап ќалады. Балаларды физикалыќ ж‰ктемеге дайындауда 6 жас шешуші кезењ болып табылады. Себебі осы кезењ ќањќа б±лшыќ еттерініњ жоѓарѓы энергиялыќ м‰мкіндіктерімен сипатталады.Сонымен бірге єлі сабаќќа бармаѓан балалардыњ ќањќа б±лшыќ еттері тоыѓымен ж‰ктеліп бітпеген болады. Физикалыќ ж±мыс ќабілеті 15-16 жас балалар мен салыстырѓанда жас балаларда 2,5 есеге дейін тµмен болады. Балаларда физикалыќ ж±мысќа ќабілетініњ артуы оларда тєрбиелегенде физикалыќ ж±мысты аќыл ой ж±мысымен жиі жиі алмастырып отыруѓа м‰мкіндік береді.

Жан-жаќта гормониялыќ физикалыќ даму ‰шін, ќозѓалу ќасиеттерімен даѓдыларын жетілдіру ‰шін ќимылдардан басќа балалар табиѓи тєуліктік ќимылды керек етеді.

Балалардыњ тєуліктік ќозѓалу активтілігін табиѓи локомация кµлемінен кµруге болады. Еркін жазда далада ж‰рген 7-10 жасар балалар 16 мыњнан аса ќозѓалыс жасай алады. Жса µспірімдерге тєуліктік локомоция 8-9 жастаѓы балалармен салыстырѓанда 35% ке жоѓарылайды, ж±мыс кµлемі 160% ке артады.

Ќыз балалардыњ табиѓи тєуліктік активтілігі ер балармен салыстырѓанда тµмендеу болады. Сондыќтандав оларда физикалыќ дене тєрбиесін ±йымдастыру керек.

Мектепте жєне ‰йде дене тєрбиелік ‰зілістер денетєрбиесі сауыќтыру ж±мыстарыныњ бір бµлігі ѓана болып табылмайды, сонымен бірге аќыл ой ж±мысыныњ тµендеуіне кедергі болып табылатын актив демалудыњ керекті шамаларыныњ бірі болып есептелінеді.

1-2 класс оќушыларын к‰нделікті ‰шінші сабаќтан кейін 15-20 минутќа ойнауѓа алып шыѓу керек. Осындай еткенде олардыњ аќы ой ж±мысы 3-4,5 есеге дейін артады.

Адам денесініњ ж‰ргенде, т±рѓандаѓы, отырѓандаѓы жєне ж±мыстаѓы ‰йреншікті дене т±рысы-келбеті, сымбаты деп аталады. Адамныњ д±рыс м‰сіні омырќа жотасыныњ табиѓи иіндерімен, иыќтыњ тењ симетриялы орналасуымен, басы жоѓары, аяќтары тік, табандары жалпаймауымен сипатталады. Тура келбеті болѓанда ќозѓалу органдар ж‰йесі ќалыпты ќызметте болады, ішкі органдар д±рыс орналасады, салмаќ орталыќтарыныњ т‰су н‰ктелері д±рыс болады. Рационалды емес режим, єр т‰рлі аурулардыњ салаларына байланыс б±лшыќ ет аппаратарыныњ нашарлауы, дене тєрбиесінніњ д±рыс ж‰йеге ќойылмауы, ересектердіњ балар тє!рбиесіне д±рыс кµњіл аудармауы балар дене бітімініњ ќалыпты дамымауынав єкеп соќтырады. Осы режим б±зылу табиѓи омыртќа жотасына иіндерініњ ±лѓайуына, б‰йірлеріне ќисайуына, ќанат тєрізді жауырын пайда болуына, иыќ белдеуініњ ассиметриясына, кеуденіњ жалайып кетуіне єкеп соќтырып, кеудеде орналасќан органдар ќызметініњ б±зылуына єкеп соќтырады. Зат алмасуын б±зады, ж±мыс ќабілетін тµмендетеді. Жс µспірімдер мен ересек адамдардыњ ж±мыс µнімділігін азайтады. Б±л ауытќулар сонымен бірге адам келбетін де нашарлатып, сымбатын т‰сіреді.

