және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| 3. Орталық қуық байламы — Ііеатепіит ѵезісае тейіапит — қуықтан жамбас қуысьіның, одан қүрсақ қуысының қабырғасына ба- рып бекиді.
Жамбас қуысында ішперде сірілі қабыгы қүйымшақтан төмен иіліп, тік ішекке өткен жерде тік ішек маңы ініңқырын — Гоззе рагагесіаііз, тік ішектен жыныс ағзаларына иіліп өтіп, тік ішек-жы- ныс уқгісін — ехсаѵЬііо гесіоёепііаііз, жыныс агзаларынан қуыққа өтер жерде куық-жыныстық үңгіні — ехсаѵаііо ѵезісоеепііаііз, қуықтан жамбас қуысының вентральды қабыргасына иіліп өтіп, шат-куықтық уңгіні — ехсаѵаііо риЬоѵехісаІіз — түзеді. 39-сурет. Қүрсақ қуысының бөлімдергс беліну схемасьп А — латеральды жагынан; Б — вснтральды жагынан; В — қурсақ қуысынын алдыңгы бѳлімі; Г — қүрсақ қуысынын артқы белімі; I — ок қабырғаастыльіқ жәнс 2 — сол қабырғаастылық аумақтар; 3 — семсерше шеміршек аумагы; 4,5 — оң жөне сол бүйірлік аумақтар; 6 — бел аумағы; 7 — кіндіқ аумагы; 8,9 — ок жәнс сол шап аумагы; 10 — шат аумагы; а — днафрагма; в — қабырра догасы; с — сонгы қабыргадан жүргіэілген сегментальды жазықтық; е — қүрсақ пен жамбас қуыстарының шскарасы; <1 — сербекарқылы жүргізілгсн сегмектальды жазықтық; і— кекірск қуысы. Шажырқай, үлкен және кіші шарбылар, байламдар шүңқыр және үңгілер сірілі қабыктың туындыларына жатады. Олардың ара- лыгындагы дәнекер ткань арқылы ішкі агзаларга қан лимфа тамырлары, жүйке- лер өтеді. Қүрсақ қуысының бөлімдері Қүрсақ қуысында жатқан ішкі ағзалардың орналасу орыңдарын дәлірек анықтау үшін, қүрсақты үш, ал қүрсақ қуысын 10 аумаққа бөледі /39-сурет/. Диафраг- мадан қабырга догасына жанама жүргізілген жа- зықтыққа дейінгі қүрсак бөлігін — қүрсақтың алдың- ғы аумагы, қабырға догасы мен сербекке жанама жүргізіл.^ен жазықтықтар аралыгындағы белігін қүр- сақтың ортаңгы аумагы, ал сербекке жанама жүргізілген жазықтан жамбас қуысына дейінгі бөлігін — қүрсақтың артқа аумагы дейді. Қүрсақтың алдыңғы аумағы — ге£іо аМотіпіз сгапіаііз — орталық саги- тальды және қабырға доғасымен жүргізілген жа- зықтықтар арқылы ез ке- зегінде үш аумаққа белінеді. Олар: Оң қабыргаастылық аумақ — геяіо һуросһопсігіса йехіга. Сол қабырғаастылық аумақ — гс§іо һуросһопсігіса зіпізіга. Семсерше шеміршек аумағы — ге^іо хірһоісіеа. Құрсақтың ортаңғы аумағы — ге£іо аЬсІотіпіз тедіа — бел омыртқалардың көлденең өсінділеріне жанама жоғарыдан төмен жүргізілген оң және сол жазықтар арқылы екі бүйірлік және орталық аумақтарга бөлінеді. Орталық аумақтың өзі арқаға параллельді •күргізілген жазықтық арқылы тең бел және кіндік аумақтарына ажырайды. Сөйтіп, қүрсақтың ортаңғы аумағы ез кезегінде терт аумақтан түрады. Олар: Оң бүйірлік қүрсақ аумағы — ге^іо аМотіпіз сіехіга. Сол бүйірлік қүрсақ аумағы — гееіо аЬсіотіпіз зіпізіга. Бел аумағы — гееіо ІитЬаІіз. Кіндік аумағы — ге^іо итЬіІісаІіз. Қүрсақтың артқы аумағы — ге£іо аЬсіотіпіз саисіаііз — бел омыртқаларының көлденең өсінділеріне жанама жүргізілген екі жа- зықтың жалғасы арқылы үш аумаққа бөлінеді. Олар: Оң шап аумағы — ге§іо іп£иіпа1і8 сіехіга. Сол шап аумағы — ге^іо іпвиіпаііз зіпізіга. Шат аумағы — ге§іо риЬіса. АЗЫҚ ҚОРЫТУ АППАРАТЫНЫҢ ДАМУЫ Бірклеткалы қарапайым жәндіктерде азықты үстау, оны