Негізгі ішкі шаруашылықтық жолдарды орналастыру

Автомобиль жолдары 5 категорияға бөлінеді. СНиП П-Д-5-72 бойынша шаруашылықтық территориясында:

1. кіру жолдары ІV категорияға жатады,

2. тұрақты ішкі шаруашылық жолдар – V категорияға жатады.

Ішкі шаруашылық жолдарды 4 негізгі топқа бөледі:

1) бас ішкі шаруашылықтық жолдар;

2) кіру жолдары;

3) негізгі дала жолдары;

4) ауылшаруашылық елді мекендік жолдар мен кіру жолдары.

І топ – шаруашылық орталықтарын бөлімше орталықтарымен, бөлімше орталықтарын өзара, шаруашылық орталығын басқа елді мекендермен, ортақ пайдаланылатын автом. Және темір жолдармен.

ІІ топ – бөлімше орталықтарын және басқа елді мекендерді мал қоралармен көмекші цехтармен; өнімді дайындау, сақтау алғаш өндеу пунктілерімен, тыңайтқыш, улы-химикаттарды сақтау орындарымен, құрылыс карьерларымен.

ІІІ топ – барлық елді мекендерді, фермаларды ауылшаруашылықтық алқаптармен, өндіріс учаскелерімен, дала қостарымен және т.б.

ІV топ – елді мекенді жоспарлау жобасында белгіленген жолдар.

Ішкі шаруашылықтық жолдар торын орналастыруда келесі мәселелер шешіледі: жолдардың бағыттарын анықтау, категориясын, жол жамылғысының типін анықтау, жол трассаларын және оларға орналасатын ғимараттардың орнын белгілеу. Сосын жолды салу бағасы және кезегі белгіленіп, экономикалық тиімділігі анықталады.

Ауыл шаруашылықтық кәсіпорының территориясындағы жолдар торы келесі қажеттіліктерді қамтамасыз етулері керек:

1) тиімді және ыңғайлы көліктік қатынасты, жыл бойы, уақытымен, төменгі өзіндік құнымен тасымалдау жұмыстарын орындауды;

2) транспорттық жұмыстарды жақсы ұйымдастыру арқылы а/ш өндірістің тиімділігін арттырып, шығынын азайту;

3) жүк тасымалдауды, жүксіз қатынасты бір жүйеге келтіріп, мәдени-тұрмыстық және басқа қоғамдық талаптарды қамтамасыз ету;

4) Территорияны әрі қарай ұйымдастыруда, жерді тиімді пайдалануда, қоршаған ортан қорғауда ыңғайлы жағдайлар жасауды;

5) жол құрылысына және пайдалануына неғұрлым аз шығын шығару.

Ішкі шаруашылықтық жолдарды орналастыруды жобалау аудандық жерге орналастыру схемасын, оның ішінде жолдар жүйесінің орналасуы жайында шешімдерді негізге ала отырып жасалады және осы жобадағы белгіленген өндіріс бөлімшелерінің және шаруашылық орталықтарының орналасуына байланысты жасалады. Және басқа, жоғарғы категориядағы ортақ жолдардың құрылыс жүргізу және реконструкциялау жобалары есепке алына отырып ішкі шаруашылық жолдар жобаланады.

Жобаның бұл құрам бөлігінде ең негізгі мәселе - ішкі шаруашылық жолдардың бағыттарын анықтау. Ол үшін жүк айналу пунктілері анықталады (грузооборотные пункты по значимости). Олар маңыздығына қарай 4 топқа бөлінеді:

І топ – әкімшілік ауданының орталығы, темір жол станциясы, өнімді өңдейтін пунктілер, мәдени орталықтар.

ІІ топ – а/ш-тық және жергілікті өндіріс ксәіпорындары, ірі елді мекендер.

ІІІ топ – ішкі шаруашылықтық жүк тасымалдау пунктілері – шаруашылық орталықтары мал фермалары, басқа ірі өндіріс объектілері.

