ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ

ФАКТОРЛАРЫ МЕН ШАРТТАРЫ

Зиявдинова А.Қ (Алматы қ., Қазмемқызпи)

Халықаралық туризм шетел валютасының белсенді көзі болып табылады және де ол мемлекеттің төлем балансына әсер етеді. Халықаралық туризм көптеген елдердің экономикасына ғана емес, соныме қатар олардың әлеуметтік-мәдени ортасына, экологиясына да әсерін тигізеді. Ал ол өз кезегінде туристер ағымына әсер етеді.

Халықаралық туризмнің дамуына жәрдемін тигізетін негізгі факторларды статистикалық және динамикалық деп екіге бөлуге болады. Оның біріншісіне жататындар: табиғи-географиялық факторлар жиынтығы. Олардың өзгермейтін және келе бермейтін маңызы бар. Адам оны тек қана өзінің керегіне ыңғайлап, пайдалануға қолайлы етеді. Екіншісіне жататындар: демографиялық, әлеуметтік-экономикалық, материалдық-техникалық және саяси факторлар. Бұл факторлардың бағасы мен маңызы кеңістік пен уақыт аралығында өзгеріп тұруы мүмкін.

Халықаралық туризмнің дамуының табиғи-географиялық факторлары сұлу, бай табиғат, климат, жер бедерлерінің көрінісінен табылады. Табиғаттың жаратылысы бойынша рекреациялық шаруашылыққа дейін табиғи элементтер мен кешендер алғашқыда рекреациялық іс-әрекеттің жағдайы ретінде болады. Рекреациялық сұраныстың пайда болуының арқасында оларға баға беріліп, технологиялық деңгейге дейін жеткізілінеді, содан кейін туристік-рекреациялық ресурсқа өтеді.

Халықаралық туризмнің өсуінде әлеуметтік-экономикалық факторлардың ерекше маңызы бар. Оның ішінде басты орын алатыны – ұлттық табыс. Ұлттық табыстың өсуі мен саяхаттардың көбеюінің өзара байланыстылығы әбден қисынды және түсінікті. Бірақ та туристік саяхаттың көбеюі – адамның жақсы тұрмысына ғана тәуелді емес, сонымен қатар бос уақыттың ұзақтығына да байланысты. Соңғы 15-20 жылда Еуропа елдерінің көбінде адамдардың бос уақыты едәуір ұзарды. Төленетін жылдық демалыстың ұзаруы қазіргі болып жатқан ғылыми-техникалық революцияға байланысты болып отыр, өйткені онда ақыл-ой еңбегі артады, өндіріске және тұрмысқа ынта қою күшейеді, қоршаған ортаның жағдайы нашарлайды. Міне, осының барлығы адамдарға физикалық және психологиялық қысым туғызады және олардың еңбек қабілетін қалпына келтіруді қажет етеді. Белсенді демалыс туризм арқылы, бұл мақсаттар жылдам және тиімді орындалады.

Халықаралық туризмнің өсуіне әсерін тигізетін әлеуметтік-экономикалық факторларға жатқызуға болатындар: халықтың білімі мен мәдениет деңгейінің жоғарлауы және эстетикалық талғамының өсуі. Әрине, халықтың ондай талғамдары туристік саяхаттар кезінде ғана толықтырылады.

Туристік іс-әрекеттің жиілігі мен белсенділігіне және мөлшерінің көтерілуіне жасалынатын маңызды жағдай - ол халықтың нақты табысының өсуі. Мамандардың талдауына қарасақ, жан басына шаққандағы ұлттық өнімнің жалпы көрсеткіші мен азаматтардың көшіп-қону рекреациясының арасында тура сәйкестіктігін байқаймыз. Бұндай зерттеулер елде өмір деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым демалыс кезіндегі саяхатшылар да көп болатындығын көрсетеді.

Халықаралық туризмнің көтерілген шағы XX ғасырдың 30-шы жылдары болды, бұл кезде индустриалды дамыған елдер жалдаған жұмысшылардың еңбек жағдайын реттейтін заңдар қабылдады. Ол адамдардың демалысқа құқығын бекітті.