Ќыз балалардыњ омыртќа жотасына ќисайуы жамбас ќуысыныњ µзгеруіне, кішіриуіне єкеп соќтырады. Ол єрине олардыњ босануына кері єсерін тигізеді.

Нашар дамыған балалар әдетте келбеті бұзылады, омырқалары да оңай қисаяды. Олардың көбі жас кезінде ауырған рахит сияқты аурулардың салдарынан, аяқтары кеуделері қисайып қалады, май табанға айналады. Оқытушылардың, ата аналардың жөнді қарамауынан мектепке келгенше болған келбет бұзылуы одан сайын ұлғайып кетеді.

Адам келбеті негізінен 6-7 жаста қалыптасады.Басқада дағдылар сияқты тура денені тік ұстап жүру, жұмыстарды тұрып істеу, тақта алдында тұру, партада отыру, үйге сабақ дайындағанда столда отыру жүйелі түрде қайталап отыруды қажет етеді. Балалар келбетін, сымбатын, қалыпатастыратын қозғалу дағдысының қалыптасуы ерте бастан, ұзақ уақыт қалыптасады. Бала сымбатының бұзылуы баланы уақыты жетпей жастықтармен қоршап отырғызу, қолда тура алып жүрмеу, уақытынан бұрын жүруге үйретуге талпыну, серуендеткенде ылғи да қолынан жетектеп жүру сияқты дағдылар, әдеттерге байланысты болады.

Мектепкее дейінгі бала сымбатының бұзылуы табанының май басудан, сурет салғанда дұрыс отырғызбаудан, жұмыс істегенде бойына сәйкес келмейтін құрал- саймандармен жұмыс істегеннен болады.

Мектепке барған кезде оған қозғалу активтілігінің шектелуі, амал жоқ отыруына байланысты статикалық нагрузканың артуы, бір қолмен ауыр ішінде кітап дәптер бар сөмке көтеруі сияқты нәрселер қосылып бала сымбатының одан әрі бұзылуына себеп болады.

Бала сымбатының бұзылуына, омыртқасының қисаюына түңгі ұйқыныңда дұрыс ұйымдастырмауы себеп болады. Ол енсіз қысқа кереует, жұмсақ перина-құс төсек, биік жастықта себеп болады. Ылғи бір жағымен жату, итше бүрісіп жату сияқты жаман әдеттерде қан айналуын бұзады, омырқаның қиық бітуіне себеп болады.

Бала сымбатының бұзылуна және ішкі органдардың қызметі бұзылуына қарнынан жоғары белдіктен қысып таңып тастауда себеп болады. Осының салдарынан құрсақ қуысы органдарының қызметі, дұрыс, терең тыныс алу, омыртқа жотасын ұстап тұратын көптеген бұлшық еттердің координациялық жұмысы бұзылады. Егерде организмді жалпы сауықтыратын раионалды күн тәртібін гигиеналық жағынан толыққанды ұйқы, тамақ, шынығу болған жағдайда, оқушылар әртүрлі физикалық жаттығулармен айналысқанда, еңбекке баулу, қоғамдық пайдалы жұмыстар балалардың жыныс-жас ерекшеліктеріне орай ұйымдастырылғанда оқушылардың сымбатын оңай тәрбиелеуге, қалыптастыруға болады.

Жалпақтабан. Жалпақтабан табанның ұзына бойы және ені иіндерінің бір шама, не толық тегістеліп кетуіне байланысты болады. Бұл балалар мен жасөспірімдер арасында жиі кездесетін дефект. Оны балалардың аяқтары ауруымен, жылдам шаршап қалуымен, әсірісе ұзақ серуендерге, экскурсияларға, жорықтарға шыққанда табандары ауруынан байқауға болады.

Қалыпты табанның иіні жоғары болғанда тірек жасалынатын аудан табан енінің 1/3 бөлігінен артпайды. Егер тірек ауданы 50-60% тен асса –табанның майтабанға айналғандығы. Толық майтабан болғанда табанның барлық бөлігі жерге тиіп тұрады.

