Жұмыс бағдарламасы 2013 жылдың жұмыс оқу жоспарының 5В050400 «Журналистика»

1. Саяси портрет (журналистік жанрдың бір түрі).

2. Саяси қызмет.

3. Лидердің психологиялық портреті, теориялары

3. Қоғамдық құбылыстардың синдромдық сипатына, яғни біз зерделеп отырған құбылыстардың әрқилы бейнеде көрініс табатындығына байланысты тежеліп отыр. Адам және оның мінез-құлқы зерттеу обьектісі бола отырып, өз кезегінде био-психо-және социомәдени жаратылыс болып табылады. Яғни, оның мінез-құлқына ата тегі (ген), ойлау қабілеті (ми) және тәрбиесі (мәдениет) әсер етеді. Сондықтан да болжам жасауда түрлі ғылымдардың, атап айтқанда, антропологияның, психологияның, социологияның, философияның жетістіктері пайдаланылуға тиіс;

қимыл-қарекетті жобалаудан тұрады. Болжамдау тетігін, міне, төмендегідей қарапайым мысалмен түсіндіруге болар. Мәселен, біз әжептәуір терең айдынды өзеннің жағасына жетіп, енді арғы бетке етігімізбен су кешпей, құп-құрғақ өткіміз келеді делік. Бірақ, жуық маңда көпір көрінбейді. Алайда, біз егер қолымызға қайық түссе, арғы бетке аман-сау өтетінімізді білеміз (қайық табу-саналы іс-әрекет). Бақытымызға орай, біз қажет қайықты төңіректегі тал-терек арасынан тауып алайық (бұл-болмысты тану дегенді білдіреді). Осынау алғышарттар негізінде біз көп ұзамай келесі жағалауға жетіп жығыламыз. Дегенмен, біздің қайық туралы дерек-мәліметіміз толық болмаса, яғни, оның түбі бүтін немесе тесіктігінен бейхабар болсақ, біздің болжауымыз жаңсақ болып шығар еді. Сөйтіп, ақыр-соңында біз басқа бір беймәлім тұстан қылаң берер едік. Қоғамдық құбылыстарды немесе олардың дамуы мен өрістеуін болжамдау қайықты қолға түсіру дегенді білдірмейді. Бұл жердегі мәселе арғы жағалау бар ма, жоқ па, тобықтай түйін, міне, осында.

Өзгермелі саяси ахуалды болжамдау тәсілде­рінің бірі сценарий әдісі болып табылады. Бұл әдіс ХХ ғасырдың 70-жылдарында өркен жая дамып, болжамдаудың басты тәсіліне айналды. Бүгінгі мағынада алғандағы scenario терминін алғаш рет әлеуметтанушы Герман Кан қолданды. Бұл тәсіл оқиғалар дамуына әсер ете алатын, сөйтіп, болашақтың түрлі нұсқаларына (сценарийлеріне) жетелейтін факторларды іздестіруге негізделеді. Аталған әдістеме оқиға барысы ушығып кеткенде, проблемаға қатысты ахуал барысы беймәлім болғанда, басты оқиғалардың өрбу барысын айқындау қиынға соққанда, даму кезеңі салыс­тырмалы түрде ұзақ уақытқа созылғанда кәдеге асады. Өзге аналитикалық құралдар сияқты сценарийдің төркіні де әскери ғылымға тіреледі, ол ерте замандарда-ақ қолданыста болған. Практикалық көзқарас тұрғысынан алғанда сценарий әскерлерді жаттықтыру негізі, сондай-ақ саяси және экономикалық шешімдер қабылдаудағы көмекші құрылғы болып табылады.

Сценарийлер түзу нақты принциптерге сүйенеді және төмендегі міндеттерді шешуге бағытталады:

1. Обьектіні анықтау, яғни, оның элементтерін белгілеу, сондай-ақ, байланыстар мен олардың өзара ұқсас белгілерін айқындау, сценарий ауқымын көрсету. Бұл кезеңде зерттеу обьектісі туралы неғұрлым көп дерек жинау қажеттігі туындайды. Сондай-ақ, сценарийде назарға алынатын құбылыстарды, сонымен қатар, оларға тән айнымалы шамалардың өзара байланыстарын айқындау керек болады. Сценарийді жасақтаудың осы кезеңінде (фазасында) алғашқы айнымалы шамалар електен өткізіледі, себебі, әдетте алғашқы дерек жинау барысында елеусіз фактілер (болжамдау мақсаты тұрғысынан қарастырғанда) қоржынға түсіп кетуі мүмкін. Деректер арасындағы өзара байланыс дефинициялар (анықтауыштар) көмегімен айқындалады. Мұны белгілі бір шама өзге шамалар көбейтіндісінің немесе қосындысының жиынтығы болғанда, немесе саяси, қоғамдық және мәдени құбылыстарға тән сипаттамалардың өзге де формалары алынғанда қолдануға болады. Бұл кезеңнің қорытынды нәтижесі зерттелініп отырған обьектінің ішкі моделін құрастыру болып табылады;