Туризм үшін ерекше маңызы болғаны төленетін демалыстардың енгізілуі; олар АҚШ-та (1914), Австралия мен Жаңа Зеландияда (1919), КСРО-да (1922) және басқа да бірнеше елдерде енгізілді. Қазіргі шақта 500 млн-нан астам жалданған жұмысшылар, әсіресе Еуропа мен Солтүстік Америкада, жыл сайын төленетін демалыс алуға құқық берілді, бұл дегеніміз нақты туристік көрсетілетін қызметті тұтынушылардың пайда болуы.

Белсенді туристік іс-әрекет үшін бос уақыт қорының болуы жеткіліксіз. Жаппай туристік қозғалыстың қалыптасуы үшін ең бастысы өмір деңгейінің көтерілуі, ол екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ғана басталды.

Қоғамның әлеуметтік-кәсіптік құрылымы басқа да факторлар сияқты туризмнің дамуына өзінің әсерін тигізеді. XX ғасырдың басталуына дейін туризмде аристократтық сипат болды. Туризм туралы өте ерте мәлімет Антикалық дәуірге жатады. Ежелгі ерте замандағы гректер мен римдіктер ең алғашқы болып теңіз арқылы да және жер бетімен де саяхатқа шығып тұрды.

Жаңа әлеуметтік топтың әсерімен, әсіресе жастардың бастауымен 60-шы жылдары туристік үлгінің түрі маңызды өзгеріске ұшырады. Хиппи, панки, ал кейінірек "жасыл" және кейбір солшыл мәнді қозғалыстар адамның ойлау кабілетіне және қоғамның тұтыну түріне тура әсерін тигізді.

Халықаралық туризмнің өсуінде материалдық-техникалық факторлардың маңызы зор. Олардың ішіндегі ең бастылары: орналастыру орындары, көлік, қоғамдық тамақтандыру мекемелері, бөлшек саудалар және т. б. Туристерді орналастыру үшін арналған материалдық базасы туристік инфрақүрылымды құруда ең басты орын алады. Олар қонақ үйлері, пансионаттар, мотельдер, турбазалар, кемпингтер, жеке пәтерлер және т. б.

Туристік саяхаттар кезінде түнеу орнымен қатар туристердің тамағын ұйымдастыру да маңызды рөль атқарады. Сондықтан да, туристердің көптігіне қарамай жылдам қызмет көрсетуге болатын үлкен мейрамханалар салынғаны жөн. Туристердің тамағын ұйымдастыруда туристік саяхаттардың мезгілдік ерекшеліктеріне байланысты күрделі мәселелер туындайды.

Жаппай туристік ағым жазғы айларға келеді, сондықтан да азық-түліктің кейбір түрлерін жинап, қоймада сақтауға тура келіп тұр. Ол үшін арнайы тоңазытқыш қондырғылары керек.

Көлік – материалдық базаның негізін құрайды. Қазіргі техникалық жетістіктер көлік сферасына елеулі әсерін тигізіп отыр. Қандай бір көлік болмасын оның динамикалық сапасы – жылдамдық. Адамдарды тасымалдайтын көліктердің жылдамдығы 1815 жылы 15 км/сағат болса, ал қазір олардың жылдамдығы 2000-2500 км/сағат. Темір жол көлігі қарқынды дамуда.

Теңіз және өзен жолаушы көліктерінің дамуы мен оның модернизацияландырылуы сумен саяхаттаушы туристерге жақсы жайлылық жасайды.

Автомобиль көлігі өзінің тура байланысу мүмкіндігімен туристік саяхаттардың көбейіп өсуіне мүмкіндіктер жасауда. Тасымалдау бағасының төмендігі, темір жол көлігімен таласа алатындығын көрсетеді. Оның тағы бір артықшылығы: бір экскурсовод 30-50 туристке қызмет көрсете алады.

Соңғы онжылдықта жеке меншіктегі жеңіл машиналар санының өсуі, уақытпен, маршрутпен және қозғалу графиктерімен санаспайтын, жеңіл машинамен туристік саяхаттың артықшылығын асырды.