Майтабан көбіне кейін пайда болады. Оның пайда болу жолдарын статикалық, травмалық және параличтік деп үшке бөледі. Статикалық майтабан балаларда біртіндеп пайда болады. Оның себебі байланыстар, бұлшықетке және табан сүйектеріне нагрузканың шамадан тыс болуына, аяққа қалыпты аяқ киімдер кимеуінен пайда болады. Атап айтсақ өкшесіз пима, сияқты киім киуінен болады. Көбіне майтабанға рахитпен ауыраған балалар ұшырайды. Травмалық майтабан көбіне табаның, тілерсек буынының, қайықшаның жарақатынан кейін пайда болады. Параличтік майтабан нерв жүйесі ауруларынан кейін пайда болады. Майтабанның алдын алу шараларына балаларды дұрыс жүруге тәрбиелеу жатады. Аяқ ұшы жүрген кезде, тұрған кезде алға қарауы керек. Табанға түсетін салмақ өкшеге, бірінші және бесінші аяқ саусақтарына түсіп, табанның ішкі иіні салбырап тұрмауы керек. Табанға иінін ұстап тұратын бұлшық еттерді шынықтыру мақсатында ой-шұқыр, бірақ құм, жұмсақ топырақ сияқты жерлермен жүру керек. Жүрген кезде мезгіл-мезгіл аяқ саусақтарын жиырып- босатып, жиырып-босатып отыруы керек. Табан кеселдерінің алдын алу мақсатында азынға дене шынықтыру жаттығуларының ішінде аяқ ұшымен, өкшемен жүру, ішкі және сыртқы табан шеттерімен жүру, секіріп түсу сияқты жаттығулар болуы шарт. Ол үшін арнайы тренажерлар да пайдалануға болады. Табан иіндерінің тура қалыптасуына волейбол, футбол ойнау да әсер етеді.

Гигиеналық талаптарға сай аяқ киім киу де өте маңызды. Ол аяққа көлемі –размері бойынша сай келуі керек. Аяқ саусақтарын сықпайтын, өкшесі жалпақ, биіктігі 1,5-2,0 см болуға тиіс. Қыздардың сымбаты бұзылмас үшін өкшесі 4-5 см келетін биік өкше аяқ киімдер кимеулері керек.

Майтабанға ұшыраған болса, арнайы сауықтыру жаттығуларына, аяқ ваннасы, массаждарға қосымша дәрігерлердің көрсетуімен кәдімгі аяқ киім ішінен киетін қосымша-супинатор немесе арнайы ортопед аяқ киімін киюлері керек.

Оқушылардың жан-жақты дене тәрбиесі, жалпы дамытатын не арнайы жаттығуларды үйде де, мектепте де жасау – тірек-қимыл аппараты бұзылмауының кепілі.

1. 
   Антропова М. В. Гигиена детей и подростков. – 6-е изд. –М.: Медицина, 1982.
   
2. 
   Гуминский А.А, Лентьева Н.Н., Тупицына Л.П. Руководство к выполнению лабораторных занятии по возрастной физиологии. – М. : изд МГПИ им. В.И. Ленина, 1989.
   
3. 
   Хрипкова А. Г., Антропова М. В., Фарбер Д.А. Возрастная физиология и школьная гигиена. – М . : Просвещение, 1990.
   
4. 
   Адаптация организма учащихся к учебной и физической нагрузкам / Под ред. А.Г. Хрипковой, М. В. Антроповой. – М. – Педагогика, 1982
   
5. 
   Леонтьева Н.Н, Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. (внутренние органы). – М. : просищение 1986.
   
6. 
   Морфофункциональное созревание основных физических систем организма детей школьного возроста / Под ред. М. В. Антроповой и М.М. Кольцовой. – М. : Педагогика 1993.
   
7. 
   Физиология развитие ребенка / Под ред. В. И. Козлова, Д.А. Фарбер. – М. : Педагогика 1993.
   
8. 
   Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы – Алматы 2003. К. Дүйсенбин, З. Алиакбарова.
   

Қосымша әдебиеттер

9. 
   З. М. Алиакбарова. Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері
   
10. 
    Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, З. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев - Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы –Алматы, “Білім”, 1995.
    