ІV топ – ауыспалы егістік алқаптары, көпжылдық өсімдіктер, мал азықтың алқаптыр.

Жүк айналымы – ішкі шаруашылықтық және сыртқа жүктер мен адамдарды тасымалдау.

Жалпы және тауарлық өнімнің мөлшері белгісіз болғанда олар шаруашылықтың келешек болжам жоспарларын 40-50% көбейте отырып алынады, немесе есептеу арқылы. Ол үшін а/ш кәсіпорындарының статистикалық есеп беру материалдарын зерттеу отырып анықталады. І топ жолдарына 10-15 жылдық, ІІ топқа 5 жылдық деректер жиналады. Ал басқа топтарға – қазіргі кездегі деректер алынады.

Жолдың орташа жылдық жүк тығыздығы дегеніміз – белгілі бір учаскемен бір жылда өтетін барлық жүктердің жалпы мөлшері. Ол транспорттық байланыс схемасы бойынша жол бөлектері бойынша (өтетін) тасылатын жүктердің қосындысы ретінде анықталады.

Сол схема арқылы ішкі шаруашылықтық жолдардың ең экономикалық нәтижелі бағыттары анықталады және осы жолға басқа жүк тасымалдау пунктілерімен келетін кіріс жолдары белгіленеді. Жолдардың бағытын анықтағанда ортақ пайдаланудағы және жамылғысы бар жолдар, қоршаған орта есепке алынады. Жолдан биік жерлер, жер бедері күрделі емес жерлер арқылы өтеді. Жолдар, құнды а/ш-тық алқаптар арқылы неғұрлым аз өтуі керек.

Жолдың категориясы және жамылғысының типі – олардың мәніне, құрылыс материалдарының бар болуына, автомобильдер жүрістерінің қарқындылығына және жолдың жүктасымалдау тығыздығына байланысты таңдап алынады.

250т

150т

205 т

Негізгі мелиоративтік және су шаруашылықтық құрылыстардың объектілерін орналастыру.

Мелиоративтік және су шаруашылықтық құрылыс объектілеріне суарылатын және құрғатылатын жерлер алқаптары, тоғандар, су қоймалары, лимандар негізгі магистралдық каналдар, коллекторлар және ьасқа ғимараттар жатады.

Оларды орналастырғанда шаруашылықтық тиімді болуына, жерді неғұрлым нәтижелі пайдалануға және техникалық нормативтерге және ережелерге сәйкес болуларына тырысады.

Нег.: 1. [71-73], 2. [84-92].

Қос.: 2. [92-94].

1. Шаруашылық жерін орналастыру жобасын жасағанда қандай территорияны инженерлік жабдықтандыру объектілері орналастырылады?

2. Террияторияны инженерлік жабдықтауды жобалағанда қандай талаптар қойылады?

3. Автомобиль жолдарының категориялары және оларды қандай техника-экономикалық көрсеткіштермен анықтауға болады?

4. Ішкі шаруашылық жолдарын, су шаруашылықтық объектілерін және басқа инженерлік ғимараттарды орналастыру варианттарын бағалауда қандай көрсеткіштер қолданылады?

5. Ішкі шаруашылықтық жерге орналастыру жобасында территорияны жабдықтандырудың негізгі инженерлік объектілерін орналастыру және оны негіздеу

Алқаптарды ұйымдастыру дегеніміз - оларды экономикалық тиімді және экологикалық нәтижелі құрамға және өзара ара қатынасқа келтіру және аймақта орналастыру.

Жобаланған а/ш алқаптардың құрамы, ара қатынасы және орналасуы келесі талаптарға сәйкес болулары керек:

- табиғи қасиеттеріне байланысты барлық жерлер нәтижелі пайдаланулары тиіс;

- эрозиялық процесстер тоқтатылып, олардың болмауына әсері тиюі керек;

- әрқашан алқаптардың өнімділігі орнына келтіріліп, жақсарылуы тиіс;

- алқаптарды ұйымдастыру жоба шешімдері белгіленген мамандыққа сәйкес болуы тиіс;

- мал азығын қамтамасыз етуді;

- өнімді тасымалдауға және сақтауға аз шығын шығуды қамтамасыз етуі;

- өндірістің өнімділігін көтеруге;

- а/ш алқаптардың ішкі территориясын ұйымдастыруға ыңғайлы жағдай жасау.