2. Алынып отырған обьектіге (мәселен, халықаралық қатынастар пәніндегі халықаралық ортаға) тән құбылыстарды айқындап танып, сипаттап жазу, яғни, болжам обьектісінің дамуына елеулі түрде әсер ететін өзара байланыс салаларын идентификациялау. Бұл кезеңде болжамдау обьектісіне сыртқы әсері бар түрлі факторларға тиесілі өзара байланыстар типі мен шама-шарқы айқындалады;

1. Әлеумет өміріне болжау жасай білудің қыр-сыры

2. Болжамдау немесе болжау

3. Лидердің психологиялық портреті, теориялары

Қазіргі қазақ стандық ақпараттық кеңістікте блогтық жұтаң тіл, кибер ой жүйесі жедел қалыптасып келеді. Тіпті аса бай, аса құнарлы қазақ тілінің варианты осы деуге сенгің де келмейді. Сауатсыздық пен білімсіздіктің көрінісін іздесеңіз, тап қазір блогосфераға жүгініңіз. Өтпелі, уақытша құбылыс болса да  қазіргі Интернет сауатсыздық резервациясына, шала сауаттылардың дау-дамай, байбаламы мен бетжыртыс алаңына айналды. Ол - индивидтер, жіктер, әлеуметтік топтар мәдениеті мен көзқарасының айнасы, сонымен қатар писхологиялық терапия, тұрмыстық тауқыметтен, сыбағалы мифологемадан дистанциялық тілдесу, ақпарат алмасу арқылы арылудың әдісі. Белгілі бір дәрежеде көңілдегі кірді кетіру, психологиялық дерттен емделу тәсілі. Интернет  -  ортақ тарихи талқының,  ортақ тарихи құлазудың да көрінісі.

1. Публицистикалық журналистикадағы болжаулау ерекшелігін айқындау.

2. Болжамдау немесе болжау

Әдебиеттер тізімі:1,5,6.
Дәріс №22. Қазіргі аналитикалық журналистиканың негізгі тақырыптары

Жоспар:

1. Аналитикалық журналистикадағы «тақырып» мәселесі

2. Тақырыптың көркемдік дамуы

Лекция мақсаты: Тақырып таңдау ерекшеліктерімен таныстыру.

Лекция мәтіні. 1. Аналитикалық журналистикадағы «тақырып» мәселесі – журналистің көркемдік және логикалық түсінігімен тығыз байланысты және онда бейнеленген шындық сол суреткердің санасындағы сүзгі арқылы өтеді. Бұл жөнінде И.Винградов: «Қайбір құбылыстар мен шындықтың кейбір жақтарын таңдаудың, өзара байланыстырудың, біріктірудің объективті-танымдық және субъективті-таптық жақтары да бар. Осы іріктеу мен байланыстыруды тек қарабайыр «натуралды» қалпында түсіруге әсте болмайды, оны танымдық-шығармашылық (субъективті-творчестволық) тұрғыдан да түсіне білу қажет. Осыдан келіп шығатын қорытынды мынау: көркем шығарманың құрлымдық бірлігін, олардың өзара байланысын және көркемдік сүзгісін анықтайтын ой таразысы қашанда басты назарда болу керек», – деген пікірді білдірді.

И.Виноградов осы еңбегінде «тақырыпты» алғаш «ішкі» және «сыртқы тақырып», – деп екіге бөлді. Оның түсіндіруінше: «Сыртқы тақырып» дегеніміз – шығармада бейнеленген белгілі бір көріністердің (объектілердің) әр түрлі нақтылықпен сипатталған жалпы нұсқасы. Ал «Ішкі тақырып» дегеніміз – сол көріністің ерекше бейнеленген тұстары». Сол кезден бастап 80-ші жылдарға дейін кеңес әдебиетінде, оның ішінде қазақ әдебиеті сынында да «тақырып» мәселесінің осындай қиын да күрделі қырлары арнайы талданған жоқ. Бірақ, әдебиеттану теориясы мен сынның жеке адамның творчествоға, творчестволық психологиясына жеке көркем шығармаға күрделі эстетикалық жүйе ретінде қарау, шындықтың көрінісін шығарманың ішкі құрлымынан іздеу бағыты «тақырып мәселесіне» қайта оралуға мәжбүр етті. Алайда, «тақырып мәселесі» теориялық тұрғыдан толық тұжырымдалмағандықтан және оның ара жігі ашылмағандықтан бұл міндет сол шешілмеген күйінде күрделі күрмеу күйінде қалып отыр. Сонымен бірге «тақырыптың көркемдік дамуы» (развертывание) – ұзақа созылатын күрделі процесс және тақырыптың қалыптасу жүйесін нақты талдамай оны зерттеу қиын. «Тақырып» ұғымын біржақты түсіндіруден, тек бейнеленген «көріністердің шеңберімен» шектеуден бас тарту үшін оның қалыптасу сатыларын жазушының көркем ойлау жүйесімен көркемдік шындықтың арасындағы байланысын, тақырып денгейінің ауқымын және ол ойдың жеке шығармалардағы нақты көрінісі, жазушылық шеберлігінің дәрежесін талдау қажет. Бір кездегі ұмыт қалған «тақырып мәселесін» сексенінші жылдарда Г.А.Белел қайта қозғады. Ол өзінің «Әдебиет – сынның айнасында» – деп аталған монографиясында «тақырып» мәселесі жөніндегі пікірлерді саралай келіп: «Тақырыпты зерттей отырып, оны эстетикадан тыс шындық ретінде теңгермеушілікпен бағалауымызды енді қоюымыз керек және оны:

1. Сыртқы тақырып көп жағдайда жеке шығармаға қолданылатын ұғым, жазушының жалпы шығармаларына байланысты өте аз қолданылады;

2. Жазушы творчествосының ішкі тақырыбы;

3. Көркем шығарманың ішкі тақырыбы деп нақты мынадай үш жікке бөліп қарауымыз керек», – деді.

Сыншы осындай жіктеудің әдебиет сыны тарихында бұрыннан айтылып келе жатқандығына қарамастан әлі де нақты теориялық тұрғыдан тұжырымдалмай отырғанына көңіл бөледі. Шынында да 20-шы жылдары шыққан «Әдеби энциклопедияда» жарияланған А.Зунделовичтың мақаласында жазылған еді: «Кең мағынада алсақ, тақырып дегеніміз – дүниенің тұтас көрінісі, ол суреткердің санасында қатталады. Осы көріністің (образдың) нәтижесінде суреткер оны жинақтап беру мүмкіндігіне ие болады және дәл осы көркем жинақтау оны суреткерлік қабілеті жоқтардан ерекшелеп көрсетеді. Әрбір шынайы суреткердің өз тақырыбы, өз көркем әлемі болады», – деген пікір білдірілген болатын.

Суреткердің негізгі тақырыбын бірден анықтау өте қиын. Жазушы творчествосының бастапқы кезеңінде оның ішкі тақырыбы стихиялы түрде қалыптасады. Уақыт өте келе жазушы шығармаларында нақты бір мотивтің күшейе бастағаны, дүниедегі белгілі бір құбылыстарға қызығушылықпен қарайтынын және оны көркемдік сүзгіден өткізу әдістерінің тұрақты сипат алғаны байқалады. Жазушыны толғандыратын бір тақырыптың стихиялы түрде және саналы түрде дамуын біртұтас творчестволық процестің екі арнасы ретінде де қарастыруға болады.

Енді осы «ішкі тақырып» немесе негізгі тақырып мәселесін жазушы Оралхан Бөкеевтің творчествосын негізге ала отырып тілге тиек етейік.

О.Бөкеевтің суреткерлік әлемінің бір ерекшелігі жазушыны толғандыратын мәселелер – «мәңгілік мәселелер» екендігін, бірақ ол сол мәселелердің себебін өзіндік дүниетаным тұрғысынан шешуге ұмтылатыны бірден байқалады. Жазушының алғашқы шығармаларының бірі – «Мұзтау» повесінен (1974) бастап кейінгі кезде жарық көрген «Атау-кере» повесіне (1989) дейінгі аралықтағы шығармаларындағы кейіпкерлер – «адам орманда» адасқан жандар немесе сол «орман» қиындығын жеңгісі келіп, жол іздеген пенделер. Жазушы адамдар арасындағы теңсіздіктің себебін, олардың бір-бірімен, қоршаған ортамен қарым-қатынасы арқылы тіршілік философиясын өзінің де түсінгісі және өзгеге де түсіндіргісі келеді. «Қалай өмір сүру керек?», – деген сұраққа жауап беруге тырысқан суреткер қоғамдағы теңсіздіктің бір себебін табиғаттың өзінен іздейді. Тағы бір маңызды нәрсе: тақырыптың көркемдік дамуы (развертывание) ұзққа созылатын процесс. Тақырыптың шығармадан шығармаға біртіндеп өсу жолын зерттеу – жазушының дүниетанымындағы негізгі бастауды, оның көркемдік ойының даму бағдарын және өмірдегі өзгерістерге байланысты пайда болатын жаңа мәселелердің суреткер санасына тигізетін әсерін анықтауға мүмкіндік береді.