11. 
    Ю. А. Ермалаев. Возрастная физиология. М. : Высшая школа, 1985.
    
12. 
    Қ. С. Рымжанов, И.М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы : 2000.
    

Лекция N 5

Тақырып: Ас қорыту органдарының құрылысы мен қызметі

және оның жас ерекшеліктері.
Жоспар:

1. 
   Ас ќорыту м‰шелері жєне олардыњ ќызметі.
   
2. 
   Ауыздаѓы ас ќорыту жєне оныњ жас ерекшеліктері.
   
3. 
   Ќарындаѓы ас ќорыту жєне оныњ жас ерекшеліктері.
   
4. 
   Ішектегі ас ќорыту жєне оныњ жас ерекшеліктері.
   
5. 
   Іш, ішек ауруларының алдын алу
   

Ас қорытудың маңызы. Организмнің қалыпты тіршілігі үшін, оның өсуі мен дамуына ретімен белоктар, майлар, көмірсулар сияқты органикалық қоректік заттар, сондай-ақ минериалды заттар, витаминдер мен су келіп орыру керек.

Ас қорытуы деп қоректік заттардың физикалық, химиялық өңдеуден өтіп олардың организм де сорылып, қанмен таралып, организмге сіңуін айтады.

Ауыз қуысында қөректік заттар ұсақталады. Адам сілекейі құрамында органикалық зат мутцин болады. Ол ұсақталған қоректік заттардың ылғалданып, өңештен кедергізіп өтіп кететін жылпылдақ түйірге айналады. Өңеш ұзындығы адам өсуіне байланысты ұзарып отырады. Ол жаңа туған нәрестеде 10 см болса, 5 жаста 16 см, 15 жаста 19 см, ал ересектерде 25 см ге дейін жетеді. Сілекеғй бездері балада туған кезде жұмыс істей бастайды. Бірақ оның мөлшері алғашқы айларда аз болады.

Жасы асқан сайын сілікей мөлшері ұлғая түседі. Тәулігіне балалардан 800 см³ ке дейін сілекей бөлінеді.

Ас қазанда ас қорытылуы. Қарының құрылысы да, көлеміде жасқа қарай өзгеріп отырады. Ондағы бұлшық ет қабаты жас балаларда нашар дамыған. Ас қазанның безді бөлігінің дамуы негізінен 7 жаста дамып бітеді. Десекте толық қалыптасуы жыныстық жетілуі кезінде болады.

Қарын асты безі немесе ұйқы безінің массасы мен көлемі 1 жастан 8 жасқав дейін өседі. Оның секрет құрамы да өзгереді. Оның белок қорыту активтілігі балалар еметін кездің өзінде күшті болады. Ол жас асқан сайын ұлғаяды. 4-6 жасқа жеткенде шегіне жетеді. Липозаның активтілігі 1 жастың соңына дейін ұлғайып, 9 жасқа дейін сол қалпын сақтайды. Кµмірсуларды ыдырататын ферментер активтілігі бірінші жылы 3-4 есе артса, максимум активтілігіне 9 жаста жетеді. Ас ќорту он екі елі ішек µте мањызды рµл атќарады. ¤т бµлуді балалар организімі туылѓаннан к‰ннен бастайды. Ол бµлінген µт уыз бен ана с‰тінде эмуляция майларын ыдыратуѓа жеткілікті болса да, µсе келе мектепке барѓанша, тµменгі кластарда ол азая т‰седі. Сµйтсе де ересектерде ол ќайта кµбейе т‰седі. Ересек балаларда µт от ќапшыѓына жиналатын болады.

Балалар ішегінде бастапќыда б±лшыќет ќабаты нашарлау дамиды. Сонысына орай балалар ішегініњ перисталтикасы осалдау, балалардыњ іші ќатып ќалатыны содан.