12.2 Алқаптарды ұйымдастырудың әдістемесі жайында түсінік, оның шешетін мәселелері және мазмұны.

Өндірісте пайдалануына және табиғи қасиеттеріне байланысты жер пайдаланымдар әртүрлі пайдаланым алқаптарына бөлінеді.

Пайдаланым алқаптары дегеніміз әрдайым белгілі бір өндірістік және басқа қажеттілікке пайдаланылатын, табиғи, тарихи қалыптасқан ерекшеліктері бар, немесе кейін пайда болған қасиеттері бар жер массивтері.

Әр жер алқабы өсетін өсімдіктерімен, олардың сапасымен, суланғандығымен, жер беті бедерінің элементтеріне орналасуымен, өндірісте пайдалану ерекшеліктерімен бөлектенеді (айырықшаланады).

Қазіргі классификация бойынша әрдайым ауылшаруашылықтық өндірісінде қолданылатын ауылшаруашылықтық алқаптарға егістік, шабындық жайылым, тыңайтылған жер, көпжылдық өсімдіктер жатады.

Ауылшаруашылық алқаптар бойынша ГОСТ бекітілген (мемлекеттік стандарт Мем.СТ)

Ауылшаруашылық алқаптардың құрамы табиғи – климаттық жағдайға өте тығыз байланыста. Жылдық орташа жауын-шашынның мөлшері 100мм аспайтын жерлерде жыртылған жер 10-13%.

Дәнді-дақыл өсіруге ығалдылығы жеткілі солтүстік аудандардың жерінің құрамында 72% - жыртылған жер.

Қалыптасқан ауылшаруашылық алқаптардың құрамы шаруашылықтардың мамандығына әсерін тигізеді.

Егістік үлесі 70-80% солтүстікте дәнді-дақыл өсіретін шаруашылықтар көп, ал мал өсіретін шаруашылықтарда мал азықтың алқаптардың үлесі өте жоғары.

ҚР егістіктің үлесі 15.8% қана көпжылдық өсімдіктер 0.1 млн. га алып жатыр.

Тыңайтылған жердің үлесі егістіктен шығарылған жерлердің мөлшеріне өсті.

Жобаның бұл құрам бөлігінің негізгі міндеті жерді жоғарғы тиімділікте пайдалануға және қорғауға жағдай жасау үшін алқаптардың тиімді ара қатынасын және орналасуын белгілеу.

Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшу - трансформация деп аталады. Трансформацияның негізгі мағынасы тиімді қатынасқа келтіру және а/ш алқаптарды нәтижелі түрге әкелу.

ҚР өкіметінің №1262 шешімі (14 қазан 1996ж.) бойынша трансформация жасау үшін жер пайдаланушының өтініші немесе жергілікті атқару органының инициативасы болу керек.

Ауылшаруашылық жерлері екі қүрамдас бөліктен тұрады:

1. Ауылшаруашылықы жерлері.

2. Ауылшаруашылық алқаптарына жатпайтын жерлер.

Ауылшаруашылықына жүйелі түрде ауылшаруашылық өнімін алу үшін қолданылатын алқаптарды ауылшаруашылық алқаптары дейміз. Оларқа: жыртылқан жер, көпжылдық көшеттер, шабындық, жайылым, тыңайқан жерлер жатады.

Егістік алқаптар – ең қымбат өнімді алқаптар. Ондай жерлерге құнарлылығы жоғары жүйелі түрде ауылшаруашылық мәдени дақылдарын егетін жерледі жатқызамыз. Соның ішінде пар жатады.