О.Бөкеевтің суреткерлік әлемінің бір ерекшелігі жазушыны толғандыратын мәселелер – «мәңгілік мәселелер» екендігін, бірақ ол сол мәселелердің себебін өзіндік дүниетаным тұрғысынан шешуге ұмтылатыны бірден байқалады. Жазушының алғашқы шығармаларының бірі – «Мұзтау» повесінен (1974) бастап соңғы кезде жарық көрген «Атау-кере» повесіне (989) дейінгі аралықтағы шығармаларындағы кейіпкерлер – «адам орманда» адасқан жандар немесе сол «орман» қиындығын жеңгісі келіп, жол іздеген пенделер. Жазушы адамдар арасындағы теңсіздіктің себебін, олардың бір-бірімен, қоршаған ортамен қарым-қатынасы арқылы тіршілік философиясын өзінің де түсінгісі және өзгеге де түсіндіргісі келеді. «Қалай өмір сүру керек?» – деген сұраққа жауап беруге тырысқан суреткер қоғамдағы теңсіздіктің бір себебін табиғаттың өзінен іздейді.

Кез-келген журналистің шеберлігі тақырыпты таңдай білуінен байқалады. Өйткені мақаланың оқырманды тарта білуі тақырыпты сәтімен ойластыруға тікелей байланысты. Әрине газет тәжірибесінде әдемі тақырып таңдап отыруға уақыт бола бермейді. Алайда белгілі бір журналист өзінің талантын оқырмандарға аңғарту үшін белгілі бір тақырыпты таңдап алып, оған барлық қабілет-қарымын сала отырып, оны «жұтындырып» шығаруға күш салуы қажет. Бұл арада журналист екі нәрсеге мән беру керек: 1. Тақырыптың оқырманды тарта білуі, 2. Сол сәттегі өзекті мәселені тақырыптың қамти алуы. Егер осы екі жайт мұқият ескерілмесе журналистің еңбегі зая кетеді. Сондықтан тақырыпты таңдау мәселесінде «жеті рет өлшеп, бір рет пішу керек».

Табиғатына сәйкес тақырыптар шартты түрде төмендегідей үшке бөлінеді:

1. Оқырманды еліктіретін қызықты тақырып.

2. Күнделікті елең еткізетін оқиғалық тақырып

3. Сараптамалық сипаттағы танымдық тақырып

Егер осы айтылған үш жайттың біреуін журналист мұқият таңдап жан-жақты зерттеп жазса, мақаланың сәтті шығатыны анық. Бұл жөнінде ғалым Э. Лазарева, М. Черепахов және басқалар да жан-жақты жазған.

Сонымен қатар белгілі бір журналистер тек бір тақырып төңірегінде маманданады. Бұның ұтымды тұстары жеткілікті. Себебі ол жылдар бойы өз тақырыбының нағыз шебері болып қалыптасады. Мәселен, қазақ журналистикасының һас шебері Жанболат Аупбаев сирек тұлғалар, сирек фактілер туралы танымдық материалдарымен оқырмандардың ризашылығына бөленген. Автор бұл материалдарын уақыт өте келе топтап алып, жеке жинақ етіп шығарып отырған. Яғни автор «өлмейтін» тақырыпты таңдап алған. Қазақ журналистикасында мұндай мысалдар көптеп саналады.

Тақырыпты таңдау дегенде екі мәселеге назар аударған жөн. Біріншісі, журналистің белгілі бір тақырыпты игеруі. Екіншісі, белгілі бір материалға тақырып қою.

Қазақ журналистикасында өз тақырыбын тапқан талантты публицистер баршылық. Олардың қатарында Жанболат Аупбаев, Несіп Жүнісбаев, Қайнар Олжай, Бауыржан Омарұлы, Талғат Батырхан және басқаларды атауға болады. Олар белгілі бір тақырыптарға маманданып сол тұрғыда тамаша дүниелер жазды.

Екіншісіне байланысты айтпағымыз, ол – тақырып қою. Тақырып – материал идеясының жалпы көрінісі болса, ал материал дегеніміз – ойға алған тақырыпты тұлғаландырып шығаруға қажетті шикізат. Автордың сол материалды ой қазанында балқытқаннан кейін, енді қандай қалыпқа келтіріп, оған қандай рух беруі талантының дәрежесіне, қазіргі заманға көзқарасының ауқымы мен тереңдігіне байланысты. Тақырыпқа назар аудару, беттегі материалдың тақырыбына қарай талғам жасау – әр оқырманның міндеті. Ендеше тақырыпты қоя білу де тапқырлықты, білімділікті талап етеді.

Тақырып – әр материалдың аты, атауы.

Тақырып деген сөздің екі мәні бар: 1. кең көлемдегі тақырып (ауыл шаруашылығы, экономика, саясат т.с.с.); 2. бір хабардың, мақаланың аты.

Тақырып қоюдың негізгі міндеттері:

1. Нақтылық, өткірлік.

2. Тартымдылық.

3. Қысқалық.

4. Сауаттылық.

А) Бас тақырып – біртекті бірнеше материалдың басы құралғанда берілетін тақырып (Бір бетке беріледі).

В) Жанама тақырып. Тақырыптан кейін соның мазмұнын айқындай, толықтыра түсу үшін.