Мемлекеттер арасындағы саяси өзара қатынастың түрақсыздығы бұндай аудандарға туристік ағымды бірден қысқартады. Елдердің арасындагы екіжақты немесе көпжақты тұрақтылық, бейбітшілік туристік алмасуды көбейтіп, өсіреді. Статистикалық мәлімет бойынша, соңғы екі онжылдықта Еуропадағы халықаралық туризмнің мөлшері жыл сайын өсуде.

Статистикалық есеп туризм зерттеушілерінің ортақ мәселесі болып саналады. Туристік ағымдарға жүйелі есеп жасау XX ғасырдың бірінші жартысынан басталады. 1929 жылы Австрияға 2 млн, Швейцарияға - 1,5 млн, Италияға - 1 млн артық адамдар барды. Туристік қозғалыс кезінде Еуропаның кейбір елдерінде саяхатқа статистикалық есеп жүргізілді. Бірақ ол кезде оның өзіндік маңызы болмады. Мәліметтерді жинау және оны өңдеу ұлттық қауіпсіздік, көшіп-қону процесін бақылауға және салық салу ережелерін сақтау үшін жүргізілді. Туристік мақсат еске алынбады. Туристер басқа да саяхатшылармен бірге есептелінді.

Халықаралық туризмнің статистикасының жаңа даму кезеңі XX ғасырдың 40-шы жылдарының соңы мен 50-ші жылдарының басында басталды. XX ғасырдың 60-шы жылдары Батыстың индустриалды елдерінің үкіметі мен халықаралық ұйымдары барлық назарларын дамушы елдерге аударды. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 1960 жылы отарланған елдер мен оның халқына бостандық беру туралы Декларация қабылдады және алдағы он жылды "Даму декадасы" деп хабарлады. Кеңесшілср әлемнің үшінші елдерінің артта қалған экономикасын көтерудің бағдарламаларын жасады, онда туризмге елеулі орын берілді. Туризм экономикасының маңызы мен мөлшерінің өсуімен катар оның статистикасы да дамыды.

Халықаралық туризмнің статистикасы негізінен екі бөлімнен тұрады: туристік ағымдар статистикасы және туристік табыс пен шығын статистикасы. Туристік ағымның негізгі көрсеткіштері — келушілердің (кетушілердің) саны мен болуымың ұзақтығы.

Келушілердің (кетушілердің) саны дегеніміз, кандай да бір елде белгілі бір уақыт ішінде (әдетте бір жылдағы) болған, қоныстанған, тіркеуден өткен туристердің саны.

1950 жыл мен 1999 жылдың арасындағы туристік келушілердің орташа жылдық өсу жылдамдығы 7% болды. ДТҰ әлемнің туристік ірі аймақтарын алтыға бөледі:

1. 
   Еуропалық – Еуропаның Батыс, Солтүстік, Оңтүстік, Орталық және Шығыс елдері, бұрынғы КСРО-ның барлық республикалары, сонымен қатар Жерорта теңізінің Шығысындагы мемлекеттер (Израиль, Кипр, Түркия);
   
2. 
   Американдық – Солтүстік, Оңтүстік, Орталық Америка елдері, Кариб басссейні территориясының аралындағы мемлекеттер;
   
3. 
   Азия-Тынық мұхиттық — Азияның Шығыс және Оңтүстік-Шығыс елдері, Австралия және Мұхит аралдары;
   
4. 
   Африкалық – Африка елдері, Египет пен Ливиядан басқасы;
   
5. 
   Оңтүстік Азия – Оңтүстік-Азияның барлық елдері;
   
6. 
   Таяу-Шығыс – Азияның Батыс және Оңтүстік-Батыс елдері, Египет және Ливия.
   

Халықаралық туризмнің территориялық жағынан біркелкі карқында өспеуі оның аймақтық қүрылысының өзгсруіне әсерін тигізді.

XXI ғасырда халықаралық туризмнің территориялық құрылысы одан әрі өзгере түседі, бірақ даму бағытын жоғалтпайды. ДТҰ 2020 жылға болжамы бойынша, Еуропа туризм нарқында өзінің басымдылығын жоғалтпайды - 717 млн келуші. Азия-Тынық мұхит аймағы екінші орында – 397,2 млн келуші, ал Америка алғы үшеудің соңы болмақ – 282,3 млн келуші. Келушілер (кетушілер) саны туристік қозғалыстың негізгі көрсеткіші болады/2;61-62/.