ыдырату және сіңіру клетка цитоплазмасы арқылы жүзеге асады, яғни, ас қорыту цитоплазма ішіңде жүреді. Дене қүрылысының күрделенуіне байланысты көпклеткалы ор- ганизмде әр түрлі қызмет атқаруға бейімделген клеткалар жиын- тығы дамып жетіле бастайды. Ішекқуыстыларда, мысалы, гидрада ас қорыту ағзалар жүйесі болмайды. Бірақ, оның ауыз тесігі арқылы дене қуысына түскен азық дененің ішкі қабатын астарлай- тын энтодерма клеткаларының қатысумен қорытылады. Қорытылмай қалған азық қалдығы қайтадан ауыз тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Төменгі сатыдағы қүрттардың ас қорыту түтігі ауыз тесігінен бас- талып, алдыңғы /ауыз-жүткыншақ/ және ортаңғы ішектерге бөлінеді. Алдыңғы ішек эктодермадан пайда болып, азықты үстау және жүту сияқты қызметтерді жүзеге асырады. Ал, азықтың қорытылуы мен сіңірілуі энтодермадан дамыған ортаңғы ішекте жүреді. Жоғары сатыдағы қүрттардың денесіндегі екінші реттік қуыстың /целома/ дамуына байланысты, ас қорыту түтігі өзін қоршаған дене бөліктерінен оқшауланып, онда кіреберіс /ауыз/ және шығаберіс /аналь/ тесіктері пайда болады. Сонымен қатар, азық қорыту түтігі алдыңғы, ортаңғы және артқы бөлімдерге бөлінеді. Хордалыларда, мысалы, ланцетникте, ауыз қуысы жүтқыншақтан көлденең шымылдық арқылы бөлінген. Жүткыншаққа көптеген жел- безек саңылаулары ашылады. Ортаңғы ішектің қабырғасында бауыр төмпегі айқын көрінеді. Аналь тесігі қүйрықтың алдыңғы жагында ор- наласқан. Желбезек аппаратының күрделенуіне байланысты балықтардың ауыз-жүтқыншағы кеп өзгеріске үшырайды. Алдыңғы ішек ретімен орналасқан түтікше агзалар — қысқа өңеш пен қарыннан түрады. Ортаңғы немесе аш ішек бауыр мен үйқы бездерінің жетілуімен ерекшеленеді. Артқы немесе тоқ ішекте қорытылған қоректік зат- тар уақытша жиналып сіңіріледі де, азықтың қорытылмай қалған бөлігінен нәжіс қалыптасып, аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады. Тоқ ішектің аналь тесігімен бітетін соңғы бөлігі — клоакаға зәр шығару және кебею ағзаларының шығару өзектері ашылады. Қосмекенділердің ас қорыту жүйесінің қүрылысы балықтардың ас қорыту жүйесіне үқсас болып келеді. Бірақ, олардың атмосфералық ауамен тыныс алуға бейімделуі және осыган байланысты тыныс алу ағзаларының дамуы бас ішек /ауыз-жүтқыншақ/ қүрылысының күрделенуіне әкеліп соғады. Яғни желбезек аппараты жойылып, ауыз бен мүрын қуыстары толық бөлініп бір-бірінен ажырайды. Жүтқыншақтан кейін газ алмасу мүшесі — өкпе дамиды. Қосмекенділердің алдыңғы ішегінің қүрамына өңеш пен қарын кіреді. Ал, олардың артқы ішегі клоака үстіндегі томпайған бүйеннен және клоакадан түрады. Бауырымен жорғалаушыларда желбезек аппараты тек эмбриоге- нездің бастапқы кезеңіңде ғана байқалады. Олардың ауыз- жүтқыншағында қатты таңдай айқын білінеді, ал крокодилдерде ауыз қуысы жүтқыншақтан жүмсақ таңдай арқылы бөлінген. Кейбір бауы- рымен жорғалаушыЛарда бүлшықетті қарын бөлініп, жеке қарын бөлімі ретінде жетіле бастайды, ал қүстарда ол жеке қарын болып қалыптасып, ас қорытуда үлкен қызмет атқарады. Ішектің артқы бөлімінде бүйеннің көлемі қосмекенділермен салыстырғанда біршама үлкейеді. Сүтқоректілерде ас қорыту жүйесінің бөлімдері жоғары дәрежеде дамыған. Ауыз және мүрын