Публицистика компоненттерінің ішінде тақырып мәселесі өзінше роль атқарады. Ол журналистің суреттеу объектісі ретінде өмір құбылыстарының қандайына айрықша назар аударатынын, нені маңызды деп білетінін танытады. Былайша айтқанда тақырып – автордың дүние танымын, идеялық тұрғысын анықтайтын айғақтың бірі. Бірақ оны өз орнында алып, өзге көрсеткіштердің қатарында дұрыс түсіну керек. Мұнда да екі шекке шығушылық мәселенің өңін айналдырады. Бірі – тақырыпқа шамадан тыс артық мән беріп, тақырып маңыздылығымен көркемдік кемшілікті білмеушілік, екіншісі тақырыпқа еш мән бермей, оған немқұрайды қараумен оқушы назарын өмірдің негізгі салаларынан аударып, болмашы нәрсеге бой ұрушылық.

1. Аналитикалық журналистикадағы «тақырып» мәселесі

2. Тақырыптың көркемдік дамуы

Әдебиеттер тізімі:1,5,6.
Дәріс №23. Қазіргі аналитикалық журналистиканың негізгі тақырыптары

Лекция мақсаты: Қазақстандағы аналитика жанрына сипат беру.

Лекция мәтіні. 1. Қазақстандағы аналитикалық жанрлардың дамуы

Қазақстандағы  әзірше ел құлақ түретін, сеніммен қарайтын беделді институттардың бірі - баспасөз. Оның сөзі ресми мәлімдемелер мен дипломатиялық рауттардағы спичтерден де дуалы екенін іш те, сырт та аңғарады, журналистиканың ілгерінді ой мен идея инвестициялайтыны және мәлім. Бірақ бір қамығарлығы, қазақ көсемсөзі жағымды өнегеден, оң мысалдан алыстап барады. Біздегі жақсы мәлімет, жібі түзу кейіпкер саны   әзірге формулярлық тізімнің басынан  аса алмай келеді. Масс-медиа алаңында тер төгіп жүрген әріптестеріміз Жан Батист Мольердің: «Жақыныңның жабығуы жаныңды жадыратады», - деген әзілінен алысқа ұзамайтын сықылды. Әрине, Қазақстандағы кей проблеманы бейнелеу үшін, шындықтың бетіне тіктей қарау үшін кей ретте Персейдің қалқаны керек. Заманалы журналистика билікпен, әкімшілікпен тайсақтамай тілдесе алса ғана - ол «төртінші билік». Ол, әлбетте,  әр журналистің өзіндік талғамы мен азаматтық ұстанымына тікелей пропорционал.

Электронды коммуникация бұл күндері бұқаралық, халықтық сипат алып келеді. Оны пайдаланушылардың сауаты да, білімі мен біліктілігі де жүре келе өседі. Ол ағымдағы кезеңде белгілі бір дәрежеде сауат ашудың ролін атқарып отыр. Таяу болашақта оқулықтар мен оқу құралдары планшеттік компьютерге - iPad-қа көшірілуі ықтимал. Қазақстан мен Ресей қазірдің өзінде бұл шараға қомақты қаржы бөліп, қажетті өндіріс саласын іске қосуға кірісіп кетті. Сырттан тасымалданған таңсық технология мен әлем-жәлем бұйым емес, өзіндік төл товар. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанда өздерін әлеуметтік пікірді зерттеу институттары деп жарнамалап жүрген мекемелердің білігі де, кәсіби ұстанымы да қалыптасу, даму үстінде. Демек, олардың деректері әлі бе болса әлсіздеу, халықаралық қауымдастықтың сеніміне ие болып отыр деп айта алмаймыз. Сондықтан баспасөздегі озық идеялар мен пікірлерді жинақтайтын, сараптайтын инновациялық идеялар банкін, әр оқытушының ғылыми-шығармашылық жұмыстары мен құжаттарының ақпараттық банкін ұйымдастыру қажет. Ол сателлиттік пиғылдан ада, батыстық, не болмаса ресейлік бағдардың ықпалында болмауы тиіс. Сонымен қабат озық идеялар, инновациялық жобалар құнды қағаздар сияқты биржада сатылуы керек. Рыноктық қарым-қатынас заңының бір парасы, міне, осы.  Бүгінгі таңда дәурені жүре бастаған әлеуметтік желілер, электронды ақпарат құралдарының ықпалы мен әлеуеті де әлсірейтін кез әлі алда. Ол да классикалық информация құралдары сияқты келе-келе модадан қала бастайды. Сол уақытты мөлшерлеп көрсете алатын, модельдей алатын қызмет керек. Ол рынокты жобалау, товар ассортиментін өзгерту, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, жаңа тұрпаттағы мамандарды даярлау үшін қажет. Олай десек, аталы сөз министрлер мен ректорлардың аузынан қашан шығар екен деп жаутаңдап отырудың жөні жоқ. Теориялық журналистика саласында еңбек етуші ғалымдардың девизі: «Мен ата-бабалар көсемсөзі қисынын ұшпаққа шығарамын», - болса, сақа қаламгерлердің де, жас талапкерлердің де басты принципі: «Мен ұлттық журналистикаға қызмет етемін», - болуы керек.

