және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Паренхима — рагепсһута — ағзаның негізгі қызметін атқаратын жүмысшы бөлігі. Ол безді эпителий тканінен және одан дамыған өзектерінен түрады.
Строма — зігота — деп без паренхимасының аралығында орнала- сып, оның бөліктерін өзара байланыстырып біртүтас агза ететін дәнекертканьді аралықтарды қүрайды. Строма арқылы безді қоректік заттармен қамтамасыз ететін қанлимфа тамырлары және без жүмы- сын реттейтін жүйкелер өтеді. Бездердіи, жіктелуі Без сөл бөлу сипатына қарай үлкен екі топқа бөлінеді. Олар: ішкі және сыртқы секреция бездері. Сөл шығару өзектері жоқ, инкрет- терін дененің ішкі ортасына /қанга, лимфага, ткань сұйықтығына/ шығаратын бездерді — ішкі секреция бездері дейді. Ал, секретін өзек- тері арқылы сыртқы ортамен жалғасатын түтікше ағзалар қуысына немесе дененің сыртқы бетіне шығаратын бездерді — сыртқы секреция бездері деп атайды. Бірклеткалы бездер теменғі сатыдағы жануарларға тән. Сүткоректі жануарлардагы бірклеткалы бездердің екілі — бокал тәрізді клеткалар. Бүл клеткалар тек кеңірдеқ бронхтар, ішек эпите- лий қабатында, эпителий клеткалары арасында кездеседі. Сондықтан, оларды эндоэпителиальды бездер деп атайды. Бокал тәрізді клетка- лардың ядросы мен орғанеллалары негіздік жарғаққа жақын орнала- сады. Клетка цитоплазмасы кілегейғе толып, ісініп, бокалға үқсас пішінде көрінеді. Өзінен кілегей бөледі. Кепклеткалы бездер ағзалардың эпителий қабаттарының те- реңінде немесе түтікше ағзалар қабырғаларының сыртында орналаса- ды. Сондықтан, мүндай бездер — экзоэпителиальды бездер деп аталады. Көпклеткалы бездер орналасу орындарына қарай қабырғалық және қабырғадан тыс жатқан бездер болып бөлінеді. Кабырғалық бездер түтікше ағзалардың қабыргасында, яғни кілегейлі қабықтың эпителий қабатының астында орналасып, өзектері арқылы секреттерін ағза /кеңірдеқ өңеш, ішеқ жатыр т. б./ қуысына шығарады. Қабырғадан тыс бездер түтікше ағзалардың сыртында, олардың қабырғаларынан тыс /бауыр, үйқы безі т. б./ орналасады. Бірақ, бүл бездердің де өзектері түтікше ағзалар қуыстарына ашыла- ды. Көпклеткалы бездер қүрылысында негізгі екі бөлікті ажыратады. Оларға сөл бөлетін — соңғы бөлімі мен бөлінген сөлді түтікше ағзалар қуысына немесе дененің сыртқы бетіне шығаратын — без өзегі жатады. Без өзегі тарамдалмайтын без — қарапайым, ал, керісінше, тарамадалатын бездерді күрделі бездер дейді. Сөл бөлетін соңғы бөлімдерінің пішініне қарай бездер көпіршікті /альвеолярлы/, түтікшелі және көпіршікті-түтікшелі болып бөлінеді. Көпіршікті бездердің соңғы сөл бөлетін бөлімі көпіршік немесе кеңейген қапшық тәрізді болып келеді. Бүган терінің май бездері, шықшыт /қүлақ түбі/ сілекей безі жатады. Түтікшелі бездердің соңғы белімдері түтік пішіндес болады. Түтікшелі бездерге қарын, жалпы ішеқ жатыр бездерін жатқызуға болады. Ал, көпіршікті- түтікшелі бездердің сөл бөлетін бөлімдерінің пішіні көпіршікті және түтікшелі болып келеді. Бүған мысал ретінде төменгі жақ, тіласты сілекей бездерін келтіруге болады. Бездерден сөл үш түрлі жолмен бөлінеді: мерокринді, апокринді және голокринді. Секрет бөлудің мерокринді /эккринді/ түрі кезінде безді эпите- лий клеткалары цитоплазмасында түзілген сөл, олардың плазмолем- малары арқылы сүзіле өтіп бөлінеді. Секрет бөлу процесіне байланысты безді клетканың бүтіндігі бүзылмайды. Мерокринді жол- мен секрет бөлу сілекей бездерінде жүреді. Секрет бөлудің апокринді түрі кезінде сөл безді эпителий клет- касының апикальды /жоғарғы/ үшына жиналып, клетканың апикаль- ды үшы үзіліп секретке айналады, яғни секрет бөлу процесіне байланысты безді клетканың бүтіндігі жартылай бүзылады. Апокринді жолмен тер, сүт бездері өз секреттерін бөледі. 3. Секрет бөлудің голокринді түрінде сөл бөлу процесі кезінде безді эпнтелий клеткаларының цитоплазмасы секретке толып, жары- лады да, клетка толығымен бүзылады. Бүндай жолмен терінің май бездері секреттерін бөледі. ДЕНЕ ҚУЫСТАРЫ Ішкі ағзалар негізінен сірілі кабықпен астарланған көкіреқ қүрсақ және онымен жартылай астарланған жамбас қуыстарында орналасады. Сірілі қабық дәне қуыстарын астарлаумен қатар, оларда жатқан ішкі ағзаларды да қаптап, дене қабырғасы мен ішкі ағзалар аралығындағы сірлі қуыстарды /перикардиальды, плевральды, перитонеальды, қынапты/ түзеді. Қөкірек қуысы — саѵит Іһогасіз — көкірек керегесінің ішіңде бо- лады. Көкірек керегесін бір-бірімен байланысқан көкірек омыртқалары /керегенің төбесін/, қабырғалар /екі бүйірін/, төс сүйегі /түбін/ және олардың бүлшықеттері қүрайды. Ол ішкі жағынан көкірекіштік іиандырмен — Ғаксіа епйоіһогасіса және сірілі қабық — плеврамен — ріеига — астарланған. Кокірек керегесінің артқы қабырғасын, көкірек қуысын қүрсақ қуысынан бөліп түратын көкет — дифрагма түзеді. Оның етті шеткі жиегі қабырғаларда, тес сүйекте, жалпақ сіңірлі бөлігінің төбесі көкірек қуысына қарай бағытталып 6-шы қабырға түсьша дейін жетеді. Көкірек қуысында жүреқ екпе, кеңірдеқ еңеш, қолқа, алдыңғы және артқы қуыс вена- лар, лимфа түйіндері, жүйкелер орналасады. Кекірек қуысының іппсі бетін астарлаған сірілі қабықты қабырғалық /париетальды/ плевра, ал қуыста орналасқан ішкі ағзаларды сыртынан қаптап жатқан плевраны — висцеральды плевра деп атайды. Париетальды плевра кекірек қуысындағы орналасу орнына қарай цабыргалық және диафрагмалық бөліктерге — ріеига созіаііз еі сііарһга^таііса — белінеді. Оң және сол қабырғалық плевралар кекірек омыртқаларының астында түйісіп, қос қабаттанып, кекірек омыртқаларынан тессүйекке қарай темен бағытталып, кекірек қуысының ортасымен ететін орталық пердені — тесііазііпит — қүрайды. Орталық перде сірілі қабаттарының аралығында еңеш, кеңірдеқ қолқа, жүйкелер, жүрек және жүрек қабы орналасады. Ор- талық перде плеврасының — ріеига тесііазііпаііз — жүрек қабы — пе- рикардты қаптаған белігін — перикардиальды плевра — ріеига регісагсііаса — деп атайды. Орталық перде плеврасы кеңірдеқ бронх- тарды сыртынан қаптап, оң және сол екпеге етіп, өкпелік плевраны — ріеига риітопаііз — түзеді. Орталық перде, перикардиальды, екпелік плевралар висцеральды плевраны қүрайды. Париетальды және висцеральды плевралар аралығындағы саңылау тәрізді сіріл і қуысты плевралық қуыс — саѵит ріеигае — дейді. Бүл қуыста тыныс алуға және жүректің жиырылуына байланысты қозғалыс кезінде сірілі қабықтардың үйкелісін азайтатын сірілі сүйық болады. Сүйықты сірілі қабық клеткалары беледі. 