қуыстары бір-бірінен толығымен бөлінген. Ортаңғы ішек он екі елі, ащы және мықын ішектерге, ал артқы ішек бүйенге, тоқ және тік ішектерге бөлінеді. Сыртқы ортаның белгілі бір жағдайларына бейімделуге байла- нысты және азықтану түріне қарай /шөп, ет, жеміс, насеком қоректілер, талғаусыздар/ ас қорыту жүйесі бөлімдері мен ағзаларының қүрылыс ерекшеліктері де әр түрлі болып келеді. Шөпқоректі жануарлар қүрамында клетчаткасы мол азықты қорыту үшін көп уақытты қажет етеді. Сондықтан, бүл олардың тоқ ішегі келемінің үлғаюына /жылқы/ немесе қарын бөлімдері санының көбеюіне /ірі қара және үсақ малдар/ өсерін тигізеді. Ал, етқоректі жануарлардың /ит, мысық/ ас қорыту жүйесінің үзын- дығы шөпқоректі жануарлар жүйесімен салыстырғанда әлдеқайда қысқа болып келеді. 122 Эмбриональды дамудың бастапқы кезеңінде алғашқы ішек түтігінің вентральды қабырғасы үрықтың сарыуыз қапшығының қуысымен тесік арқылы өзара байланыста болады. Алғашқы ішек түтігінің осы түсы оның ортаңғы бөлімі болып есептелінеді. Ортаңғы бөлімнен алғашқы ішек түтігі краниальды бағытта өсіп алдыңғы ішеқ ал каудальды бағытта артқы ішек бөлімдерін түзеді. Алдыңғы ішектің түйықталған үшы алғашқы ауыз қуысына жанасып, одан жүтқыншақ жарғағы арқылы бөлініп түрады. Ал, артқы ішектің түйықталған үшы аналь аумагы эктодермасымен бірігіп, клоакальды жарғағын түзеді. Кейінен бүл екі жарғақ тесіліп, ішек түтігі ауыз бен аналь тесіктері арқылы сыртқы ортамен қатысады. Ауыз қуысынық дамуы. Онтогенезде ауыз қуысы үрықтың бас бөлімдегі маңдай төмпегінің астындағы эктодермадан дамиды. Осы аумақта алдымен ауыз шүңқыры пайда болады. Ол одан әрі дененің ішіне қарай тереңдей өсіп, эмбриональды алғашқы ішек түтігінің ал- дыңғы түйықталған үшына жақындай жанасады. Ауыз шүңқыры ішек түтігінен тек жүтқыншақ жарғағы арқылы ғана бөлініп түрады. Даму- дың келесі кезеңінде жүтқыншақ жарғағы тесіліп, ауыз қуысы ішек қуысымен өзара байланысады. Ауыз қуысының бүйірі мен астыңғы жағынан висцеральды /желбезек/ доғалар пайда болып, олардан ауыз қуысының негізі қаланады. Тістіқ дамуы. Төменгі сатыдағы жануарларда тіс тері мен ауыз қуысы кілегейлі қабығы бүртіктерінің сүйектенуі арқылы дамиды, яғни ол тері туындыларына жатады. Іштегі төлдердің сүт тістерінің дамуы ауыз қуысындағы қызыл иек эпителиінің қалыңдап, астындағы үрықтық дәнекер ткані — мезенхимаға үңгілене енуінен басталады. Бүл қалыңдаған эпителий пластинкасы тіс пластинкасы деп аталады. Оның пішіні қызыл иектің пішініне үқсас — таға тәріздес болып ке- леді. Тіс пластинкасының сыртқы ерін-үрт бетінде болашақ тістердің орындарында пішіні қалпаққа үқсас — кіреукелік /эмальдік/ мүшелер пайда болып, дами бастайды. Кіреукелік мүшінің астындағы мезенхи- ма тығыздалып, тіс емізікшесін түзеді. Өз кезегінде сыртқы кіреукелік мүшеде үш қабат қалыптасады. Олар: сыртқы клетка, жүмсақ /пульпасы/ және ішкі клетка қабаттары. Бүлардың барлығы эпителий пластинкасының туындылары. Кіреукелік мүшенің сыртқы клеткалар қабаты мойын арқылы тіс пластинкасымен жалғасып жата- ды. Ал, оның пульпасы жүлдыз тәрізді тармақты клеткалардан түзіліп, сыртқы клеткалар қабатын ішкі клеткалар қабатымен байла- ныстырады. Ішкі клеткалар қабаты призма тәрізді