Бақылау сұрақтары

1. Қазақстандағы аналитикалық бағдарламаларға талдау жаса.

Тайпа – алғашқы қауымдық құрылысқа тән адамдар бірлігінің формасы. Тайпа рулық қатынастарға негізделді, яғни оның мүшелері қандас туыстардан тұрды, рулар мен атауларға бөлінді. Олардың бірегей ортақ тілдері (диалекті), көсемдері, ақсақалдары, жер-суы, экономикалық бірлестігі (қауымдасып аң аулау, бір-біріне көмектесу т.б) өңдірілген өнімнен үлес алуына, тайпаның қоғамдық өміріне қатысуына құқығы болмады. Тайпаның ыдырауына мүліктік оқшаулану мен ақсүйектердің жіктелуі, қолбасылар рөлінің артуы себеп болды. Рулық қатынастардың товарлық қатынастармен алмасуына байланысты тайпалар халыққа біріге бастады. Қазақстанда б.з.б. 1-мың жылдықта тайпалар одағы пайда болды. Тайпалардың одаққа бірігуі олардың барлығына ортақ мәдени формалардың қалыптасып, шаруашылықтың, тілдерінің жақындасуына жағдай жасады. Қазақстан жерінде сақ (сақтар), үйсін, дулу (дулат), қаңлы (кангюй) т.б. тайпалар одағының болғаны белгілі. Олардың көбі кейін (6 ғ.) ерте феод, мемл. – Батыс түрік қағанатының құрамына енді.

Тіл- әрбір адамның өмір бойы қолданатын ең маңызды құралы.

Ғылым атаулы, әдетте, екі топқа бөлінеді: оның бірі-жаратылыс тану ғылымдары, екіншісі-қоғамдық ғылымдар. Ғылым атаулының бұлайша екі үлкен топқа бөлінуі, сайып келгенде, олардың нені зерттейтіндігімен байланысты. Шындық болмыстағы құбылыстардың бір тобы материалдық құбылыстар, жаратылыс құбылыстары болса, екінші тобы – қоғамдық құбылыстар. Материалдық құбылыстарды, жаратылыс құбылыстарын жаратылыс тану ғылымдары (физика, химия, биология, математика және осылардан бөлініп шыққан басқа ғылымдар) зерттесе, адам баласы қоғамындағы құбылыстарды (яғни қоғамдық құбылыстарды) қоғамдық ғылымдар (тарих, философия, саяси экономия, заң ғылымдары және т.б.) зертейді.

Тіл білімі ғылымдардың осы аталған екі тобының қайсысына жатады? Бұл мәселе ғылым тарихында түрліше қаралып, осыған орай, түрліше шешіліп келеді. Мысалы, XIX ғасырда кейбір ғалымдар тілді жаратылыс құбылыстарының қатарына жатқызды да, осыған орай, тілді зерттейтін тіл білімін де жаратылыс тану ғылымындарының қатарына қосты. Неміс лингвисі Август Шлейхер (1821-1868) дәл осындай пікірде болып, тілді тірі организм сияқты құбылыс деп есептеді.Оның пікірінше, тіл де тірі организмше туады, өседі, қартайып тозады, өледі. Август Шлейхер тілді биологиялық құбылыстардың қатарына жатқыза келіп, оны (тілді) зерттейтін тіл білімін де жаратылыс тану ғылымдарының қатарына қосты. Алайда, Август Шлейхердің бұл тұжырымы мүлдем қате. Бұлай дейтініміз: тіл мен тірі организмнің арасында түбірлі айырмашылықтар бар. Тірі организмнің өлуі биологиялық тұрғыдан болмай қойылмайтын шарасыздық. Ал тіл қандай бір тірі организмнен болсын анағұрлым ұзақ өмір сүреді. Тіл өз дамуының ішкі заңдары бойынша дамып отырады, бірақ оның тірі организм сияқты өлуі шарт емес.Тірі организм биологиялық құбылыстардың қатарына жатса, тіл қоғамдық құбылыстардың қатарына жатады. Демек, Август Шлейхердің тілді тірі организм деп, табиғат құбылыстарының қатарына жатқызуы қаншалықты қате болса, тіл білімін қоғамдық ғылымдардың емес, жаратылыс тану ғылымдарының қатарына қосуы соншалықты қате. Тіл – қоғамдық құбылыс, сондықтан оны зерттейтін ғылым – тіл білімі де қоғамдық ғылымдардың қатарынан орын алады.