Балалар ішегінде бастапқыда бұлшықет қабаты нашарлау дамилы. Сонысына орай балалар ішегінің перисталтикасы осалдау, балалардың іші қатып қалатыны содан. Балалар ішегі ересектермен салыстырғанда салыстырмалы түрде ұзындау. Ересектерде ішектері денесінен 4-5 есе ұзын болатын болса, балаларда 6 есеге дейін ұзын болады. Әсіресе балалар ішегі 1-3 жаста олар аралас қоректенетін кезде қарқынды өседі.

Іш, ішек ауруларының алдын алу . Іш аурулары әр түрлі ауырлықта өтеді. Балаларда жиі кездесетін іш аурулары, сүзек, паратиф аурулар.

Алдын алу шараларынан атап айтсақ: тамақтан алдында қолды мұқият сабындап, тазалап жуу; жер алдында көкөністер мен жемісті де тазалап жуып жеу, әсіресе оларды пісірмей жегенде көп көңіл бөлу керек; зарарсыздандырған таза су не қайнаған су пайдалану; пайдаланылатын ыдыс- аяқты тұрақты түрде таза ұстап, оқтын-оқтын зарарсыздандырып тұру; кухня қалдықтарын сақтау тәртібін орындау; үйде болатын шыбын, тарақандарды болдырмау сияқты шараларды орындау болып табылады.

Негізгі әдебиеттер.

1. 
   Антропова М. В. Гигиена детей и подростков. – 6-е изд. –М.: Медицина, 1982.
   
2. 
   Гуминский А.А, Лентьева Н.Н., Тупицына Л.П. Руководство к выполнению лабораторных занятии по возрастной физиологии. – М. : изд МГПИ им. В.И. Ленина, 1989.
   
3. 
   Хрипкова А. Г., Антропова М. В., Фарбер Д.А. Возрастная физиология и школьная гигиена. – М . : Просвещение, 1990.
   
4. 
   Адаптация организма учащихся к учебной и физической нагрузкам / Под ред. А.Г. Хрипковой, М. В. Антроповой. – М. – Педагогика, 1982
   
5. 
   Леонтьева Н.Н, Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. (внутренние органы). – М. : просищение 1986.
   
6. 
   Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы – Алматы 2003. К. Дүйсенбин, З. Алиакбарова.
   

Қосымша әдебиеттер

7. 
   З. М. Алиакбарова. Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері
   
8. 
   Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, З. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев - Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы –Алматы, “Білім”, 1995.
   
9. 
   Ю. А. Ермалаев. Возрастная физиология. М. : Высшая школа, 1985.
   
10. 
    Қ. С. Рымжанов, И.М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы : 2000.
    

Лекция N 6

Тақырып: Зат және қуаттың алмасуы мен жас ерекшеліутері.
Жоспар:

1. 
   Зат алмасуы мен оныњ жас ерекшеліктері.
   
2. 
   Аќуыздыњ алмасуы.
   
3. 
   Май мен кµмірсуыныњ алмасуы.
   
4. 
   Т±здар мен судыњ алмасуы.
   
5. 
   Ќуаттыњ алмасуы мен негізгі зат алмасуы.
   
6. 
   Витаминдер.
   

Зат алмасу тірі табиғаттың ероекше маңызды және организнің негізгі қызметі. Зат алмасу барсында организмге түрлі қуаты бар қоректік заттар, тұздар мен су кіреді де, бұл заттардың ыдыраунан пайда болған денеге қажетсіз улы заттар денеден шығарылады. Жаңадан қабылданған заттардан организмдегі үлпалардың клеткалардың өздеріне бейімделген заттар жасалады. Бұл ассимиляция, яғни организмге еңген заттарды өздеріне бейімдеп өзгерту. Мұнымен бірге организмде клеткалар мен олардың бөлшектері ескіреді, олар ыдырайды, яғни диссимиляция байқалады. Ассимиляция мен диссимиляцияның нәтижесінде организм ескіріп тозған қажетсіз заттарды сыртқа шығарады және қызметіне қажетті қуат алады.

Зат алмасуы баланың өсіп, дамуы кезеңінде күшті болады. Бұл адамның жас ерекшелігінің ауқымды бір көрсеткіші. Балаларда ассимиляция диссимиляциядан басым болады, олар ересек адамда ғана теңеседі. Ал қартайғанда, керісінше диссимиляция ассимиляциядан басым болады. Бұл заңдылық түрлі ауыруларға, сыртқы ортаның қауырт жағдайлардың әсеріне байланысты бұзылады.