бір қабат клетка- лардан түрады. Бүлар кіреуке /эмаль/ жасаушы клеткалар немесе адамантобласттар деп аталады. Кіреукелік мүшенің ішкі клеткалар қабаты — адамантобласттар тістің сыртқы қабығы — кіреукені түзеді. Сонымен, кіреуке эпителий туындысы. Адамантобласттарға жанаса тығыз орналасқан тіс емізікшесіндегі мезенхималық клеткалар дентин жасаушы клеткалар немесе одонтобласттар деп аталады. Олар ада- мантобласттар түзген кіреукенің астындағы тіс сүйек ткані — дентинді жасайды. Тістің кіреуке қабаты қалыптасқан сайын адамантобласттар жоғары қарай көтеріледі. Ал, дентин жетілген сайын одонтобласттар төмен қарай ығыса береді. Сейтіп, бастапқы кезде жанаса орналасқан адамантобласттар мен одонтобласттар бір-бірінен ажырап, олардың аралғында болашақ тістер кіреуке және дентин қабаттары дамиды. Мезенхиманың қалған бөлігінен тістің цемент қабаты мен пульпасы дамиды. Тілдіқ дамуы. Тілдің эмбриональды дамуы, шығу тегі әр түрлі екі бастамадан басталады. Тілдің үшы мен денесі ауыз қуысы түбінің эктодермальды бастамасынан, ал оның түбірі II және III желбезек доғаларының вентральды үштары аралығындағы энтодермальды эпи- телиймен астарланған мезенхиманың жиынтығынан дамиды. Өңеш пен қарынның дамуы. Онтогенездің бастапқы кезінде өңеш пен қарын ішек түтігінің ауыз-жүтқыншақтан кейін орналасқан біртүтас бөлігі — алдыңғы ішектен дамиды. Өңештің дәнекертканьді және бүлшықет негіздері мезенхиманың туындысы болып табылады. Дамудың 6-шы аптасында алдыңғы ішек үзарып, қабырғасында екі қабат бүлшықет қабығы пайда болады. Алғашқы кезде өңештің кілегейлі қабығы кепқабатты кірпікшелі эпителиймен астарланып, кейін көпқабатты жалпақ эпителийге ауысады. Эмбриональды дамудық 4-ші аптасында ішек түтігінің өңештен кейін орналасқан бөлігі үзына бойына үршық тәрізді кеңейіп, бола- шақ қарынға айнала бастайды. Алғашкыда кеңейген түтіктің дорсаль- ды кабырғасының томпайуынан қарынның жоғары қарай бағытталған үлкен иіні, ал оның вентральды қабырғасынан кіші иіні пайда болады. Қарынды қүрсақ қуысы қабырғасьшда дорсальды және вентральды шажырқайлар бекітіп түрады. Дорсальды шажырқай жапырақшала- ры аралығында энтодерма мен мезенхимадан қалыптасқан көкбауыр мен тақ дорсальды үйқы безінің, ал вентральды шажырқайда — бауыр мен жүп вентральды үйқы бездерінің бастама қүрылымдары орналасады. Эмбриогенез барысында қарынның ересек жануардағыдай орнала- суы оның сол кезеңдегі екі бүрылыс жасауы арқылы жүзеге асады. Қарынның бірінші бүрылысы ағзаның үзынша білігі бойымен оңнан солға айналуы арқылы жүреді. Осының нәтижесінде қарынның до- рсальды жағындағы үлкен иіні вентральды, ал вентральды жағындағы кіші иіні дорсальды жағдайда орналасады. Қарьпшың екінші бүрылысы көлденең біліктің бойымен жүреді. Осының арқасында үзынынан жатқан қарын көлденең орналасуға мәжбүр болады. Сөйтіп, оның артқы үшы оң, ал алдыңғы үшы сол жаққа қарай ауысады. Осы аталған бүрылыстардың нәтижесінде до- рсальды шажырқай үлкен, ал вентральды шажырқай кіші шарбыны түзеді. Күйіс қайтаратын жануарлардың көпбөлімді қарны өңеш типтес бірбөлімді қарыннан түзілген. Ірі қара малдың қарыны онтогенездің шғашқы кезеңіңде негізінен екібелімді болып қалыптасады. Кейіннен оның алдыңғы