Тіл білімінің ғылымдар жүйесінде алатын орнын және оның басқа ғылымдармен байланысын жете түсіну үшін, қазіргі замандағы ғылымның сипаты туралы мәселеден хабардар болу өте-мөте қажет.Қазіргі заманда бір жағынан, ғылымның бұрын болмаған жаңа салалары жасалып, ғылымда диференциация процесі жүріп жатса, екінші жағынан, екі немесе бірнеше ғылымның өз ара түйіскен жерінен сол ғылымдардың бәріне ортақ, бәріне бірдей қатысты проблемаларды бірлесе зертейтін дербес ғылыми дисциплиналар жасалып, ғылымда интеграция процесі жүріп жатыр.

Ғылым атаулының осылайша даму барысында тіл білімі де басқа көптеген ғылымдармен байланысқа түсіп, солармен қанатаса дамып келеді. Ол, ең алдымен, қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Бұлай болатыны мынадан: тіл білімі тілді қоғамның тууымен бірге туып, қоғамның дамуымен бірге дамитын қоғамдық құбылыс ретінде, қоғам мүшелерінің пікір алысу, қатынас жасау құралы ретінде қарастырады.Тіл білімі тілдің шығу тегін, жасалуын және дамуын зерттегенде, тарих ғылымының деректерінде пайдаланатыны сияқты, тарих ғылымы халық тарихын, қоғам тарихын зерттеу барысында тіл білімінің деректері мен жетістіктерін де пайдаланады. Сондай-ақ, тіл білімі археологиямен де, этнографиямен де байланыста болады. Бұл байланыс мынадан: тіл талай заманның жемісі, қазіргі тілдің элементтері өте ерте заманда жасалған. Ал археология болса, ол халықтардың ежелгі көне мәдениетін зертейді,этнография халықтардың ерте кездегі тұрмысы мен әдет ғұрпын зертейді.Осыған орай, археология мен этнографияның деректері тіл тарихына қатысты мәселелерді зертеуде, айқындауда өте құнды материал ретінде қызмет ете алады.Тіл білімінің бір саласы - этнолингвистика тілді сол тілдің иесі- халықтың мәдениетімен байланысында зерттейді.Тіл білімінің археология мен этнографиямен байланысы бір жақты байланыс емес, екі жақты байланыс. Бұлай дейтініміз: археологиялық және этнографиялық деректер лингвистика үшін қаншалықты пайдалы болса, лингвистикалық деректер археология этнография үшін соншалықты пайдалы болмақ.

Тіл білімі қоғамдық ғылымдармен қатар жаратылыс тану ғылымдарымен де тығыз байланысты. Тілдің дыбыстық жағын тіл білімінің фонетика саласы, физиканың акустика саласы қарастырады. Сөйлеу процесі дыбыстарды айту және тіл дыбыстарын қабылдаумен тікелей байланысты.Ал бұл процесті дыбыстардың артикуляциясы (сөйлеу мүшелері арқылы тіл дыбыстарының жасалуы) жағынан және сөйлеуді есту мүшесі арқылы қабылдау жағынан физиология зертейді.Тілдің күрмелу себебін медицина мамандары атап айтқанда, психиаторлар, дефектологтар, логопедтер зертейді. Мұның үстіне, элоктронды машинамен аударма жасаудың, инфармация теориясының және кибернетиканың бірсыпыра мәселелерінің тікелей тіл біліміне қатысты болуы лингвистика мен математика ғылымдарының байланысын тудырып отыр.

Бұл айтылғандар тіл білімінің дербес ғылым бола отырып, әр түрлі қоғамдық ғылымдармен де, жаратылыс тану ғылымдарымен де қарым-қатынаста, өз ара байланыста болатынын және жалпы білімдік үлкен мәні бар екендігін көрсетеді

Бүтіндей тіл және оның әр түрлі салалары даму, біртіндеп жетілу күйінде болады. Тілдің әртүрлі салаларының даму сипаты мен қарқыны түрліше болуы мүмкін. Бүтіндей тіл және оның әр түрлі салалары тілдің ішкі даму заңдары бойынша дамиды. Тіл білімі (немесе лингвистика) тілдің әр түрлі жақтары мен салаларын, олардың дамуын, өз ара байланысын, тіл дамуының ішкі заңдарын зерттейді. Тілдің әр түрлі жақтары (дыбыс жүйесі мен сөздік құрамы және грамматикалыққұрылысы) бір-бірімен өз ара тығыз байланысты болатыны сияқты, тіл білімінің оларды (тілдің әр түрлі жақтары) зертейтін салаларыда (фонетика мен лексикология және грамматика) бір-бірімен өз ара тығыз байланыста болады.

Тілді белгілі бір дәуірде өмір сүріп тұрған қалпы тұрғысынан қарастырып, сипаттама беретін тіл білімі бар да, тілді шығуы мен тарих бойында дамуы тұрғысынан зерттейтін тіл білімі бар. Алдыңғысы сипаттама тіл білімі немесе синхрониялық лингвистика, соңғысы тарихи тіл білімі немесе диахрониялық лингвистика деп аталады.