Организмде белоктар алмасуы.

Энгенльс айтып өткендей “Тіршілік-белокты заттардың болуы ”. Шындығында тіршілік бар жердің бәрінде құрамында азот кіретін белокты заттар.

Оны ешқандай басқақоректік заттармен алмастырып болмайды.

Балалар организмінде тұрақты түрде өсу мен қалыптасу процесі қарқынды жүріп отырады. Осыған орай ересектермен салыстырғанда балалар организміне белок тұрақты түрде керек қорек.

Балалар организмнің 1 кг массасына 1 жасқа дейін 4-5 гр , 1-3 жаста-4-4,5 г, 6-10 жасында 2,5-3 г, 12 жастан жоғары- 2-2,5 г, ал ересек организмге 1,5-1,8 г белок талап етіледі. Олай болса 1- 4 жасар балаларға тәулігіне 30-50 г, 4-7 жаста 70 г, 7 жастан бастап 75 – 80 г болу керек. Осылай болғанда организмге азот максимум жинақталады.

Белоктар организмде қор ретінде жиналмайды, сондықтан да артық белок организде синтезделмейді. Мұндайда балалардың тәбеті нашарлап, организмдегі қышқыл – сілті баланысы, тепетеңдігі бұзылады, артық азот зәр мен нәжіс арқылы шығып отырады. Балалар жейтін белок мөлшері оптимум, ондағы амин қышқылдары толық болуға тиіс.

Балалық шақтағы май алмасуы ерекшеліктері. Май цитоплазма, ядро, құрылымдары мен клетка мембранасының, әсіресе нерв клетаксының негізгі құрамды бөлігі болып табылады. Организмде керекті майдан артығы қор заты ретінде денеге жиналады.

Бірқатар линол, линолен және арахидон сияқты толықпаған май қышқылдары организмде жасалына алмайтындықтан күнделікті тамақ арқылы келіп отыру керек. Тоглықпаған май қышқылдары өсімдік майлары құрамында, әсіресе зығыр мен кендір майларында мол болады. Ал линол қышқылы күнбағар майында мол. Құрамында өсімдік майы болатын маргарин балалар үшін бағалы.

Май мен бірге организмге майда жақсы еритін А,Д,Е витаминдері мол. Ересек организмге 1 кг массасына сәйкес күніне 1,25 гр май келіп отыру керек, немесе 80-100 гр.

Май организмде толық ыдырағанда су мен көмір қышқыл газға айналады.

Балалр бірінші жарты жылда қажетті қорегінің 50% -ін май арқылы қанағаттандырады. Майсыз жалы да, арнайы да имунитет түзілуі мүмкін емес. Балалардың май алмасуы тұрақсыз, организмге көмірсулар жетіспегенде, не олар көбірек шығындалып жатқанда организмдегі май қоры жылдам азая бастайды.

Май сіңірілуі балалар организмде қарқынды жүреді. Емізулі кезінде келетін майдың 90 % -іне дейін қорытылса, ересек балаларда ол 95-97 %-не дейін қорытылады.

Май балалар организмінде жақсы сіңуі үшін қорекпен жеткілікті мөлшерде көмірсулар келіп отыруы керек. Олай болмағанда майлар толық тотықпайды да, организмде алмасудың қышқыл өнімдері жинақтала бастайды.

Балалар жас болған сайын олардың 1кг массасына керекті май мөлшері жоғары. Ал жасы өскен сайын балалар организміндегі абсалют май мөлшері жоғары болады.

Балалар организмінде көмірсулар алмасуы және оның ерекшеліктері.