Көп жылдық екпе ақаштар – ол жерлерде ағаш, көшеттер, көпжылдық өсімдіктер өседі. Мұнда жеміс-жидек өсіріп, өнім алады. Сол сияқты дәрі-дәрмек дақылдары өсіріледі.

Ауылшаруашылық алқабына орман және бұталарды жатпайды.

Тыңайқан жер – жер учаскесі, бұрын жыртылған жер ретінде пайдаланған және бір жылдан артық уақытта ауылшаруашылық дақылдары егілмеген болса немесе пар астында пайдаланса, оны тыңайқан жер деп атаймыз.

Шабындық – жер учаскелері жақсы көгалданған, жақсы суарылқан, ылғалданған, қолдан суаруға келетін жерлер жатады. Ол жерден өсімдікті жүйелі түрде алып отыруға болатын пішендеме және т.б. мал азығын дайындауқа болады.

Жайылым – жүйелі түрде мал жаюқа болатын жерді алады. Табиғи түрде ол еңіс жерлерде, ылғалданған далалы, жартылай қалуы, аз қүнарлы, тұзданқан тасты жерлер болады.

Ауыл шаруашылықына жатпайтын жер алқаптарын шартты түрде 2-ге бөледі.

1. Ауыл шаруашылықын кеңейту резересі болып табылады. Оларқа: көшеттер, батпақтар, қатты және өте қатты тұздалған жерлер, құмдар т.б. жатады.

2. Ауыл шаруашылықының 2-ші тобына қүрылыс орындары, су, жол, қорқаушы көшеттер, басқа жерлер.

Бүрынқы ауыл шаруашыллық айналымына, қазіргі ауыл шаруашылық жарамсыз жерлер жатады. Ауыл шаруашылық алқаптары барлық жер қорының 27 процентін қорқайды. Оның ішінде бақалысы егістік, көпжылдық екпе ақаштар 10 процент.

Алқаптардың бір түрінен екінші түріне көшуі трансформация деп аталады.

Трансформацияның негізгі мағынасы тиімді қатынасқа келтіру және ауыл шаруашылық алқаптарды нәтижелі түрге әкелу.

Өндірістік мақсаты жерді пайдаланудың қарқындылығын арттыру, топырақ қүнарлығын арттыру, ең жоғарғы өнім алу.

Алқаптарды трансформациялаудың негізгі талаптары болып мыналар табылады:

- ауыл шаруашылық алқаптарының ауданын көбейту;

- ауыл шаруашылық алқаптарын пайдалану қарқындылығын анықтау;

- жыртылқан жер немесе басқа жоғарғы өнімді алқаптарының ауданын үлкейту;

- ұсақ контурлы учаскелерді тарату немесе жою және конфигурациясын жақсарту;

- инженерлік жол және ішкі шаруашылық құрлыстар сонымен қатар эрозияқа қарсы және табиғат қорқау шаралары бойынша учаскелерді белгілеу.

Ауыл шаруашылық алқаптарын жақсарту учаскелерді бір алқаптан екінші алқапқа ауыстыру үшін мелиоративтік немесе мәдени техникалық шараларды жүргізу арқылы олардың физико-химиялық жақдайын жақсарту және топырақ қабатын басқада қасиеттерін, жердің кеңістік қасиеттерін осының арқасында осың пайдалануын интенсивтік жоқарылату.

Осындай жобалардың ең басты процесі ауыл шаруашылық емес және ауыл шаруашылық алқаптарын трансформациялау, әсіресе жоқары өнімді максимальды көбейту мақсатымен жасалынады.

Мәдени-техникалық шараларқа мыналар жатады:

- мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту;

- ауыл шаруашылық алқаптарының өнімділігін жоғарылататын әртүрлі шараларды қолдану;

- орманды ақаш көшеттері және түбіртіктерді жою;

- ор, каналдарды көму, ойыс жерлерді тегістеу;

- үйінділерді жазу.

Мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту дегеніміз – бұл аз өнімді алқаптарқа жасанды дақылдар мен айырбастап егу. Бұл үшін жерді жыртып, мәдени-техникалық шараларды жүргізіп, көпжылдық шөпті егу.

Жеңіл жақсарту – бұл мал азықтық алқаптарды жер бетінде бақалы мал азықтық шөптері сақталмақанда мәдени-техникалық шараларды жүргізу барысында орындалады.

5. 
   Жер пайдаланудың кемістіктері жайында айтып беріңіз.
   
6. 
   Жер пайдаланудың кемістіктері қалай түзетіледі?
   
7. 
   Шаруа шаруашылығының жер үлесінің орналасуына қандай элементтер әсер етеді?
   
8. 
   Кемістіктерді жою жобасы қандай кезеңдерде орындалады?
   

Егін егудің ғасырлар бойы жиналған тәжірибесіне және ғылыми ұсыныстарға сәйкес ережелері бар. Сол маңызды ережелердің бірі белгілі танапта ұдайы бір дақылды екпеу. Бұлай еге беруді монокультура деп атайды. Ол зиянды, өйткені әрбір өсімдіктің топырақтан алатын және қалдыратын химиялық заттары өзгермегендіктен, топырақтың құнарлығы осы өсімдік үшін жылдан жылға нашарлай береді. Демек, бұл егістің түсімділігін төмендетіп жібереді. Олай болдырмас үшін әр танапта егілетін өсімдік жыл сайын, ал кейбір жағдайда 2-3 жылда өзгертіліп тұрады. Бұл өзгерістің ретін әр өсімдіктің топырақтың химиялық құрамыннан алатын және онда қалдыратын заттарын ескере отырып жасайды. Әрбір келесі егілетін дақыл бұрынғы егілген дақылдың топырақта қалдырып кеткен қолайлы химиялық заттарын пайдалана алуы керек. Танапта бірнеше жылдың ішінде егілетін өсімдіктердің бірінен соң бірінің ауысу ретін агрономдар осы талапқа сәйкестендіреді. Сонымен, белгілі бір танапта егілетін өсімдіктердің түрлерінің жыл сайын өзгеріп отыруын, ауыспалы егіс деп атайды.

Ауыспалы егістің аты танаптың санына және басты дақылдың түріне байланысты болады. Мысалы, егер ауыспалы егістің құрамындағы дақылдардың басым көпшілігі астық өсімдіктері, ал танаптарының саны бесеу болса бұл бес танапты астықты ауыспалы егіс деп аталады.

Ауыспалы егіс үнемі жоғары түсім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында колданылады. Ол егін шаруашылығы жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егістің түріне сәйкес барлық ұйымдастырулық-экономикалық шаралар белгіленеді. Сондықтан, ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру үшін аса қажетті жағдай болып есептеледі.

Ауыспалы егістің үш түрі болады: алқаптық, мал азықтық және арнайы.

Алқаптық ауыспалы егіс деп жердің жартысынан көбіне астық, техникалық өсімдіктер немесе азық-түлік өндіруге керекті дақылдар егілетін түрін айтады.

Мал азықтық ауыспалы егістің жерінің жартысынан артығына малға азық боларлық дақылдар егіледі.

Арнайы ауыспалы егіске көбінесе арнайы агротехника қолданылатын дақылдар және топырақты су мен желдің әсерінен қорғау әсерін тигізетін өсімдіктер егіледі.

Осы аталған ауыспалы егістің үш типінің әрқайсысы өзінің құрамындағы дақылдардың үлестеріне сәйкес бірнеше түрлерге бөлінеді.

Әрбір өндірістік бригадаға бір, кейде екі ауыспалы егіс бекітіп беріледі. Бригаданың құрамындағы звеноларға белгілі бір немесе бірнеше дақылдарды өсіру тапсырылуы мџмкін.

Нарықтық экономикаға көшуге байланысты жаңадан құрылып, жұмыс істеп жатқан шаруа қожалығы, ауыл шаруашылығы кооперативтері және шағын кәсіпорындар да осы звенолар сияқты ауыспалы егістің белгілі бір дақылдарын өсіруге бейімделуіне болады. Егер бұл мүмкін болмаған жағдайда, егін шаруашылығымен шұғылданған шағын кәсіпорындар ауыспалы егістің ұсақ түрлерін қолдана алады.

Мал азықтық ауыспалы егістің орналасуына және құрамына байланысты келесі түрлері болады: ферма және лагерь қасындағы және шабындықты- жайылымды. Біріншісін мал фермалары мен жаздық лагерлердің төңірегінде орналасады. Онда негізінен шырынды азық беретін және тасымалдауға қолайсыз дақылдар егіледі. Екіншісін шабындық пен жайылымдардың негізінде және оларды ұтымды пайдалану мақсатында ұйымдастырады. Арнайы ауыспалы егістер өздеріне тән агротехникалық шараларды қажет ететін көкөніс, күріш, темекі сияқты дақылдарды өсіруге арналады. Оның ерекше түріне топыраққа тиетін су мен желдің зиянды әсеріне қарсы қолданатын ауыспалы егістер жатады. Осы мақсатта топырақты көп араластыра беруді қажет етпейтін астық пен мал азықтық дақылдар түрлері егіледі.

Шаруашылықта ауыспалы егістің бірнеше түрі қолданылады. Әрбір бөлімше, ферма, бригада ауыспалы егістің өз жағдайларына сәйкес келетін түрін алдын ала жобалап, талқылап, бекіткен соң оны үнемі қолданып отырады.

Ауыспалы егісті жобалауда шаруашылықтың келешекте даму жолы, алдындағы міндеттері есепке алынады. Сонымен қатар егістіктің ең тиімді түрін және құрамынын жоспарлау қажет. Бұл өте жауапты және күрделі мәселе. Оны қателеспей шешу үшін мамандар әрбір облыс аймақтарына арналған егін шаруашылығы жүйесі жүргізу ұсыныстарын қолданулары қажет.

Егістің құрамына қойылатын негізгі талап – әрбір гектардан мүмкіндігінше аз шығынан көп түсім алу. Сондықтан ауыспалы егісті жобалағанда тек дақылдың түрі мен көлемін ғана ескеріп қоймай, ғылым мен озат тәжірибе жетістіктерін қолдану, шығымдылығы артық сорттарды пайдалану, қолданылатын барлық технологияны жетілдіріп отыруды ойластырған жөн.

Ауыспалы егістің неғұрлым ұтымды түрін таңдап алу үшін оның әр түріне ұйымдастырулық–экономикалық тұрғыдан баға беріледі.

Ұйымдастырулық тұрғыдан қарағанда ауыспалы егіс шаруашылықтың өнідірістік бағытына, оның алдына қойған мақсатына сәйкес болуы керек. Сонымен бірге ауыспалы егіс шаруашылықтағы адам күшін, материалдық-техникалық қорларды толық пайдалануды, агротехника талаптарын толық сақтауды қамтамасыз етуі қажет.

Егістің құрамынын және ауыспалы егістің пайдалылығын анықтайтын маңызды тәсілдің бірі – ауыл шаруашылығы дақылдарын экономикалық тұғыдан бағалау. Экономикалық бағалауда келесі көрсеткіштер қолданылады: 1 гектар егістен алынған түсім және оның құны, еңбек өнімділігі, 1 ц өнімнің өзіндік құны, 1 гектар егістен алынған таза табыс және тиімділік денгейі.

Ауыспалы егіс жүйелерін жобалау топырақтың құнарлылығын сақтау және жақсарту үшін жасалады. Ауылшаруашылық дақылдарын және парды агротехникалық дұрыс кезектестіру өсімдіктердің өнімділіктерін топырақтың құнарлылығын көтереді, танаптарда арам шөптердің және әртүрлі аурулардың дамылуын тоқтатады. Ауыспалы егістер игерілген шаруашылықтарда астық егістерінің өнімділігі 3-4 ц/га биік, ал ауа райы ыңғайсыз жағдайларда одан да жоғары болады.

Ауыспалы егіс жүйелерін жобалау дегеніміз олардың жобалау жұмыстары жүргізілетін шаруашылыққа сәйкестілі типін, түрін, санын анықтау, егістік массивінің мөлшерін, территорияда орналасуын, егістік пен пардың кезектесу схемасын белгілеу.

Ауыспалы егіс жүйелері мына талаптарға сай болуы керек:

а) жалпы және тауарлық өнімдердің мөлшерлерін, нарықтың сұранысын қамтамасыз етуі;

б) әр жер учаскесінің табиғи қасиеттеріне байланысты пайдалануы, ал онда өсірілетін ауылшаруашылық өсімдіктерінің, олардың биологиялық ерекшеліктеріне және экологиялық төзімділіктеріне сәйкес таңдалынылып алынуы;

в) эрозияға қарсы күресуді және топырақ құнарлылығын әрқашан орнына келтіруді, жоғарылатуды;

г) еңбек ресурсын, ауылшаруашылық техникасын, транспортты және басқа механизмдерді толық және тиімді пайдалануды қамтамасыз етуді.

Ауыспалы егіс типтері: алқаптық, мал азықтық, арнайы болып бөлінеді. Ауыспалы егістің 50 % дәнді дақылды астық өсімдіктері болатын болса – ауыспалы егіс алқаптық болады. Бұл тип келесі түрлерге бөлінеді: парлы-астықтылы, парлы–астықтылы-отамалы.

Мал азықтық ауыспалы егісінің 50 немесе одан да жоғары % үлесі мал азығы өсімдіктері болуы керек. Мал азықтық ауыспалы егіс: ферма қасындағы, лагерь қасындағы, шабындықты-жайылымды болып бөлінеді.

Арнайы ауыспалы егіс күтімі жоғары, өзгеше, өсіру жолдары ерекше өсімдіктер үшін ұйымдастырылады (мысалы: темекі, көкөніс, дәрі-дәрмектік өсімдіктер).

Алқаптық және мал азықтық ауыспалы егістер топырақ қорғаушы болуы мүмкін. Олардың ерекшеліктері: құрамында көпжылдық шөп көп болады, көпжылдық шөп бір жылдық шөппен жолақтанып егіледі және басқа эрозияға қарсы шаралар қолданылады. Топырақ қорғаушы мал азықтық ауыспалы егіс шабындықты – жайылымды болады.

Топырақ қорғау ауыспалы егістігінің екі түрі бар: бір жылдық немесе көпжылдық ауылшаруашылық дақылдарын пармен жолақтай орналастыру және шабындықты-жайымлымды: онда танаптың бір бөлігінде көпжылдық шөп, ал екінші бөлігінде - біржылдық ауылшаруашылық дақылы өсіріледі. Бұл ауыспалы егістер су және жел эрозиясы дамыған жерлерде ұйымдастырылады.

Ауыспалы егіс типін және түрін таңдау мына көрсеткіштерге байланысты болады:

1. шаруашылықтың немесе оның бөлімшелерінің мамандығына;

2. малды бағу және азықтандыру (бір жерде күту немесе жайылымда жайып бағу) тәсілдеріне;

3. мал басының бір жерде шоғырлану тығыздығына;

4. ауылшаруашылық алқаптарының құрамына және сапасына;

5. шаруашылық орталықтарының орналасуына;

6. эрозияға шалынған жерлердің бар болуына және оның эрозиялық қауіптілігінің дәрежесіне;

7. егістік массивтерінің конфигурацияларына және аймақтық орналасуларына;

8. нарық талаптарына.

Ауыспалы егістіктің ауданы шаруашылықтың энергетикалық, машина-тракторлық жабдықтандырылуына, жұмысшыларының санына байланысты болады. Шаруа қожалықтары егістікті игеруде бірігіп техниканы пайдалану, өнімдерді өңдеу, маркетинг жүргізу үшін кооперативтерге бірігулері тиімді болады.

Ауыспалы егіс жүйелерін жобалау топырақтың құнарлылығын сақтау және жақсарту, ауылшаруашылық дақылдарын және парды агротехникалық дұрыс кезектестіру, өсімдіктердің өнімділіктерін, топырақтың экономикалық құнарлылығын көтеру үшін, танаптарда арам шөптердің тарамауына және әртүрлі аурулардың дамымауына жағдай жасау үшін жүргізіледі.

Ауыспалы егіс игерілген шаруашылықтарда дәнді дақылды егістіктердің өнімділігі 3-4 ц-га жоғары болады, ал ауа-райы ыңғайсыз жағдайда одан да жоғары болады.

Ауыспалы егістіктердің жүйелерін жоблау дегеніміз олардың типін, түрін, санын анықтау, егістік массивінің мөлшерін, территорияда орналасуын, егістік пен пордың кезектесу схемасын белгілеу.

Ауыспалы егістіктер жүйесі мына талаптарға сай болуы керек:

а) Жалпы және тауарлық өнімнің мөлшері нарықтың сұранысын қамтамасыз етуі керек.

б) Әр жер учаскесі табиғи қасиетіне байланысты пайдалану керек, ауылшаруашылық өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктеріне экологиялық төзімділігіне байланысты таңдап алынуы керек.

в) Эрозиямен күресу және топырақ құнарлылығын әрқашан орнына келтіріп, жоғарлату үшін.

г) Еңбек ресурсын, ауылшаруашылық техникасын, транспортты жобалау, механизмдерді толық және тиімді пайдалануға.

Ауыспалы егістіктер типтері: алқаптық, мал азықтың, арнайы болып бөлінеді. Ауыспалы егістікте 50%-ті астықтық өсімдіктер. Бұл тип келесі түрлерге бөлінеді: парлы-астықтық, парлы-астықты-пропашные.

Мал азықтың ауыспалы егістің 50% мен жоғарысы мал азығы өсімдіктері болуы керек. Мал азықтың ауыспалы егістік: ферма қасындағы, лагерь қасындағы шабындық-жайылым ауыспалы егістігі болып бөлінеді.

Арнайы ауыспалы егіс күтімі жоғары, өзгеше, өсіру жолдары ерекше өсімдіктер үшін ұйымдастырылады (мысалы: темекі, овощтар, дәрі-дәрмектік өсімдіктер).

Алқаптық және мал азықтың ауыспалы егістік топырақ қорғаушы болуы мүмкін. Олардың ерекшеліктері: көпжылдық шөп көп болады, көпжылдық шөп бір жылдық шөппен жолақталынып егіледі және басқа эрозияға қарсы шаралар қолданылады. Мал азықтық ауыспалы егіс топырақ қорғаушы болғанда ол шабындық – жайылым а/е болады.

Ауыспалы егіс типін және түрін таңдау мына көрсеткіштерге байланысты болады:

1. Шаруашылықтық немесе оның бөлімшесінің мамандығына.

2. Малды бағу және азықтандыру тәсілдеріне (стойловое).

3. Мал бастың бір жерде шоғарлану тығыздығы.

4. Ауылшаруашылық алқаптарының құрамы және сапасы.

5. Шаруашылық орталықтарының орналасуы.

6. Эрозия тараған жерлердің барлығы және оның эрозиялық қауіптілігінің дәрежесі.

7. Ж/ж массивтерінің алқаптық орналасуы, олардың конфигурациясы.

8. Реформалық өзгерістерге байланысты.

Ауыспалы егістіктің ауданы жұмысшылардың санына, машино-тракторлардың санына, энергиямен қамтамасыздығына байланысты болады. Шаруа қожалықтары егістіктерді игеруге, техниканы пайдалануға, өнімді өңдеуге, маркетингте кооперативтерге бірігулеріне болады.