Белгілі бір тілді, оның жүйесі мен құрылымын ғылыми тұрғыдан талдап түсіндіру және оның даму заңдарын ашып айқындау үшін , ол тілді және ондағы фонетикалық, лекси калық, грамматикалық құбылыстарды біріншіден, шығуы мен дамуы тұрғысынан, екіншіден, ол құбылыстарды туыстас тілдердегі біртектес құбылыстармен салыстыру тұрғысынан зерттну қажет. Ф. Энгельс тілді тарихи тұрғыдан зертеудің және оны туыстас тілдермен салыстыру тұрғысынан қарастырудың маңызы туралы былай деп жазды: “…Ана тілінің материясы мен формасы” түсінікті болғанда , оның пайда болуы мен бірте-бірте дамуы зерттеліп отырғанда ғана түсінікті болады, ал егер, біріншіден, ана тілінің өзінің өшкен формаларын және, екіншіден, түбірлес тірі және өлі тілдерді назарсыз қалдыратын болсақ , әлгілердің түсінікті болуы мүмкін емес. Демек, тілді, ондағы әр түрлі құбылыстарды шығу мен дамуы тұрғысынан және ол құбылыстарды туыстас тілдардегі ұқсас немесе біртектес құбылыстармен салыстыру тұұрғысынан қарастыру тілдің шынайы табиғатын, оның даму заңдарын ашып айқындаудың басты шарты болып саналады.

Толық мағынасындағы ғылым ретінде тіл білімінің өзі тілдерді тарихи және салыстыру тұрғысынан зерттеудің негізінде, дәлірек айтқанда, тілдерді зерттеуде салыстырмалы-тарихи методты қолданудың нәтижесінде, салыстырмалы-тарихи грамматиканың негізінде XIX ғасырдың басында жасалды. Бұған дейін де, әрине, тіл білімі болған. Бірақ XIX ғасырға дейінгі тіл білімінде тілдің және ондағы сан алуан құбылыстардың шығуы, дамуы және олардың себептері айқындалмай, тек сипаттама берумен шектеліп келді. Бір сөзбен айтқанда, XIX ғасырға дейінгі тіл білімі тілдегі құбылыстарды ғылыми талдау тұрғысынан түсіндіру дәрежесіне көтеріле алмай, оларға сипаттама берумен ғана шектелді.

Ал ХІХ ғасырда ғылым атаулыда , әсіресе қоғамдық ғылымдар садасында, соның ішінде тіл білімінде әр түрлі құбылыстардың өзгеруі, тарихи дамуы тұрғысынан қарастыратын көзқарас пайда болып, ғылыми зерттеулерде историзм принципі қолданыла бастады. Осы дәуірдегі ғылым туралы Гегельдің ғылымға сіңірген еңбегі жайында Ф.Энгельс “Анти-Дюринг” деген кітабында былай деп жазды: “…Ол тұңғыш рет бүкіл табиғи, тарихи және рухани дүниені процесс түріндегі нәрсе , яғни үнемі қозғалуда, өзгеруде, қайта құрылуда және дамуда деп таныды, сөйтіп осы қозғалу мен дамудың ішкі байланысын ашуға тырысты”. Тілдердің өзгеру және даму заңдары ашылып айқындалды. Осының нәтижесінде тіл білімі ғылым ретінде жасалып қалыптасты.

Жеке бір тілдің жүйесі мен құрылысын және оның даму заңдарын зерттеп айқындайтын жеке тіл білімі бар да (мысалы: қазақ тіл білімі, ағылшын тіл білімі және т.б ), ғылым ретіндегі тіл білімінің теориясы болып саналатын жалпы тіл білімі бар. Жалпы тіл білімі – нақты бір тіл туралы немесе оның дамуының заңдары туралы емес, қатынас құралы ретінде қаралатын адам баласы тілінің дамуының жалпы заңдары туралы ғылым. Демек, жалпы тіл білімі мен жалқы тіл білімі бір емес. Алайда, бұл екеуінің арасында өз арасында қарым-қатынас әрқашан сақталады. Тіл білімінің жалпы теориялық саласы болып саналатын жалпы тіл білімі, әдетте бір ғана тілдің емес, көптеген тілдердің деректерін есепке алады, олардың ғылыми тұрғыдан зерттеудің нәтижелерін сүйеніш етеді және осылардың бәрін жинақтай келіп, жалпы териялық топшылаулар мен қорытындылар жасайды. Зерттелген тілдер мен олар жайындағы деректер неғұрлым көп болса, жалпы тіл білімінің теориялық топшылаулар мен қорытындылар жасауға мүмкіндіктер де соғұрлым мол болады. Жалпы тіл білімі дамуының қазіргі кезеңінде мұндай мүмкіндіктер, бұрынғы дәуірлердің қай-қайсынан болсын анағұрлым мол. Қазіргі замандағы ғылымның барлық салалары сияқты тіл білімі дежан-жақты дамып отыр.

Бақылау сұрақтары

1. Қазақстандағы саяси жүйе