және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip

2. 
   Қүрсақтың ішкі қиғаш бүлшықеті — т. оЫівииз іпіегпиз аЫотіпіз — қүрсақтың ортаңғы қабатын түзеді. Ол сербектен баста- лып, желпуіш тәрізді болып, қабырға доғасының медиальды бетіне және соңғы қабырғаның тес сүйегіне жақын түсына бекиді. Бүл еттің каудальды жиегінде шап өзегінің ішкі қүрсақ сақинасы жатады.
   
3. 
   Қүрсақтың көлденең бүлшықеті — т. Ігапзѵегзиз аЬсІотіпія — қүрсақтың ішкі қабатын қүрайды. Ол бел омыртқаларының келденең есінділерінен және қабырға доғасының медиальды бетінен басталады. Оң және сол жақтың аттас бүлшықеттері жалпақ сіңірлерге айналып, қүрсақтың ақ сызығына келіп бітеді. Бүл бүлшықет қүрсақтың ішкі жағынан оның тік бүлшықетті жауып жатады.
   
4. 
   Қүрсақтың тік бүлшықеті — т. гесіиз аЬсІотіпіз — қүрсақтың вентральды қабырғасында жатады. Оны сыртынан сыртқы және ішкі қиғаш еттердің сіңірлері екі жағынан жауып түрады. Қүрсақтың тік бүлшықеті қабырға шеміршектерінің теске жақын түстарынан және тес сүйегінен басталып, қүрсақтың ақ сызығының екі бүйір қапталы бойына созыла отырып, шат сүйектерінің алдыңғы қарына барып бе- киді. Жылқыда бүл еттің соңғы белігінен жіпше сіңір белініп, жам- бас-ортан жілік буынына қарай бағытталып, жамбас сүйегінің шүңқырлық ойығы арқылы буын қуьісының ішіне еніп, ортан жілік басының шүңқырына буынішілік жүмыр байламмен бірге бекиді. Бүл сіңірді қосымша байлам деп атайды. Жылқьі малының бүйірге тебе алмайтыны осы байламның артқы аяқты бүйірге қарай жібермеуіне байланысты.
   

1. 
   Ауыздың дөңгелек бүлшықеті — ш. огЬісиІагіз огіз — еріннің кілегейлі қабығы мен терісінің арасында жатады. Оның ет тал- шықтары ауыз тесігінің айналасына шеңберлене орналасып, езу аумағында үрт етіне жалғасып кетеді. Үй жануарларында біркелкі да- мымаған.
   

2. 
   Жоғары және төменгі түмсық бүлшықеттері — т. іпсізіѵиз зи- регіог еі іпГегіог — түмсық сүйегінің ерін беті мен төменгі жақ сүйегінің түмсық бөлігінен басталып, ауыздың деңгелек бүлшықетіне келіп бекиді.
   

3. 
   Бет бүлшықеті — ш. губошаіісиз — таспа пішіндес жүқа ет. Ол бет доғасынан басталып, езуде аяқталады.
   

4. 
   Мүрын мен ерінді көтергіш бүлшықет — ш. Іеѵаіог пазоІаЬіаІіз — мүрынның бүйір беті терісінің астында орналасады. Оның бастала- тын және бекитін үштары әр түрлі жануарларда бірдей болмайды.
   

5. 
   Сыртқы үрт бүлшықеті —ш. тоіагіз — мүрын мен ерінді көтергіш бүлшықетпен бірге басталып, оның артқы жағында орнала- сады. Өзінің екінші үшымен үрт бүлшықетіне келіп бекиді.
   

6. 
   Сойдақ тісті бұлшықет — т. сапіпиз — жоғарғы жақсүйегінің бүйір бетіндегі көздікасты тесіктің маңайынан басталып, мүрын қанаты мен жоғарғы ерінде аяқталады..
   

6. 
   Жоғарғьі ерінніқ арнайы көтергіш бүлшықеті — ш. і.-ѵаіог ІаЬіі зирегіогіз еі ргоргіиз — сойдақ тісті бүлшықеттің үстінде, мүрын мен ерінді көтергіш бүлшықеттің медиальды жағында орналасады.
   