Туристердің болуының ұзақтығы әр елде әр түрлі. Бұндай айырмашылықтар қабылдайтын елдердің туристік мамандықтарына байланысты (іскерлік туризм немесе демалу мен көңіл көтеру үшін саяхат) және оның ішкі нарықтағы баға деңгейіне де, туристік ағымдардың ерекшсліктеріне де байланысты.

Халықаралық туризмнен келетін табыстың мөлшері ұдайы өсуде. 1950 жылдан 2001 жылдың арасында ол 200 еседен артық өсті, яғни 2,1 млрд америкалық доллардан 463.6 млрд долларға дейін. Туризмнен түсетін табыстан Еуропа бірінші орынды алады (230,4 млрд американ долл. 2005 ж.), ал Америка екінші орында (122,5 млрд американ долл. 2005 ж.) тұр. /2;62-63/.

Халықаралық туризмнен түсетін табыс Солтүстік Американың дамыған елдер тобында (АҚШ, Канада) және Батыс Еуропаның (Франция, Германия, Үлыбритания), Жерорта теңізінің (Италия, Испания) және Альпі елдерінде (Австрия, Швсйцария) шоғырлануда /2;63-67/.

Қазіргі шақта әлемнің 60 елінде шетелдік туристерді шекарада, ал 40 елде орналастыру орындарында тіркейді. Шекарадағы есеп елге келгенде және шыққанда кеден бақылауында жүргізіледі. Саяхатшылар туралы нақты мәлімет алудың негізгі көздері - олардың келу карточкасы, паспорт пен визасы және басқа да сол сияқты формалар. Олар туристердің жасы, жынысы, азаматтығы және сапардың мақсаты туралы мәліметтер береді. Шекарадағы есеп әдісі АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Ирландия, Испания, Греция, Франция, Үндістан, Алжир жене басқа да елдерде қолданылады. Бұл әдіс кең тарағанымен, оның елеулі кемшілігі бар. Туристердің есеп саны шекараны кесіп өткенде кейде қайталанады, соның арқасында туристік ағымдардың жалпы мөлшері бірнеше есе көтеріліп кетеді.

Сонымен, халықаралық туризм ірі экономикалық маңыздылығымен қатар әртүрлі мәдениет пен дін адамдары арасындағы сенімдік пен бейбітшілік шекарасын кеңейтуде үлкен рөл атқарады.

Туризм мемлекеттің барлық аймақтарының экономикасына белсенді түрде әсер етеді. Туризм аясында шаруашылық жүргізуші субъектілерінің құрылуы мен жүргізілуі көлік, сауда, коммуналдық-тұрмыстық, мәдени және медициналық қызметтердің дамуымен тығыз байланысты. Осылайша, туризм индустриясы басқа экономика секторларына қарағанда, анағұрлым күшті мультипликатор әсеріне ие.

Қазіргі кезде туризм әлемдік экономиканың басты рольдерінің біріне ие болып, бүкіл әлемдік жалпы ұлттық өнімнің оныншы бөлігін қамтамасыз етеді. Экономиканың бұл саласы аса тез қарқынмен дамып келуде және де таяу жылдары оның маңызды секторларының бірі болады. ДТҰ-ның болжамы бойынша туризм индустриясына жыл сайынғы инвестиция өсімі 30 % құрайды.

Халықаралық туристік алмасулар әрбір елдің сыртқы экономикасы мен халықаралық қатынастардың ажырамас бөлігі болып табылады. ДТҰ туризмнің қарқынды дамуын болжайды. ДТҰ мамандарының айтуынша, жыл сайын туристер көлемі ұлғайып отырады да, 2020 жылға қарай 1,6 млрд халықаралық келулерге дейін жетеді.

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, қазіргі туризмнің экономикасы маңызды экономикалық ғылымның біреуіне айналды, онсыз бүгінгі күні экономика ғылым жүйесінің өмір сүруі мүмкін емес.