118 Құрсақ қуысы — саѵит аМотігт — деп диафрагма мен жамбас куысына кіреберіске дейінгі аралықтагы дене қуысын айтады. Қүрсақ қуысының төбесін бел омыртқалары, олардьщ бұлшықеттері мен герісі, алдыңгы қабыргасын диафрагма, екі бүйір қабыргасы мен і үбін қүрсақ бүлшықеттері және сыртындагы тері қүрайды. Қүрсақ қуьісы мен жамбас қуысының шекарасын мықын және шат сүйек- терінің алдыңгы жиегі шектейді. Қүрсақ куысында өңеш, қарын, үйқы безі, бауыр, аш және тоқ ішектер, бүйреқ несепагар, жыныс агзаларының көп бөлігі, қан тамырлары, лимфа түйіңдері, жүйкелер, олардың тораптары орналасады. Жамбас қуысы — саѵит реіѵіз. Жамбас қуысының жогарғы жагын қүйымшақ, бірінші қүйрық омыртқалар, екі бүйірі мен түбін жамбас сүйектері қүрайды. Сонымен қатар, жамбас қуысын түзуге аталган сүйектердің бүлшықеттері мен байламдары және сыртындагы тері жабыны қатысады. Жамбас қуысында ас қорыту, зәр шыгару, жыныс агзаларының соңгы бөліктері орналасады. Қүрсақ қуысы мен жамбас қуысының алдыңгы бөлігін ішкі бетінен сірілі қабық — іиіперде — регііопеит — астарлайды. Ішперде қүрсақ пен жамбас қуыстарының қабыргаларын және дифрагманы ас- тарлайтын париетальды / қабьіргалық/— регііопеит рагіеіаіе және қуыстарда орналасқан ішкі агзаларды сыртынан қаптайтын висце- ральды бөліктерге — регі!опеит ѵізсегаіе — бөлінеді. Бүл беліктердің аралыгында саңылау тәрізді іиіперде / перитонеальды / куысы — саѵит регііопеі — болады. Қуыс ішінде ішкі агзалардың қозгалыс кезіндегі үйкелісін азайтатын сірілі сүйық болады. Қабыргалық ішперде қүрсақ пен жамбас қуыстарының оң және сол қабырғаларын қаптап, омыртқа бағанасы астында түйісіп, төмен қарай қос қабаттанып, ішкі ағзаларға өтеді де, висцеральды ішпердеге айнала- ды. Париетальды перденің висцеральды ішпердеге қос қабаттанып өтетін жерін шажьірқай — тсзепіегіип — деп атайды. Шажырқайдың сірілі екі қабатының арасындағы дәнекертканьді аралықпен ішкі ағзаларды қоректендіретін қан тамырлары және жүйкелер өтеді. Ша- жырқай ішек ілмектерінің аралығында жақсы жетілген. Қарын ша- жырқайы улкен шарбыга — отепШт таіиз — айналған. Қарын мен бауырды байланыстыратын вентральды шажырқайдың қалдығынан кіші шарбы — отепіит тіпиз — дамиды. Ішкі агзалар сірілі қабықтары бір ағзадан екінші агзага өткен кезде қос қабаттанып, байламдар — Іі^атепіит — түзеді. Бүларға қарьш мен көкбауырды, бауыр мен бүйректі байланыстыратын байламдарды жатқызуға бола- ды. Жамбас қуысында ішперде жатыр, қуық, жыныс ағзаларын белгілі бір қалыпта үстап түратын байламдарды түзеді. Олар: I. Жал- пақ жатыр байламы — Іі^атіпіит иіегі Іаіит — сірілі қабық жамбас қуысы қабыргасының екі бүйірінен жатырга екі қабатанып өтіп, оны қуыс ортасында үстап түрады. Еркек жануарларда бүл байламда шәуеттік жол мен несепағар орналасады. 2. Буйірлік куық байламы — 1і£атепІит ѵезісае Іаіегаііз — жамбас қуысы қабырғасының екі бүйірінен сірілі қабық қуыққа екі қабаттанып өтеді де, қуықты қуыс ортасыңда бекітіп үстап түрады. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|