6. 
   Жоғарғы ерінді түсіргіш бүлшықет — ш. сіергеззог ІаЬіі зире- гіогіз — тек шошқа мен ірі қара малда болады. Ол сойдақ тісті бүлшықетпен бірге басталып, шошқада танау сүйегіне, ал ірі қара малда жоғарғы ерінде аяқталады.
   
7. 
   Төменгі ерінді түсіргіш бүлшықет — ш. сіергеззог ІаЬіі іпГегіогіз — төменгі жақ сүйегінің тісті жиегін бойлай орналасады. Оның басталар үшы үрт бүлшықетімен бірігіп кетеді. Бүлшықеттің екінші үшы теменгі ерінде аяқталады.
   

6. 
   Үрт бүлшықеті — ш. Ьиссіпаіог — үрттың кілегейлі қабығымен жанасып жатып, беткейлік және терең қабатардан түра- ды.
   

1. 
   Үлкен шайнау бүлшықеті — т. таззеіег — өте күшті, қауырсынды бүлшықет. Ол теменгі жақ сүйегі бүтагының латеральды бетінде жатады. Еттің беткей қабаты — бет қырынан, ал терең қабаты бет догасынан басталып, теменгі жақ сүйегінің шайнау бүлшықет шүңқырында аяқталады.
   
2. 
   Самай бүлшықеті — т. Іетрогаііз — самай шүңқыры мен қырынан бастау алып, теменгі жақ сүйегінің етті есіндісіне барып бе- киді.
   
3. 
   Қанатша бүлшықеті — т. ріегуеоідеиз — теменгі жақ сүйегінің медиальды бетінде орналасқан. Ол екі беліктен түрады. Қанатша медиальды бүлшықет таңдай және қанатша сүйектерден басталып, теменгі жақ сүйегінің қанатша ойысында аяқталады.
   

4. 
   Қосқүрсақты бүлшықет — ш. сііеазігісиз — мойындырықты есінді мен теменгі жақ сүйегі денесінің вентральды жиегінде жатады.
   

5. 
   Мойындырық-жақ бүлшықеті — т. рёиІотапдіЬиІагіз — тек жылқыда гана кездеседі. Ол мойындырықты есіндіден басталып теменгі жақ сүйегі бүтагының каудальды жиегіне бекиді.
   

1. 
   Буындарға әсер ететін бүлшықеттердің қүрсағы әрқашанда сол буыннан жоғары орналасады. Мысалы, иық буынының бүлшықеттері жауырын аумағында орналасқан.
   
2. 
   Буынды жазғыш бүлшықеттер буын бүрышының тебесінде, бүккіш — буын бүрышының ішкі жағында, аяқты түлғаға жақындатқыштар — аяқтың медиальды, ал алыстатқыштар — лате- ральды бетінде жатады. Буынды айналдырғыш бүлшықеттер сыртқа аш^лдырғыш /супинатор/ және ішке айналдырғыш /пронатор/ бо- лып белінеді. Бүлшықеттердің бүл тобы ездері әсер ететін буындар-
   

30-сурет. Жылқыиың жауырын және иық бұлшықетгері (лате-

4. 
   — иықтың екібасты булшықсті; 4'— сіңірлі ушы;
   
5. 
   — қүстумсықты-тоқпан жілік бүлшықеті; 6 — иық- тың үшбасты булшықті /медиальды басы/; 7 — кв- кіректің терең булшықеті; 8 — тоқпан жілік булшықсті; 9 — кокіректің беткей бүлшыкеті; 10 — ті- зені жазғыш корі жілік булшықеті; 11 — жауырынасты
   

32-сурет. Жылқының бі- лек және алдыңғы аяқ басы бұлшықеттері /лате- ральды бет/:

33-сурет. Жылқының білек және алдықғы аяқ басы бүлшықетгері /медиаль- ды бет/:

3. 
   Білек шандырын кергіш бұлшықет — т. Іепзог Ғазсіае- апІіЬгасһіі — иықтың үшбасты булшықетінің үзын басының медиаль- ды бетінде жатқан жүқа, таспа пішіндес ет. Ол жауырынның каудаль- ды жиегінен, үлкен жүмыр және арқаның тым жалпақ бүлшықеттерінің шандырынан басталады да, шынтақ өсіндісі төмпегі мен білек шандырында аяқталады.
   

3. 
   Иықтық екібасты бүлшықеті — т. Ьісерз Ьгасһіі — пішіні ұршық тәріздес, жуан, екі буынға қатар әсер ететін күшті сіңірлі ет. Ол езінің сіңірлі үшы арқылы жауырын төмпегінен басталып, екі сіңірлі үштарының біреуі кәрі жілік бүдырына, ал екіншісі шынтақ буыңдагы медиальды бүйір байламьшың төменгі жағына бекиді.
   

3. 
   Тоқпан жілік бұлшықеті — т. Ьгасһіаііз — тоқпан жілік моиы- нының пальмарлы бетінен басталады. Ол жіліктің латеральды бетімен төмен созылып, дельта бүдырының дистальды түсында жіліктің де- несін айналып өтіп, оның дорсальды бетіне шығады да,^ екібасты бұлшықеттің бекитін түсынан төмен, кәрі жілік бүдырында аяқталады.
   

1. 
   Тізені жазғыш кәрі жілік бүлшықеті — т. ехіепзог сагрі гаШаІіз — білек сүйектерінің дорсальды бетінде жатқан жуан ет. Ол тоқпан жіліктің латеральды айдаршықүсті қырынан басталады. Білек сүйектерінің дистальды бөлігінде еттің қүрсағы сіңірге айналып, Ш жіліншік сүйегінің бүдырына бекиді.
   

2. 
   Тізені жазғыш шынтақ бүлшықеті — т. ехіепзог сагрі иіпагіз — тоқпан жіліктін жазғыш /латеральды/ айдаршық үстшен бастала-
   

3. 
   Үлкен саусақты алыстатқыш бүлшықет — т. аМисІог с1і£іІаІІ5 ро11ісІ8 1оп&и:> — кәрі жіліктің дистальды бөлігінің латеральды бетінен басталады. Ет сіңірі медиодистальды бағытта қиғашталып, тізе буы- нының дорсальды бетіне шыгады да, II жіліншік сүйегінің басына ба- рып бекиді.
   

3. 
   Тізені бүккіш кәрі жілік бүлшықеті — т. Нехог сагрі гасііаііз
   

• 
  тоқпан жіліктін бүккіш /медиальды/ айдаршық үстінен басталып, жіліншік сүйегінің басьша барады.
  

5. 
   Тізені бүккіш шынтақ бүлшықетініқ — т. Яехог сагрі иіпагіз
   
• 
  тоқпан жіліктік және шынтақтық бастары болады. Бүлардың біріншісі тоқпан жіліктің медиальды айдаршық үстінен, ал екіншісі шынтақ бүдырының медиальды бетінен басталып, екеуі де, тізенің қосымша сүйегіне бекиді.
  

2. 
   — V бақайларда аяқталады.
   

2. 
   Бақайдың бүйі0лік жазгыш бұлшықеті — т. ехіепзог сііцііогит Іаіегаііз — бақайдың жалпы жазгыш бүлшықеті мен тізені казгыш шынтақ бүлшықетінің арасында орналасады. Ол шынтақ бу- ымының бүйірлік байламынан, кәрі жіліктің байлам темпегінен және шынтақтың латеральды бётінен басталады. Әр түрлі жануарларда біркелкі аяқталмайды.
   

2. 
   Бақайдың беткейлік бүккіш бұлшықеті — т. Яехог дівііошт •.ирсгНсіаІіз — тоқпан жіліктің бүккіш /медиальды/ айдаршықүстінен басталып, II — V — бақайлардың түсамыс сүйектерінің дистальды, то- пай сүйектерінің проксимальды бөлігіне бекиді. Оның латеральды және медиальды үштарының арасынан бақайдың терең бүккіш бүлшыкеттің сіңірі өтеді.
   

2. 
   Бақайдық тереқ бүккіш бұлшықеті — т. Яехог сіівііогит ргоһіпсіиз — білек сүйектерінің пальмарлы бетіне орналасады. Оның тоқпан жіліктіқ кәрі жіліктік және шынтақтық бастары болады. Еттің тоқпан жіліктік басы жіліктің медиальды айдаршық үстінен, кәрі жіліктік басы шынтақ өсіндісінің медиопальмарлы бетінен, ал шынтақтық басы осы сүйектің проксимальды бөлігінің латеральды бетінен басталады. Бүл үш бас жалпы сінірге бірігіп, түяқ сүйегіне бекиді. Жануар бакайлары санына қарай бірнеше тармақтарга белінеді.
   

2. 
   және IV бақайларга бекиді. Итте бүлшықеттің жалпы сіңірі I — V бақайларга арналған тармақтарға бөлінеді.
   

Артқы аяқ бүлшықеттері — Мизсиіі тетЪгі реіѵіпі

2. 
   Ортаңғы бөксе бүлшықеті — т. ^іиіеиз тесііиз — бексе ет- терінің ішіндегі ен қомақтысы. Ол мыкын сүйегінің бөксе беті мен қүйымшақ-мықын байламынан басталып, үлкен үршықта аяқталады.
   

2. 
   Қосымша бөксе бүлшықеті — т. §1иіеи5 ассеззогіиз — ортаңгы бөксе бүлшықетімен бірігіп кетеді. Ол мықың сүйегінің қанатынан ба- сталып, үлкен үршықта аяқталады.
   

2. 
   Терең бөксе бүлшықеті — т. еіиіеиз ргоГипйиз — ортаңғы бөксе бүлшықетінің астында орналасады. Ол шонданай қырынан бас- талып, үлкен үршықта аяқталады.
   

2. 
   Алмүртша бүлшықет — т. рігіГогтіз — тек итте жеке бүлшықет түрінде болады. Ол қүйымшақ сүйегі мен қүйымшақ-жам- бас байламынан басталады да, сіңірлі үшы арқылы үлкен үршыққа келіп бекиді.
   

2. 
   Жартылай сіңірлі бүлшықет — т. зетйепсііпеиз — санның екібасты бүлшықетінің каудальды жағындағы тері астында орналаса- ды. Ол шоңданай төмпегі /шонданайлық басы/ мен қүйымшақ сүйегінен /омыртқалық басы/ басталады. Ет талшықтары медиоди- стальды бағытта тобықты буынның түсында сіңірге айналып, асықты жіліктің қырында аяқталады. Сонымен қатар, ол тігінші, сымбат бүлшықеттерінің сінірлерімен және спрақ шандырымен бірігіп, өкше темпегіне барыи бекиді.
   

2. 
   Жартылай жарғақты бүлшықет — т. зетітетһгапозик — жартылай сіңірлі бүлшықеттен кейін, тері астында орналасады. Ол шонданай төмпегінің каудальды жиегінен басталып, ортан жіліктің медиальды айдаршығында аякталады.
   

2. 
   Саннық шаршы бүлшықеті — т. еиасігашз ктогіз — шонда- най сүйегі денесінің вентральды бетінен басталып, краниовентральды багытта қиғашталып, ортан жіліктің үршыққа аралық шүңқырына бе- киді.
   

2. 
   Саннық жалпақ шандырын кергіш бүлшықет — т. Іепзог Газсіез Іаіае — санның алдыңгы бетін ала сербеқ жамбас-ортан жілік және тобықты буындар аралыгындагы үш бүрышты кеңістікте орнала- сады. Ол сіңір арқылы сербектен және ортаңгы бөксе бүлшықетінен басталады. Ет талшықтары желпуіш тәрізді каудовентральды багытта тарамдалып, санның жалпақ шандырымен бірігіп кетеді де, тобык сүйегі мен асықты жіліктің қырына барып бекиді. Еттің каудальды болігі беткей бөксе бүлшықетімен бірігеді.
   

2. 
   Тігінші бүлшықет — т. заПогіиз — таспа пішіндес, үзынша келіп, санның медиальды бетінде жатады. Ол мыкын шандыры мен кіші бел бүлшықетінің сіңірінен басталып тобық сүйегі мен асықты жіліктің қырына бекиді.
   