бөлімінің томпайып бөлектенуі нәтижесінде мес қарын мен жүмыршақ, ал артқы бөлімінен қатпаршақ пен үлтабар түзіледі. Ортаңғы және артқы ішектердің дамуы. Онтогенездің алғашқы кезеңіңде ортаңғы және артқы ішектер дененің үзына бойымен орна- ласып, үрықтың сарыуыздық қапшығымен езек арқылы қатынаста бо- лады. Ішек түтігі үзарып өсе келе шажырқайға ілінген екібөлікті ілмек түзеді. Ілмектің төмендеген бөлігі қарыннан каудовентральды бағытта қүрсақ қабырғасына дейін созылып, өзінің бір үшымен сары- уыздық өзекпен байланысады. Ал, оның жалғасы екінші — өрлеме бөлік — қүрсақ қабырғасынан каудодорсальды бағытта омыртқа бағанасына жетіп, артқы аналь тесігіне қарай бүрылыс жасайды. Осы бөліктің бойында томпайған кішігірім бүйеннің бастамасы пайда бо- лады. Бүл жер негізінен ортаңғы және артқы ішектің шекарасы бо- лып есептеледі. Ілмектің аталған екі бөлігі аралығында краниальды шажырқай артериясы дамып жетіледі. Ішек түтігі үзындығының одан әрі өсуіне байланысты ішек ілмектері сағат тілі бағытында краниальды шажырқай артериясы бой- ымен толық бір айналым жасайды. Осының нәтижесінде төмендеген беліктің алдыңғы жағы он екі елі ішек ретіңде қүрсақ қуысының оң жақ бөлігінде орналасады. Ол каудальды бағытта шажырқай түбірін айналып өтіп, сол жаққа ауысады да, ащы ішекке айналады. Өрлеме бөліктің көлденеңнен орналасқан бөлімі сол қүрсақ қабырғасын жағалай үзарып есіп, алға қарай краниальды шажырқай артериясын айналып, оң жаққа етеді. Бүдан соң ол қайтадан бүйен- мен бірге кері каудальды жаққа бағытталады. Осындай ауысулардың нәтижесінде тоқ ішек шеңбер тәрізді жиектеле орналасады. Оның оң белігі — жуан ішектің басталар жері — бүйеннен краниальды бағытта кетеді. Тоқ ішектің краниальды шажырқай артериясының алдында жатқан түсын келденең тоқ ішеқ ал каудальды бағыттағы сол белігін — сол тоқ ішек деп атайды. Жамбас қуысында сол тоқ ішек тік ішекке ауысады. Жоғарыда баяндалған ішектердің онтогенездегі дамуы негізінен етқоректі жану- арларда кездеседі. Ал, басқа шепқоректі жануарларда деңгелек /диск/ немесе дискоконус, талғаусыздарда конус түрінде болады. АЗЫҚ ҚОРЫТУ АППАРАТЫ Азық қорыту аппараты (пищеварительный аппарат) — аррагаіиз сііёезіогіиз — қабылдау, үсақтау, жібіту, араластыру, жылжыту, қорыту, сіңіру, азық қалдығын сыртқа шығару қызметтерін атқаратын ішкі ағзалардан қүралған. Бүл агзалар негізінен жүйелі түрде кезектесе орналасқан түтік тәрізді, сыртқы ортамен дененің ал- дынғы жағындағы ауыз саңылауы және артқы жағындағы аналь тесігі (анус) арқылы қатысатын мүшелерден түрады. Фило-онтогенездік түрғыдан ас қорыту жүйесі терт белімге белінеді (40-сурет). Бас бөлімі — ауыз қуысының ағзалары мен жүтқыншақ жата- ды. Олар бірігіп ауыз-жүтқыншақты қүрайды. Алдыңғы белім — өңеш пен қарыннан түрады. Ортаңғы бөлім — аш ішек пен ірі ас қорыту бездері (бауыр және үйқы безі) жатады. Аш ішек өз кезегінде: он екі елі, ащы және мықын ішектерінен қүралған. Артқы бөлім — жуан ішек деп аталады. Оған бүйен, тоқ және тік ішектер жатады. Түтікше мүшелердің қабырғасы үш қабықтан: ішкі — кілегейлі, ор- таңғы — етті, сыргқы — сірілі немесе адвенгиция қабықтарынан түзілген. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|