Көмірсулар негізгі қуат-энергия көзі болып табылады. Астық тұқымдастарда, картопта көмірсу мол. Сондай көкөніс пен жемістер де көмірсуға бай. Олар ас қорыту трактында глюкозаға дейін ыдырап, қан арқылы дене клеткаларына таралады. Клеткаларға керекті глюкозадан артығы бауыр мен бұлшықеттерде гликогенге айналады. Онда олар глюкоза жетіспегенге қайта глюкозаға айналдырылады. Көмірсулар жетіспегенде олар май және белоктардан да жасалынады. Көмірсулардың жетіспеуіне әсіресе нерв тканы шыдамсыз. Қанда шамалы глюкоза азайса болды организм тез шаршайтын болады, бас айналады. Егер қант жетіспеуіне айтарлықта болса вегетативті нерв жүйесі жұмыстары бұзылып, организм тырысып, естен танады.

Көмірсулардың ыдырауы оттегі бар жерде де, жоқ жерде де, жүзеге асады. Олар толық ыдырағанда су мен көмірқышқыл газға айналады. Көмірсулар тез арада ыдырап, тотыға алады. Ол энергия қажеттілік туғанда, күрт көңіл-күй өзгергенде, қарқынды бұлшыұет жұмысы кезінде жүзеге асады.

Ұзаққа созылған спорттық жарыстарда қатты шаршағанда бірнеше түйір қант жесең организм жағдайы жақсарып қалады.

Көмірсулар организмінде тек энергия көзі ғана емес. Ол нуклеин қышқылдарының, цитоплазманың құрамына кіреді. Демек ол организм қарқынды өсу кезінде керек болады.

Балалар организмі өсіп, дамып келе жатқанда көмірсулар энергетикалық организм сұраныстарын қанағаттандырып ғана қоймай, олардың организмміндегі клетка қабықшаларының түзілуіне, дәнекер тканы заттарның құрамына еніп пластикалық та қызмет атқарады. Көмірсулар белоктар, майлар алмасуы тотығуларына қатысады. Осының арқасында ғана организмдегі қышқыл-сілті тепетеңдігі сақталады.

Балалар организмінің қарқынды дамуы белок пен май сияқты пластикалық заттарды көп қажет ететді. Сондықтанда балалар организмінде көмірсулардың белок пен майдан жасалуы жоқтың қасы.

Көмірсуларға балалар организмінің сұрансы мол; 1 кг массасына 10-12 г көмірсу керек. 1-3 жасар болғанда 193 г, 4-7 жастағыларға –287 г, 9-13 жастағыларға –370 г, 14-17 жастағыларға –470 г, ересек организмдерге 500 г-дай тәулігіне көмірсу керек.

Су-тұз алмасуы. Су мен тұз организмде энергия көзі болмағанмен олардың организмге келіп және шығарылуы қалыпты тіршілік шарты болып табылады. Себебі организмде болатын барлық тіршілік процестері сулы ортада жүреді. Су қоректік заттарды ерстеді, минералды тұздармен бірге клетка түзілуіне және де басқа алмасу реакцияларына қатысады. Су мен тұз қан пласмасының, лимфаның, ткан сұйығының негізгі құрамды бөлігі болып, организмнің ішкі ортасын түзеді. Су буланып дененің шектен тыс қызып кетуден сақтайды, демек температураны реттеуге қатысады. Барлық ас қорыту секреттерінде су мен тұз болады. Су ересек адамдар денесінің 65% -ке дейін массасын, ал балалардың 75-80 % -ке дейін массасын құрайды. Әсіресе су қан құрамында көп, 92 % -тейін құрайды. Адам тамақсыз ұзақ уақытқа шыдаса да, сусыз көпке шыдай алмайды. Температура қоршаған ортада қалыпты болған жағдайда, қалыпты тамақ ішкенде ересек адамдар үшін күніне 2-2,5 л су қажет. Оны адамдар ішкен сумен, тамақтармен бірге (1 л шамасында), сон дай-ақ зат алмасу кезінде пайда болван сулар арқылы (300-350см²) қанағаттандырады.

Су негізінен организмнен бүйректер, тер бездері, өкпе, ішек арқылы шығарылады. Адамдар тәулігіне 500-700см³ су шығарады. Қалыпты температура менада ылғалдылығы кезінде 1см² –тері бетінен 10 минут ішінен 1мг су бөлініп шығады.

жүктеу/скачать 0.83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: