және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Тізе майтабаны — Іогиз сагреив — жыртқыштарда, мысалы асы- ранды итте жақсы жетілген. Ол оның қосымша тізе сүйегінің түсында орналасады. Ал, жылқыда тізе майтабаны алдыңгы аяқтың меди- альды бетінде, білектің дистальды түсында мүйізді қалдық ретінде керінеді.
Тілерсек майтабаны — Югиз Іагзеиз — итте жақсы жетілген. Жылқыда мүйізді қалдық ретінде тілерсектің медиальды бетінің төменгі түсында көрінеді. Алдықгы жіліншіктік майтабаны — Іогиз шеіасагреиз — иттің алдыңгы аяғының пальмарлы бетінің I фалангісі түсыңда барлық сау- сақтарда жақсы жетілген. Артқы жіліншік майтабаны — іогиз теШагзеиз — иттің артқы аяғының плантарлық бетінде I саусақ түсында болады. Жылқыда алдыңғы және артқы жіліншік майтабаны аталған аяқтардың шашасы түсында орналасып, тебінгілік — саісаг теіасагреит еі теіаіагзеит — деп аталады. Ірі қара, үсақ малдарда, шошқада жоғарыда баяндалган майтабандар болмайды. Саусақ майтабаны — Іогиз сІІ£ІІа1І5 — немесе түяқ майтабаны — Іогиз ипіиіае — барлық жануарларда жақсы жетілген. Итте саусақ, түяқты жануарларда — түяқ майтабаны деп аталады. Бүл майтабан бақайдың III фалангасының артқы бетінде орнала- сады. Түяқты жануарлардың ішінде жылқыда түяқ майтабаны ете жақсы жетілген. Оның пішіні жебе тәрізді болып келеді. Сондықтан, ол түяқ жебесі — сипеиз ип^иіае — деп аталады. Майтабанда теріге тән эпидермис — ерійеппіз Іогі, дерма (нағыз тері)— согіит Іогі, шел — Іеіа зиЬсиіапеа — қабаттары болады. Түяқ майтабанының қүрылыс ерекшіліктеріне эпидермис пен шел қабатынЫң күшті дамуын жатқызуга болады. Эпидермистің сыртқы мүйізді қабаты мүйізді жебені — сипеиз согпеиз — жасайды. Мүйізді жебенің төбесі — арех сипеі, негізі — Ьазіз сипеі, латеральды және медиальды екі аяқшалары — сгиз сипеі Іаіегаіе еі тедіаіе — болады. Мүйізді жебені түяқтың мүйізді үлтаны мен айналыс қабырғасынан латеральды және медиальды сайлар — зиісиз рагасипеаііз Іаіегаііз еі тесііаііз — беліп түрады. Майтабанның шел қабаты серпімді майлы жастықтан және одан дамыған майтабан шеміршегінен — сагіі1а£о риіѵіпі — қүралған. Ірі қара және үсақ малдар мен шошқаның түяқ майтабандарында мүйізді жебе болмайды. Олардың қүрылысы жылқы майтабаны қүры- лысына үқсас. Түйенің түяқ майтабаны ете күшті дамыған. Оның шел қабатындагы келемді бір майлы жастығы екі түяққа ортақ. Майта- банның сыртқы эпидермисі күсті болып келеді. Сондықтан, түйені жүптүяқтылар отрядынан беліп, күстіаяқтылар отрядына жатқызады. Дененің сыртқы орта әсерлеріне тікелей қатысты, мысалы, аяқтардың, мүйіздің үштарындагы тері эпидермисінен тіршілікке бейімделген қалың қабатты мүшелер дамиды. Бүларға тырнақ — ип§иіси1а, түяқ — ип§и1а, мүйіз — согпи — жатады. Түяқ (копыто) — ип^иіа — теріден дамыған мүйізді мүше. Ол терт бөлімнен түрады. Түяқ көбесі — ІітЬиз ип^иіае — терінің мүйіз түяққа бітер жеріндегі ені 0,5 см аралық. Түяқ көбесі де тері сияқты эпидермис, дерма, шел қабаттарынан түрады. Түяқ көбесі эпидермисінен мүйіз түяқтың сыртқы жылтырауық жүқа қабығы — глазурь өсіп жетіледі. Түяқ жүлыеы — согопа ші£и1ае — түяқ көбесінен твменірек ор- наласады. Ені 1,5 см. Мүйіз түяқтың ішкі жоғарғы жағындағы ойысқа жарты сақина түрінде жанасып жатады. Түяқ жүлығы да эпидерми- стен, дермадан және шелден түрады. Оның эпидермисінен түяқ мүйізі қабырғасының негізгі қабатын қүрайтын түтікшелі мүйіз өседі. Туяқ қабьіргасы — рагіез ип§и1ае — эпидермистен және дерма- дан түзілген. Шел болмайды. Сондықтан, дерма тікелей түяқ сүйек- қабымен тікелей байланысқан. Түяқ қабырғасы эпидермисінен мүйізді түяқтың ішкі жапырақша қабаты өседі. Туяқ ултаны — зоіеа ип^иіае — эпидермис және дермадан түрады. Бүнда да түяқ қабырғасындағыдай дерма сүйекқаппен берік байланысады. Үлтан эпидермисінен мүйізді түяқтың үлтанын қүрай- тын түтікшелі мүйіз өседі. Сөйтіп, жануарлардың мүйізді түяғын түяқ көбесі, жүлыгы, қабырғасы, үлтаны және майтабан эпидермистерінің мүйізді қабаттары бірлесіп түзеді. Мүйіз (рога) — согпи — ірі қара және үсақ малдар мүйіздері маңдай сүйегінің мүйізді есіндісін қаптап жатқан тері эпидермисінен дамиды. Мүйіздің терісі эпидермис және дермадан түрады. Дерма мүйіз өсіндісінің сүйекқабымен берік байланысады. ІШКІ АҒЗАЛАР ТУРАЛЫ ІЛІМ — 8РІАІЧСНШШСІА Тірі организмге тән қасиет жануарлар денелері мен оларды қоршаған сыртқы орта арасындағы зат алмасуды — ас қорыту, тыныс алу, зәр шығару ағзалар жүйелері, ал көбею процесін — аталық және аналық көбею ағзалары іске асырады. Ас қорыту жүйесі организмді қоректік заттар және сумен, тыныс алу жүйесі оттегімен қамтамасыз етеді. Зат алмасудан пайда болған өнімдер: азық қалдығы — ас қорыту, жүйесі, көмірқышқыл газ — тыныс алу, белоктік ыдырау өнімдері, су, керексіз түздар, улы заттар — зәр шығару жүйелері арқылы сыртқы ортаға шығарьілады. Организмде ас қорыту, тыныс алу, зәр шығару, көбею ағзалары негізінен көкіреқ қүрсақ және жамбас дене қүыстарында орналасып, сыртқы ортамен табиғи тесіктер 38-сурет. Ішек түтігінің қүрылысы: А — узыннан, Б — калдененнен кесінді керінісі. I — кілегейлі кабьік; 2 — кілегейасты кабат; 3 — еггі кабык /сакинаша кабат/; 4 — етті кабыктык ұзынша кабаты; 5 — сірлі кабык; 6 — жекелсгсн лимфа фолликулдары; 7 — лимфа түйіндері; & — қан тамырлары мен жүмкелер. арқылы қатысады. Сондықтан, бүл мүшелер ішкі ағзалар — зріапсһпа, 8. ѵізсегіз немесе епіегоп /грек/—деп аталады. Ішкі ағзалар қүрылыс жағынан бір^біріне үқас түтікше ағзалардан түрады. Мысалы, ас қорыту түтігі дене бөлігінің бойымен өтеді. Оның бас аумағында кіреберіс тесігі /ауыз/ және оған қарама-қарсы де- ненің күйрық аймағында — шығаберіс тесігі /анус/ болады. Тыныс алу түтігінің сыртқы ортамен қатысатын жүп мүрын тесіктері болады. Олар қызметіне қарай кіреберіс және шығаберіс тесіктерінің қызметін атқарады. Зәр шығару және аталық жыныс түтіктеріңде тек бір ғана шығаберіс тестіктері болады. Осы тесіктер арқылы олар өз өнімдерін сыртқы ортаға шығарады. Тесіктерге қарама-қарсы жақта орналасқан өнімдер түзілетін ағзалар /бүйреқ ен/ де түйық үсақ түтікшелерден түрады. Аяальік жыныс түтігінін кіреберіс және шығаберіс тесіктері болады. Кіреберіс тесігі жүмыртқалыққа қарай бағытталып, қүрсақ қуысында орналасады. Ол қүрсак куысына ашылады. Аналық жыныс түтіғінің сырткы тесігі қызметін жыныс саңылауы атқарады. Зәр шыгару және жыныс түтіктерінің шығаберіс тесіктері, әдетте, бірігіп кетеді. Түтікше ағзалардың қабырғасы үш қабықтан түрады /38-сурет/. Олар кілегейлі, етті және сірілі немесе адвентидия. Кілегей қабық — іипіса тисояа. Түгікше ағзалардың қуыстары сыртқа ортамен тесіктер арқылы қатысады. Сондықтан, оның ішкі беті жабынды ткань — эпителиймен астарланады. Кілегейлі қабықтың ііикі эпителий қабаты — зІгаШШ ерііеііаіс — қүрылысы жагынан түтікше ағзалардың денедегі орналасу орнына және атқаратын қызметіне сәйкес әр түрлі болып келеді. Мысалы, дененің табиғи тесіктері арқылы сыртқы ортамен тікелей қатысатын ағзалардың кілегейлі қабығы көпқатарлы эпителиймен астарланады. Эпителий ткані бүл ағзаларда қорғаныс қызметін атқарады /ауыз қуысы, жүтқыншақ, өңеш, несеп-жыныс кіреберіс мүрын қуысына кіреберісі, анус т. б./ Ал, зат алмасу процесі белсенді жүретін түтікше ағзалардың кілегейлі қабығын бір қабат шаршы немесе призма тәрізді эпителий /безді қарын, ішеқ бүйрек түтікшелері — нефрон т. б./ қаптайды. Эпителий қабатының астында кілегейлі қабықтың дәнекер тканьді негізі немесе өзіндік қабаты — Іатіпа ргоргіа тисозае — болады. Ол борпылдақ дәнекер тканьнен түрады. Бүл екі қабаттың шекарасы бо- лып негіздік жарғақ /базальды мембрана/ — тетЬгапа Ьазііагік — есептеледі. Түтікше агзалардын кілегейлі қабықтарында көлденеңінен немесе үзынынан орналасқан қатпарлар болады. Бүлар кілегейлі қабықтың үшінші ет цабатының — зІгаШШ тизсиіагіз — жиырылуы нэтиже- сінде түзіледі. Бүл қабатты бірынғай салалы ет ткані қүрайды. Кілегейлі қабықтың тертінші қабаты — кілегейліасты негіз — Іеіа зиЬтисоза — көлемі үлкейетін түтікше ағзаларда /өңеш, қарын, ішеқ жатыр т. б./ жақсы жетілген. Керсінше, созылмайтын ағзаларда /қызыл иеқ тіл т. б./ бүл қабык мүлдем болмайды. Кілегейліасты негізі борпылдак дәнекер тканьнен түрады. Кілегейлі қабық қоректендіруші қан, лимфа тамырларына бай келеді. Етті қабық — Шпіса тизсиіагіз — түтікше ағзалардың ортаңғы қабыгы. Мүшелердің денедегі орнына және атқаратын қызметіне бай- ланысты етті қабық көлденең жолақты ет тканінен /ауыз қуысы мүшелері, жүтқыншақ, еңештің басталар бөлігі, көмекей, тік ішектің соңгы бөлігі/ немесе бірыңғай салалы ет тканінен /қалған түтікше ағзаларда/ түрады. Етті қабық өз кезегінде ііикі сақинаша қабаттан. — зІгаШт сігсиіаге және сыртқы үзьінша қабаттан — зігаіит Іоп^ііисііпаіе — түзілген. Ал, ауаның үздіксіз етуін қамтамасыз ететін тыныс алу ағзаларының ортаңғы қабығын /мүрын қуысы, көмекей, кеңірдеқ бронхтар/ қатты тканьдер — сүйеқ шеміршек қүрайды. Сірілі қабық — Шпіса зегоза — дене қуыстарында орналасқан түтікше агзалардың сыртқы қабығы. Ол сыртқы беті суланып түратын жүқа қабық, ез кезегіңде ішкі сіріасты дәнекертканьді негізден — Іеіа зиЬзегоза және сыртқы мезотелийден /бірқабатты жалпақ эпи- телий/— тезоіеііит — түрады. Ал, дене қуыстарынан тыс жатқан түтікше ағзалардың /жүтқыншақ, көмекей, өңеш пен кеңірдектің мойын бөлігі, тік ішектің, қынаптың, несеп-жыныс кіреберісінің, не- сеп-жыныс өзегінің, несепағардың жамбас қуысынан кейін орналасқан бөлігі/ сыртқы қабығын адвентиция — Шпіса асіѵепШіа — қүрайды. Ол тек борпылдақ дәнекер тканінен түрады. Ішкі ағзалардың қүрамында түтікше ағзалардан басқа қомақты / паренхималы/ ағзаларда болады. Олар не түтікше азғалардың қабырғаларында, не олардан тыс орналасады. Паренхималы ағзаларға негізінен бездер жатады. БЕЗДЕР Бездер — еіапсіиіа (£І.)—деп өздерінен сөл бөлетін ағзаларды айтады. Бүған сілекей, өңеш, қарын, ішек бездерін, бауырды, үйқы безін, жыныс бездерін, бүйректі, ішкі секреция бездерін т. б. жатқызуға болады. Сыртқы ортаға шығарылатын без сөлдері — сек- рет, ал дененің ішкі ортасына бөлінетін сөлдер — инкрет деп аталады. Денеден сыртқа бөлінетін ыдырау өнімдері мен улы заттарға бай, ор- ганизмге керексіз сөлдер — экскрет /мысалы, несеп, тер т. б./ деп аталынады. Без қүрылысы жағынан паренхималы ағза, яғни бір-бірімен мор- фо-функциональдық жағынан тығыз байланысқан екі бөліктен түра- ды. Олар: паренхима және строма. жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|