2. 
   Қырлы бүлшықет — т. ресііпеиз — санның медиальды бетінде тігінші мен сымбат бүлшықеттердің аралыгында орналасады. Ол мықын-шат дөңесінен басталады. Ет қүрсағы қиғаш багытта жүріп, ортан жіліктің медиальды бетіндегі кіші үршықтың төменгі түсына бекиді.
   

1. 
   Сымбат бүлшықеті — т. егасіііз — санның медиальды бетінде жатқан қалың ет. Ол жамбас жігінен және қүрсақтың тік бүлшықетінің сіңірінен басталады. Тобық буынының түсында сымбат бүлшықеті жалпақ сіңірге айналып, тобық сүйегінің тік байламына, асықты жіліктің қырына және сирақ шандырына бекиді.
   

2. 
   Санды жақындатқыш бүлшықет — т. асісіисіог — жамбастың вентральды бетінен, жапқаш тесігінің медиальды және каудальды жи- егінен басталып, ортан жіліктін кіші үршыгы мен медиальды айдар- шықтың аралыгына бекитін бүлшықет.
   

1. 
   Сыртқы жапқыш бұлшықеті — т. оЫигаІогшз ехіегпиз — үш бүрышты жалпақ ет. Ол жамбас сүйегінің вентральды бетінен, жапқыш тесігінің медиальды жиегінен басталып, сіңірлі үшы үршықаралық шүңқырға бекиді.
   
2. 
   Ішкі жапқыш бұлшықеті — т. оЫигаІогіиз іпіегпиз — жамбас сүйегінің дорсальды бетінде орналасқан жалпақ үшбүрышты ет. Ол жапқыш тесігінің краниальды жиегінен басталып, сыртқы жапқыш етімен бірге аякталады.
   

Тобық буынының бүлшықеттері

1. 
   Саннық төртбасты бүлшықеті — ш. ^иасігісерз Гетогіз — ортан жіліктін алдыңғы жағында орналасқан өте күшті ет. Оның тіқ лате- ральды, медиальды және аралық бастары болады.
   

2. 
   Тобықасты бүлшықеті — т. роріііеиз — асықты жіліктің про- ксимальды бөлігінің плантарлық бетінде, балтыр етінің астында орна- ласады. Ол ортан жіліктің латеральды айдаршығының тобықасты шүңқырынан басталып, медиодистальды бағытта қиғашталып асықты жілік бұдырының медиальды жиегіне бекиді.
   

2. 
   Артқы асықты жілік бұлшықеті — т. ІіЬіаІіз саисіаііз — асықты жіліктің плантарлық бетінде орналасады. Ол бөлек бүлшықет ретінде тек итте ғана кездеседі, ал басқа жануарларда бақайды бүгетін терең бүлшықеттің қүрамында болады. Оның басталатын үшы шыбық сүйегінің проксимальды бөлігі. Ет қүрсағы асықты жіліктің медиальды жиегімен дистальды бағытта томен түсіп, итте ортаңғы және бірінші тілерсек сүйектерінде, ал басқа малдарда бақайды бүгетін терең бүлшықеттің сіңірінде аяқталады.
   

2. 
   Алдықғы асықты жілік бұлшықеті — ш. ІіЪіаІіз сгапіаііз — асықты жіліктің дорсальды бетінде орналасады да, осы сүйектің про- ксимальды бөлігінен басталып, тілерсек пен жіліншік сүйектеріне бе- киді.
   

2. 
   Үшінші шыбық бүлшықеті — т. регопеиз Іеіііиз — әр түрлі жануарларда түрліше болады. Ол ортан жіліктің латеральды айдар- шыгындагы жазғыш шүңқырдан және бақайдың үзын жазғыш бүлшықетінің сіңірінен басталып, асықты жіліктің жазғыш сайы арқылы өтеді. Сирақ аумағында бүл бүлшықет бақайдың үзын жазгыш бүлшықетінен ажырап, тілерсек буынының түсында сіңірге айналады.
   

2. 
   Шыбықтың ұзын бұлшықеті — т. регопеиз 1оп§из — сирақ сүйегінің латеральды бетінде жатып, шыбық сүйегі мен асықты жіліктің латеральды айдаршығынан басталады. Еттің сіңірлі үшы IV — тілерсек пен жіліншік сүйектерінің аралығындағы тесік арқылы өтіп, тілерсектің плантарлық бетіне шығады да, I тілерсек пен II жіліншік сүйектеріне бекиді.
   

1. 
   Бақайдық үзын жазғыш бүлшықеті — ш. ехіешог сіі^ііогиш Іопеиз — өзінің қүрсағымен асықты жіліктің дорсальды бетінде жата- ды. Ол ортан жіліктің латеральдық айдаршыгындағы жазғыш шүңқырдан басталып, асықты жіліктің жазғыш сайы арқылы оның дорсолатеральды бетінде шығады. Бүлшықеттің дистальды белігі сіңірге айналып, түяқ сүйегінің жазғыш өсіндісіңде аяқталады.
   

2. 
   Бақайдық бүйір жазғыш бүлшықеті — ш. ехіепзог сіі^ііогит Іаіегаііз'— сирақтың латеральды бетінде жатып, тобықты буынның бүйір байламы мен шыбық сүйегінен басталады. Ол тілерсек буыны- ның жоғарғы түсында сіңірге айналып, әр түрлі жануарларда түрліше аяқталады.
   

3. 
   Үлкен бақайдық үзын жазғыш бүлшықеті — т. ехіешог сіі£Ш һаііисіз 1оп£из — жеке бүлшықет ретінде тек ит пен шошқада кезде- седі. Ол шыбық сүйегінен басталып, II бақайда аяқталады.
   
2. 
   Бақайдық беткей бүккіш бұлшықеті — т. Пехог сііёііогит хирегіісіаііз — ортан жіліктің айдаршықүсті шыңқырынан басталып, балтыр етінің латеральды басымен бірігіп кетеді де, өкше төмпегінің латеральды және медиальды беттеріне барып бекиді. Одан әрі бүлшықеттің сіңірлі үшы екі тармақталып түсамыс пен топай сүйек- терінде аяқталады.
   

2. 
   Бақайдың терең бүккіш бүлшықеті — т. Нехог сііеііогит ргоГипсІиз — асықты жіліктің плантарлы бетінде жатады.
   

^/-сурет. іері жаоыны:

• 
  эпидермис; II — дерма; III — теріастылық; IV — сезім түктері; V — жабынды түктер; VI—түк фоллику- ласы. 1 — түк сабагы; 2 — түк түбірі; 3 — түк баданасы; 4 — түк емізікшесі; 5 — түк қапшыгы; 6 — түбіі қынабы; 7 — май
  
• 
  бездері; 8 — тер бездері; 9 — түк көтеруші ет будасы; 10 — түк қапшыгынын қойнаулары
  

көтеріліп, эпидермистің сыртқы бетіндегі өз тіршілігін тоқтатқан клеткалардың орнын басады. Сейтіп, эпидермисті қүраушы эпидермо- циттердің цитоплазмасыңда мүйізді зат — кератин түзіліп, олар кера- тиноциттерге айналады. Негіздік қабатта эпидермоциттермен қатар теріге әр түрлі түс беретін меланин пигментін түзуші меланоциттер де бар.

• 
  гасііх рііі — деп атайды. Түк түбірінің жуандап аяқталатын жерін тук баданасы — ЬиІЬиз рііі — дейді. Тері түгінің есетін болігі осы түк баданасы. Бүның негізін үздіксіз кебейіп, мүйізденіп түктерді түзетін эпидермоциттер қүрайды. Ал, түктің өсу процесін қамтамасыз ететін түк баданасының төменгі емізікше тәрізді ішкі белігін тук емізікшесі
  
• 
  раріііа рііі — деп атайды. Түк емізікшесі қан тамырлары мен жүйкелерге бай борпылдақ дәнекер тканьнен түрады.
  

кейде, мысалы, еркек жануарлардың жыныс ағзалары басынын терісінде май бездерінің өзегі терінің сыртқы бетіне тікелей ашылады. Май бездерінің өзектері көпқабатты жалпақ эпителиймен астар- ланған. Май бездері сиыр желінінің емшектері, жыртқыш, күйісті және үсақ мал қаңсарлары терілерінде, майтабанда, түяқта, мүйізде болмайды.