Осыдан келе, халықаралық туризм нарығының даму жолдары туралы көптеген маңызды қорытындылар жасауға болады. Қызметтердің барлық аясында жаңа технологиялардың енгізілуі халықаралық туризм нарығының дамуында елеулі орын алады. ХХI ғасырдың қызметтер ғасыры деп аталуы бостан бос жағдай емес. Әлемдегі саяси, әлеуметтік және қаржылық интеграция сауданың, қонақ үй мен көлік инфрақұрылымының және де туристік нарықтың басқа да ресурстарының дамуына, туризм мақсатында қоршаған ортаны аялап қолдануға, дамыған және дамушы елдерде туристердің қауіпсіздігін қаматамасыз етуге әсерін тигізеді. Осының бәрі халықаралық туризмнің болашағы зор деген қорытындыға әкеледі.
ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Алиева Ж.Н. «Туризмология негіздері» Алматы: Қазақ Университеті, 2004 жыл
   
2. 
   Вуколов В.Н. «Халықаралық туризм негіздері» Алматы: ҚазМУ, 1999 жыл.
   
3. 
   Боголюбов В.С. «Экономика туризма» Москва: Академия, 2005 жыл.
   
4. 
   Борисов К.Г. «Международный туризм» Москва: НИМП, 2004 жыл.
   
5. 
   Вуколов В.Н. «Халықаралық туризм негіздері» Алматы: ҚазМУ, 1999 жыл.
   
6. 
   Егемен Қазақстан №23, 15 шілде 2002 жыл.
   

ӘОК 396.9

(Алматы қ., Қазмемқызпи)

Ежелгі Афинада дүниеге келген халық билігінің идеясы мен тәжірибесі ең басынан, сол уақытта мемлекеттің азаматы болып саналмайтын, әйел адамдар саяси шешімдер қабылданатын жиындарда қатыстырылмаған. Діннің дамуы, ұлы мәдени ренессанс, революциялар, құқық туралы билль ер адамдарға ғана арналды.

Тек ХІХ ғасырдың аяғында әйел адамдарына дауыс беру құқығын беру процесі басталды. Жаңа Зеландия, Австралия әйел адамдарына азамат мәртебесін және 1893 жылдан бастап ұлттық деңгейде дауыс беру құқығын берген бірінші мемлекеттер болды. Дамыған елдердің өзінде әйелдердің сайлауға қатысу құқығының енгізілуі көп уақытқа дейін жүзеге асқан жоқ. Әйелдер дауыс беру құқығын Финляндия мен Норвегияда 1906-1907 жж., Данияда – 1915 жылы, Германияда, Швецияда – 1918 жылы, АҚШ – 1920 жылы, Францияда – 1944 жылы, Италияда – 1945 жылы, ал Швейцарияда – 1971 жылы алды. Осы мемлекеттердің көпшілігінде дауыс беру құқығын алғашында этникалық талаптарға жауап беретін кейбір әйелдер ғана ала бастады. Ал көптеген дамушы елдерде дауыс беру құқығын әйелдер тәуелсіздікпен бірге алды, өйткені, олар еркіндік үшін күреске қатысқандардың бірі болды.

Теңдей сайлау құқығын алуда әйелдер үшін ІІ Дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең шешуші болды. 1998 жылға дейін дүниежүзіндегі әйелдер Таяу Шығыстағы бес мемлекеттен (Бахрейн, Кувейт, Оман, Катар, Сауд Аравиясы) және Бруней Республикасынан басқа барлық мемлекеттерде дауыс беру құқығын алды /1/.

1-кесте

№	Мемлекет	Заң шығарушылардың жалпы санындағы әйелдердің үлесі, %
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17	Қырғызстан Түркия Герция Өзбекстан, Албания Венгрия, Ресей, Украина Қазақстан Франция, Балгария, Италия Израиль, АҚШ, Тәжікстан Ұлыбритания, Эстония Швейцария Түркмения Испания Германия Исландия Нидерланды, Норвегия Дания, Финляндия Швеция	1% 4% 6% 7% 8% 10% 11% 13% 18% 23% 26% 28% 31% 35% 36% 37% 43%